اصفهان تنگ غرقاب: مکانی مقدس و رمزآلود از سنگ‌نگاره‌ها و سنگ‌نوشته‌ها

[ATENA_A]

در تنگ غرقاب نگاره‌ها و سنگ‌نوشته‌های مختلفی است که مربوط به ادوار گوناگون تاریخی بوده‌اند. این سنگ‌نگاره‌ها مربوط به یک دوره خاص نیستند، بلکه دوره‌ای مابین ۷۰۰۰ سال پیش تا قرن ۸ هجری قمری را شامل می‌شوند. مفهوم و نقطه قابل اشتراک این سنگ‌نگاره‌ها، صحه گذاشتن بر مقدس و اسرارآمیز بودن این منطقه در قبل و بعد از اسلام است. در این منطقه سنگ‌نگاره‌های پهلوی ساسانی از عهد باستان ایران دیده می‌شود. در روستای غرقاب، خانقاهی نیز ساخته شده که کتیبه‌ای از آن برجای مانده است. وجود گورستانی در این منطقه با داشتنکتیبه‌های کوفی و عربی نشان‌دهنده این است که منطقه غرقاب دارای قدمت بسیاری بوده است.

نگاره‌های تنگ غرقاب
در نگاره‌های موجود در منطقه تنگ غرقاب، آنچه بیش از همه تصاویر به چشم می‌خورد، تصاویری از حیوانات است. در این منطقه تصاویری مربوط به شکار نیز دیده می‌شود که می‌تواند نشانی بر شکارگاه بودن منطقه یا سرسبز و چراگاه بودن آن دانسته شود. در بین تصاویر حیوانات نگاره بز کوهی شاید بیش از دیگر نگاره‌ها در این منطقه به چشم می‌آید. بز کوهی در بین نگاره‌های باستانی می‌تواند نشانی از قداست را به همراه خود داشته باشد.

در اساطیر ایرانی اولین حیوانی که بر مشی و مشیانه (اولین انسان‌های موجود در اساطیر ایران) ظاهر شد، بزکوهی ماده بود که با نوشیدن شیر آن مشی و مشیانه توانستند رشد و نمو کنند. یکی دیگر از کارکردهای بز کوهی، یاری رساندن به زنان است که نمونه آن را می‌توان وجود بز کوهی و زنان در حال زایمان در کوهدشت لرستان روی سنجاقی از آثار مکشوفه آن منطقه دید. در برخی اساطیر ایران بز کوهی نماد آب و باران و دشت‌های سرسبز هم بوده است که در تصاویر فلکی نیز دیده می‌شود. بنابراین این نگاره در منطقه غرقاب می‌تواند نمادی از سرسبز بودن منطقه و زایندگی و آبادانی آن نیز بوده باشد.

 

[ATENA_A]

در بین سنگ‌‌نگاره‌های حیوانات، بخصوص بز کوهی در این منطقه، چند کتیبه خطی هم وجود دارد که یکی از آن‌ها به پهلوی و بقیه به خط کوفی نوشته شده است. بر اساس ترجمه‌ای که از این کتیبه‌ها صورت گرفته است، نوعی هماهنگی بین مفهوم آن‌ها دیده می‌شود.

۱. کتیبه خط پهلوی
یکی از سنگ نوشته‌های موجود در تنگه غرقاب، کتیبه‌ای است که آن را وقف‌نامه تشخیص داده‌اند. این کتیبه که مربوط به دوره ساسانی است، به خط پهلوی نوشته شده است. اگرچه قسمتی از آن از بین رفته، ولی از ترجمه قسمت‌های باقی‌مانده آن، چنین نتیجه‌گیری شده است که توصیه به پاس‌داشت ۴ عنصر مقدس در نزد ایرانیان قدیم دارد. این کتیبه که به صورت پهلوی گسسته نوشته شده، قدمتی حدود ۱۵۰۰ سال برای آن در نظر گرفته شده است. بنابراین این کتیبه چنین ترجمه شده است که: «سه چیز را همیشه به خاطر بسپار: راغ خاک، دریای آب، آتش هیزم». به احتمال بسیار قسمتی از کتیبه که از بین رفته، مربوط به پاس‌داشت عنصر باد بوده است.

این کتیبه روی سنگی به شکل لوزی ناقص نوشته شده بود که قطر بزرگ لوزی حدود یک متر و قطر کوچک آن حدود نیم متر بود و شیوه نگارش آن به صورت کوبیدن سنگ بر سنگ بوده است. محققان این کتیبه باستانی را مربوط به دوره پایانی ساسانیان دانسته‌اند. این کتیبه در حال حاضر در مسجد گلپایگان نگهداری می‌شود. مرتضی فرهادی روی سنگ‌نگاره‌ها و کتیبه‌های منطقه گلپایگان و تنگ غرقاب و تیمره تحقیقات زیادی انجام داد و آن را در کتابی با عنوان موزه‌هایی در باد جمع‌آوری و به نگارش درآورد.

 

[ATENA_A]

سنگ نوشته کوفی
سنگ‌نوشته دیگری که از این منطقه به دست آمده، مربوط به دوره اسلامی است و به خط کوفی نوشته شده است. این کتیبه که تاریخ آن را قرن پنجم هجری قمری دانسته‌اند، مربوط به دستور ساخت رباط و خانقاهی در این منطقه بوده است. دستور ساخت این رباط به احتمال بسیار در دوره سلجوقی بوده، چون قرن پنجم دورانی بوده است که اصفهان و گلپایگان تحت فرمانروایی سلجوقیان بود.


وجود اين آثار باستانی نشان از قدمت تمدنی هر كشوری دارد و در ايران نيز اين دست‌كندهای بشری بسيار ديده شده‌ است. بطوريكه تعداد آن‌ها فقط در یک منطقه محدود در بخش تيمره (خمین) به بیش از ۲۱ هزار مورد می‌رسد که عمر بعضی از آن‌ها نزديک به ۴۰ هزار سال برآرود شده است. سنگ نوشته‌های تیمره از قدیمی‌ترین نشانه‌های تمدن بشری در این نقطه هستند. تيمره در منطقه مابین محلات، خمین و گلپایگان قرار گرفته و در «جلماجرد»، «قیدو» و «مزاین» کهن‌ترین آثارتاریخی و هنری بجامانده از سنگ نگاره‌های اين منطقه هستند.

یکی از مهم‌ترین و شاید کامل‌ترین مجموعه‌های سنگ‌نگاره کشور که در خمین قرار دارد، نمادها، کتیبه‌ها و سنگ‌نگاره‌های تاریخی منطقه تیمره است، این نگاره‌ها که ناشی از تجربیات عینی و باورهای اعتقادی و فرهنگی نیاکان ما است، بر دل صخره‌های متعددی در بخش جنوبی استان مرکزی دیده می‌شود.

آنچه از سنگ‌نگاره‌ها و سنگ نوشته‌ها در منطقه تنگ غرقاب و دیگر مناطق ایران و جهان دیده می‌شود، نمی‌تواند حالت انتزاعی داشته باشد. بدون شک مفهوم این نمادها بازتابی از عقاید، فرهنگ و زندگی اجتماعی مردم این منطقه است که خود را در این سنگ نگاره‌ها و سنگ نوشته‌ها نشان می‌دهد. از این طریق است که می‌توان به باورها و نحوه زندگی مردم در گذشته‌های دور در این مناطق پی برد. اگر گذارتان به شهر گلپایگان افتاد حتما از این آثار زیبای تاریخی که بازتابی از فرهنگ این منطقه در طول تاریخ است، دیدن کنید.