تنبور رمز ماندگاری زبان، فرهنگ و هویت ملی یارسان

[Elka Shine]

از بدو خلقت انسان، نيازهای متنوعی(اعم از جسمی و روانی) با او همراه بوده كه برای برآورده ساختن اين نيازها سازگاري با محيطش به ابزارهایی نياز داشته است.

هنر به عنوان يكی از وسايل اوليەی سازگاری بشر در خدمت نيازهای كمال جويی و زيبا طلبي و از طرف ديگر، آرامبخش ناراحتی ها و سختی های زندگی او بوده است.

از اين رو در بيشتر قبايل ابتدايی مراسم و آيين های مختلف موسيقيايی كه وسيله ای برای ابراز همبستگی جمعی و از بين بردن ترس ها و غم ها و ايجاد آرامش و شادی و اراده در بين افراد قبيله بوده برگزار مي شده است.


موسيقی زبان آرزوها، انتظار ها و عواطف بشری است و هر قوم و ملتی بر حسب ويژگی های عاطفی و فرهنگی خود، موسيقی خاصی دارد. با درك موسيقی، عواطف زيبا، همدردی و تفاهم بيشتر قلبی ميسر خواهد شد.

موسیقی کردی حال و هوایی روایی دارد و گویی با هر زخمه و نوای خود تاریخ این قوم را روایت می کند. پژوهشگران موسیقی کردی بر این باورند که موسیقی کردی در راستای حفظ زبان، ادبیات، فرهنگ، سرگذشت ها و در مجموع تمدن و پیشینه کردها به وجود آمده است و به نوعی راوی فرهنگ مردمان کرد است.


گزنفون، تاریخ نویس یونانی در این باره نوشته است: در سال ۴۰۱ قبل از میلاد، بعد از حمله یونان به ایران، هنگامی که لشکر یونان قصد بازگشت از کردستان را داشت، کردها در حالی که نغمه ها و سرودهای دسته جمعی می خواندند یونانی ها را مورد حمله قرار دادند. گزنفون افزوده است که چگونه کردها در آن زمان با هنر موسیقی آشنایی داشتند و حتی از آن در جنگ ها هم استفاده می کردند.


موسیقی غنی و پربار تنبور در خصوص اشاعه فرهنگ اصیل کردی، ارتقاء اعتماد به نفس قومی کردهای یارسانی و استحکام بخشی به هویت ملی آنها، تقویت همبستگی بین مردمان یارسان و نیز انتقال و ترویج واژه‌های اصیل ولی کم کاربرد و حتی فوت شده کردی نقش مؤثری ایفا می کند.


به راستی که موسیقی انعکاس نجوای درونی آدمی است. موسیقی به مانند شعر و فلسفه بیانی از افکار انسان است و به مانند آنها نیز قابل تفسیر است. جائی که شعر باز می‌ایستد، موسیقی آغاز می‌گردد و وقتی که انسان از سخن گفتن باز می‌ماند، موسیقی به صدا درمی‌آید. موسیقی مؤثرترین و زیباترین هنر ارتباط بشری است.
نتیجه اینکه موسیقی تنها، وسیله سرگرمی و تفریح نیست بلکه از آن می‌توان جهت رسیدن به اهداف والای اجتماعی، فرهنگی، سیـاس*ـی و مذهبی و حتی در درمان اختلالات روانی و جسمانی استفاده کرد.


از منظر ملی می‌توان موسیقی را راهبردی مناسب برای اشاعة فرهنگ ملی، استحکام بخشی به هویت ملی، انتقال و ترویج زبان و گویش اصیل ملی و نیز تقویت همبستگی ملی دانست. در این خصوص کنفوسیوس، اندیشمند بزرگ چه زیبا گفته است که:« اگر بخواهیم وحدت یک ملت و استحکام یک دولت را ارزیابی کنیم با توجه به مقیاس واحد (مقیاس کلی هنر)، موسیقی آن ملت را ارزشیابی می‌کنیم».


موسیقی تنبور یکی از زیباترین و اصیل‌ترین موسیقی فولکوریک است که در برخی موارد نزدیکی آن به دستگاههای موسیقی باستان بسیار مشهود است. این موسیقی غنی و پربار در خصوص اشاعه فرهنگ اصیل کردی، ارتقاء اعتماد به نفس یارسانیان و استحکام بخشی به هویت ملی آنها، تقویت همبستگی بین مردمان کرد زبان و نیز انتقال و ترویج واژه‌های اصیل ولی کم کاربرد و حتی فوت شده کردی نقش مؤثری ایفا کند. موسیقی یارسان برای ایفای نقش در خصوص موارد ذکر شده در بالا پتانسیل بسیار خوبی دارد ولی دریغا که تا حال از آن در این راستا بهره‌برداری چندانی نشده است. شاید بتوان آثاری از کاکه لطیف منهویی و بویژه ساختە های اخیر استاد علی اکبر مرادی همچون پائیز و مانگه شو را نمونه خوبی برای این موضوع بر شمرد. لازمه این مهم ترکیب اندیشه‌ورزی اجتماعی- فرهنگی با هنر از جانب دست‌اندرکاران موسیقی کردی و سایر حوزه‌های هنری مرتبط با آن است. تجربه نشان داده هرگاه این ترکیب مبارک رخ داده و از این رهگذر محصولی فرهنگی ارائه گردیده است تأثیرگذاری آن برای وحدت ملی میان ملت کرد و دوستداران فرهنگ غنی و متنوع کردی شگفت‌انگیز بوده است.


تنبور ساز مقدس و عرفانی از قدیمی‎ترین سازهای مشرق زمین است و هزاره‎‎ های عمر خود را پشت سر گذاشته است. قلندری تکیده و لاغر و همیشه مسافر که نقش اندامش را بر سنگهای شش هزار سال پیش در شوش خوزستان و تپه‎های کیوان و بنی‎یونس در اطراف شهر موصل پیدا کرده ‎اند.

از مقامات و نغمه‎هایی که در آن زمان‎ها با این ساز نواخته شده اطلاع دقیق و مستندی در دست نیست، ولی می‎توان ادعا کرد شاید مقامات کلام یارسان نزدیکترین نواها به آن نغمات باشد زیرا مقامات یاد شده و همچنین ساز تنبور بیش از هزار سال است که با احترام و تقدس و امانت‎داری توسط مردم یارسان حفظ شده است و امروز در مهد اصلی مقامات تنبور (منطقه گوران) هنوز نواهایی به گوش می‎‎رسد که بوی فرهنگ و تمدن کهنسال این مرز و بوم از آن به مشام جهان می‎رسد.

کاسه طنینی تنبور در گذشته یکپارچه بوده، اما امروزه هم کاسه‎های یکپارچه و هم ترکه‎ای دیده می‎شوند. تنبورهای گوران غالباً دارای کاسه یکپارچه‎اند و در صحنه بیشتر کاسه‎ها ترکه‎ای ساخته می‎شوند. کاسه‎های ترکه‎‎ای قدمت زیادی ندارند و حداکثر عمر آنها حدود ۱۲۰ تا ۱۳۰ سال است.

تنبور دارای ۱۴ دستان یا پرده است و به شکل سنتی دارای دو وتر(سیم) است، اما امروزه اغلب سه ‎وتر بسته می‎شود. نوازندگان قدیمی در گوران هنوز به دو وتر وفادار مانده‎‎اند. تنبورهای قدیمی در گوران و صحنه نیز دارای دو وتر بوده‎اند.

فارابی نیز در رساله موسیقی کبیر می‎گوید: «تنبور را بعضی با دو وتر و بعضی با سه‎ وتر می‎نوازند.»

مقام‎های تنبور کلاً به سه دسته تقسیم می‎ شوند :

۱) مقام‎ حقانی (کلام): مقام‎ها و آهنگ‎هایی مستند که به کلام معروف‎اند و نه از جنبه‎ کمی بلکه از جنبه کیفی، بخش بسیار مهمی از موسیقی این منطقه‎اند. حرمت و قداست تنبور نیز مربوط به همین مقام‎هاست و تنبور در دوره‎های مختلف غالباً با این مقام‎ها شناخته می‎شده است مانند مقام شاه خوشینی در دوره بابا خوشین لرستانی که هم عصر است با دوره بابا طاهر همدانی،مقام بابا ناعوثی منسوب به دوره بابا ناعوث و کلامهای پردیوری که مربوط است به دوره سلطان صحاک ( دوره پردیور).


این مقام‎ها توسط تنبو ر و آواز و هم خوانی گروهی اجرا می‎شوند. هر کلام، شعر یا متنی ویژه دارد که سروده‎ یا منسوب به یکی از بزرگان حقیقت است که در بالا به چند مورد آن اشاره شد.

متن‎ها عموماً منظوم و هجایی و عمدتاً از دفتر دیوانە گورە(دیوان بزرگ) و سایر دفاتر همچون دفتر چلتن آسید براکه هستند. متن‎ها بیشتر به زبان کردی گورانی می باشند. کلام‎های اصلی،که به کلام‎های «پردیوری» معروف‎اند در گذشته 72مقام بوده اند. حرمت و قداست تنبور نیز مربوط به همین مقام‎هاست و تنبور در دوره‎های مختلف غالباً با این مقام‎ها شناخته می‎شده است.

این مقام‎ها فقط توسط تنبور و آواز اجرا می‎شوند. هر کلام، شعر یا متنی ویژه دارد که سروده‎ یا منسوب به یکی از بزرگان دین حقیقت یارسان است. متن‎ها عموماً منظوم و هجایی و عمدتاً از کتب دینی مردم یارسان هستند. متن‎ها بیشتر به لهجه کردی گورانی هستند. کلام‎های اصلی، دوره نسبتاً معینی را که شامل حدود ۷۲ کلام است در برمی‎گیرند و به کلام‎های «پردیوری» معروف‎اند.

۲) مقام‎های مجلسی (باستانی): در این بخش حدود ۱۴مقام شاخص‎تر است. اسامی و محتوای این مقام‎ها به روایت موسیقی‎دانان مختلف اغلب متفاوت هستند. تنبور مهم‎ترین ساز اجرا کننده این مقام‎هاست، ولی برخی از آن‎ها با سازهای دیگری چون سرنا، دهل، دوزله، شمشال و نرمه‎ نای نیز اجرا می‎شوند.
تنبورنوازان گاه به این بخش از مقام‎ها، مقام‎های غیر یاری (در مقابل مقام‎های یاری)، مقام غیرکلام (در مقابل مقام‎های کلام) و مقام‎های غیر حقانی (در مقابل مقام‎های حقانی) نیز می‎گویند. تعدادی از این مقام‎ها دارای متر آزاد هستند مانند: (ساروخانی، قه‎تار، گل و دره و … )

عناوین هر کدام از مقام‎ها مصادیق خاصی دارند، برخی تداعی کننده موضوعی، واقعه‎ای یا موقع معینی هستند (سحری، گل و دره و … ) و برخی منسوب به اشخاص معینی ( ساروخانی و …)


۳)مقام‎های مجازی: مقامات بدون کلام است کە بیشتر جنبە مارش و پیشواز دارند مانند سوار سوار و خان امیری و جلوشاهی

تنبور، ساز رمز و راز، ساز و راز و نیاز و ساز حماسه و پهلوانی است. به قول حضرت مولانا سازی است که در «آواز مهش» صدای کسی نهفته است که خستگان دنیای مادی را به سوی روشنایی و عشق فرا می‎خواند. تنبور، سازی است که نوای رمز گونه‎اش یار همدل را از غیر یار باز می‎شناسد و بالاخره تنبور، سازی است که رستم پهلوان ملی و کسی که به قول خودش و حکیم‎ابوالقاسم فردوسی، آزاد زاده شده و فقط بنده آفریننده بود با آن راز و نیاز می‎کرد و در خوان چهارم (هفت خوان) از بی‎مهری‎های دنیا عقده گشوده و بر سر غم و تنهایی و بی‎مهری فریاد و نهیب می‎زند. تنبور، یک موسیقی مستقل و زبان گویای یک تمدن کهن بشری است. لذا لازم است با این فرزانه روزگاران با احترام و اخلاص و احتیاط روبرو شود و نکته پایانی اینکه حفظ این ساز و مقاماتش قبل از همه به عهده یارسانیان است که برای فرهنگ و تمدن کهن خود دل می‎سوزانند و قصد مبادله آن را با فرهنگ دیگری ندارند.

● تنبور در رساله های پهلوی ایران باستان مربوط به قبل از ظهور اسلام

تنبور در کارنامه اردشیر بابکان:

رساله ای نیمه حماسی و یادگاری از روزگار ساسانی می باشد،کتابیست به زبان پهلوی در مورد سرگذشت اردشیر بنیانگذار سلسله ی ساسانی که در حدود سال ۶۰۰ میلادی تدوین شده است.

بعداز حمله اسکندر مقدونی و برچیده شدن شاهنشاهی هخامنشی در سرتاسر ایران ۲۴۰ کدخدا بود که هر کدخدایی قسمتی از ایران را اداره می کرد. اردوان کدخدا و حکمران سرزمین پارس بود.آوازه ی اردشیر به گوش اردوان رسیده بود او را به پارس دعوت کرد و مدت ها پذیرای او بود روزی در شکارگاه اردشیر گوری را نیک بزد،مردم جویا شدند که کار کیست،اردوان گفت کار من است اردشیر از دروغ او برآشفت و با او به ستیزه برخاست.اردوان اردشیر را در ستورگاه زندانی کرد اردشیر در زندان اوقات خود را با تنبور نوازی و آوازخوانی سپری می نمود و پس از چندی به دستیاری یکی از نزدیکان اردوان از زندان گریخت و پس از مدتی حکومت مرکزی و مقتدر ساسانی را تشکیل داد.نام پدر اردشیر ساسان و نام پدر مادرش بابک بوده است.

تنبور در رساله درخت آسوریک:


این رساله یکی از کهن ترین متون فارسی میانه است و متن آن عبارتست از مناظره ی درختی با یک بز.بعضی درخت آسوریک را درخت نور معنی کرده اند.عده ای آن را درخت خرما پنداشتند و بز بعضی ها گاو دانستند برخی گوزن و عده ای همان بز. این منظومه شامل ۱۲۱ سطر یا بیت است که در آن از تنبور به صورت نیکویی اشاره شده است.

در کتاب تمدن ایرانی نوشته چند خاورشناس بزرگ از منزلت موسیقی ساسانی بحث شده است و در آن ضمن ، اسامی سازهای آن زمان را برشمرده اند.که در آن بین به تنبور بزرگ اشاره شده است.

کتاب سازهای موسیقی جهان کاریست جمعی از عده ای پژوهشگر و محقق که در آن تمامی سازهای جهان از بدو پیدایش تا مرحله کمال با ارائه شواهد و تصاویر معرفی شده اند. در صفحاتی از این کتاب نمونه هایی کلی از تنبور ضمن ارائه توضیحاتی بسیار مختصر ارائه گردیده است و در صفحه ای دیگر تصویر شش ساز ایرانی درج شده که در کنار تصویر شماره ی سوم نام تنبور ایران قید گردیده است.


کتاب موسیقی و ساز در سرزمین های اسلامی نیز به چندین نوع تنبور در سرزمین های یاد شده اشاره نموده .در ضمن معرفی تنبور کوردی آورده است که: سازیست با کاسه ی گلابی شکل و دسته ای بلند که مورد استفاده ی دراویش کوردستان است و در مراسم مذهبی این فرقه (یارسان – اهل حق)مورد استفاده قرار می گیرد.

نوازندگان تنبور و کلام خوانان در حوزه گوران:

مرحومان زنده یاد، سید نصیر فرزند سید یعقوب گوران، آسید شمس الدین حیدری، کاکی رضا گوراجوبی، کا داراب منهویی، کاکی الله مراد حمیدی ، سید ولی حسینی گهواره، درویش علیمیر و درویش جهانگیر درویشی، سید محمود علوی، کاکی های گوراجوب و درویش مرادخان گوراجوبی ، استاد بیرخان زرده ای ، سید قاسم افضلی ، کاکی مایخان شفیعی، کا کریم کاکایی ، سید احمد یادگاری، سید صفر رسایی، سید ناصر یادگاری تپە گلەیی و…

دیگر نوازندگان و کلام خوانان:
استاد طاهر یارویسی گهوارە، استاد علی اکبر مرادی تفنگچی گوران، درویش علی محّمد سلیمی سنجابی، کاکابرار استاد سنجابی ، سیّد تیمور مهرابی و…

وداع با نوای تنبور

زندگی مردمان یارسان و در کل کردها با موسیقی پیوند عمیقی دارد. البته این مسئله ناشی از گستردگی و زیبایی این موسیقی است که با داشتن ظرفیت بالا، مردم این خطه را در همه مراحل زندگیشان، از مجالس شادمانی و عروسی تا تشییع جنازه و وداع با عزیزان همراهی می کند.

زیبایی و گستردگی موسیقی کردی موجب شده هر کس هر قدر هم با این موسیقی نا آشنا باشد شنیدن نام تنبور در او حال و هوای خاصی ایجاد می کند. مردمان یارسان حتی برای خاکسپاری عزیزان خود مراسم خاصی دارند که با تنبور نوازی همراه است. به نوعی می توان گفت عزیزان خود را با نوای حزن انگیز تنبور بدرقه می کنند.

زمانی که نفس های شخص در بستر مرگ به شماره می افتد، نوازنده تنبور با نواختن مقام های کلام و ذکر حقانی، روح او را تا الحاق به اصل خود همراهی می کند. هنگام تشییع جنازه هم نوازنده تنبور جلوتر از تابوت و مقدم بر تشییع کنندگان تا خاکسپاری متوفی مقام های حق داود و «فانی فانی» را که یکی از مقام های تنبور است، اجرا می کند و با کلام و تنبور مردگان خود را به خاک می سپارند.


حافظ
مغنــی نوائــی بگلبـانگ رود
بگوی و بزن خسروانی سرود
روان بزرگان ز خود شاد کن
ز پرویــز و از بــاربد یـاد کن

دانلود رمان های عاشقانه

دانلود رمان و کتاب های جدید