تنهای تنها
کاربر نگاه دانلود
خدمات عمومي. اين مفهوم به تلاشي سازمانيافته جهت بهرهگيري فعالانه از مجموعه بهمنظور برآوردن نيازهاي اطلاعاتي جامعه و ايجاد و حفظ هماهنگي ميان كتابخانه و استفادهكنندگان آن گفته ميشود؛ و بهطور كلي به عواملي چون رويكردها، نوع خدمات، روشها و فنون، و منابع بستگي دارد (120:11؛ 10: ج 22، ص 957).
در سالهاي اخير، توجه به خدمات عمومي در كتابخانهها سبب شده است كه برخي مفاهيم و فعاليتها در اين حوزه شكل گيرد كه روابط عمومي از جمله آنهاست (53:4).
هدف اصلي خدمات عمومي، صرفنظر از ميزان سواد، توانمندي، و موقعيت اجتماعي و اقتصادي اين است كه همه منابع اطلاعاتي مورد نياز از طريق خدمات امانت، مرجع، و اطلاعرساني در دسترس مراجعهكننده قرار گيرد (2: 162-163). خدمات عمومي نه تنها تلاشي در جهت افزايش تعداد مراجعهكنندگان كتابخانه است، بلكه سهم بسزايي نيز در انتخاب مجموعه كتابخانه دارد؛ زيرا، بهكمك آن، خواستهها و هدفهاي استفادهكنندگان كشف ميشود و، بر اساس آن، برنامههاي بلندمدت كتابخانه برمبناي نيازهاي آنان تهيه ميگردد.
ماهيت و كارآيي خدمات عمومي در كتابخانههاي مختلف برحسب وظايف خاص هريك از آنها متفاوت است. در كتابخانه عمومي، خدمات بهمنظور اطلاعرساني، آموزش، رشد خلاقيتها، سرگرمي، و الهامبخشي انجام ميگيرد (5: 177-196؛ 6: 109). اين نوع كتابخانهها گاهي داراي بخشهاي خاصي براي ارائه خدمات به گروههاي ويژه مانند معلولان، كودكان، كمسوادان، و مانند آن هستند و گاهي نيز از طريق كتابخانههاي كودكان، مساجد، روستايي، و سيّار خدمات خود را ارائه ميدهند.
در كتابخانههاي تخصصي، خدمات عمومي بهمنظور اطلاعرساني و برآوردن نيازهاي علمي و پژوهشي متخصصان و اعضاي يك سازمان انجام ميگيرد (97:6).
در كتابخانههاي دانشكدهاي و دانشگاهي، خدمات عمومي، علاوه بر اطلاعرساني، مددرسان فعاليتهاي آموزشي و پژوهشي نيز محسوب ميشود و در اجراي برنامههاي آموزش عالي و تأمين نيازها و درخواستهاي استادان و دانشجويان تأثير فراوان دارد؛ با اين تفاوت كه در كتابخانههاي دانشگاهي بيش از كتابخانههاي دانشكدهاي بر اهداف پژوهشي تأكيد ميشود (50:6-63).
در كتابخانههاي آموزشگاهي، خدمات عمومي بر آن است كه هدفهاي مدرسه را در جهت ايجاد نظام آموزشي كارآمد و مؤثر در افزايش كيفيت آموزش پيش ببرد. همچنين از وظايف كتابخانههاي آموزشگاهي؛ علاوه بر پرورش شخصيت، تقويت استعدادها و تواناييها، الهامبخشي، ايجاد انگيزه، و سرگرم كردن دانشآموزان؛ ارتقابخشي سطح علمي و اطلاعاتي معلمان است (271:4؛ 6: 34).
در كتابخانههاي ملي، خدمات عمومي شامل ارائه رهنمودهاي علمي و مطالعاتي به مراجعهكنندگان و واحدهاي مختلف كتابخانه؛ برنامهريزي و هماهنگي طرح امانت بين كتابخانهاي؛ آموزش و هدايت كارآموزان، كارمندان، يا دانشجويان ذيربط با كتابخانه؛ اجراي خدمات اشاعه اطلاعات گزينشي؛ تهيه كتابشناسيهاي ملي و موضوعي، چكيدهنامهها، و فهرستها؛ ترجمه مواد مورد نياز مراجعان و مسئولان كتابخانه، ايجاد امكانات و تسهيلات ويژه براي نابينايان و معلولان؛ و ارائه خدمات علمي و فرهنگي سيّار به گروههايي است كه امكان مراجعه مستقيم و استفاده از منابع كتابخانه را ندارند (3: 11-15؛ 6: 131-136).
تاريخچه. از گذشته درهاي بسياري از كتابخانهها به روي مراجعهكنندگان باسواد باز بوده (10: ج 22، ص 960)، اما خدمات آنها بيشتر به گروهي خاص از طبقات جامعه عرضه ميشده است. سابقه دسترسي آزاد به كتابخانهها به سده هفتم پيش از ميلاد و به مخزن الواح گلي آشوربانيپال بازميگردد كه بهمنظور آموزش فراهم آمده بوده است. با اين حال، اعتقاد عمومي بر اين است كه اين كتابخانه نيز، چون ، براي استفاده دانشمندان، صاحبمنصبان، و ديگران داير بوده است و آنها به منابع سرشار كتابخانه دسترسي داشتهاند (1: 55). از كارهاي برجسته دانشمندان، كتابداران، و كتابشناسان كتابخانه اسكندريه توليد كتاب، ويرايش، و تفسير نوشتههاي كهن و نيز ترجمه آثار از زبانهاي گوناگون بوده است (1: 11).
در ايران باستان، بناي قديميترين كتابخانه را به تهمورث، پادشاه پيشدادي نسبت دادهاند. همچنين، كتابخانه بسيار مجهز مركز علمي و دانشگاه جنديشاپور، كه توسط شاپور ساساني بنيان نهاده شد، از مهمترين كتابخانههاي ايران بود و شهرت جهاني يافت، چنانكه پس از ظهور اسلام و نهضت ترجمه، بسياري از شخصيتهاي علمي آن عصر آثار منتشرشده اين مركز علمي را به عربي ترجمه كردند (7: 35).
در سرزمينهاي اسلامي، معتبرترين و مهمترين كتابخانه و فرهنگستان، بغداد بود كه تاريخ تقريبي تأسيس آن به سال 187 ق./ 802 م. باز ميگردد. اين كتابخانه؛ علاوه بر تأليف، ترجمه، و نقل كتابهاي مختلف به زبان عربي؛ مركزي براي بحث و مناظره و تدريس و مطالعه معارف بشري در سطوح علمي و گردآوري كتابها و نسخهبرداري از آنها بهشمار ميرفت (7: 61-64).
در اروپاي قرون وسطي، بهجاي آن كتابخانههاي باشكوه، مجموعههاي كوچك نسخههاي خطي ايجاد شد كه با رنج و دشواري بسيار نسخهبرداري شده و در يك يا دو قفسه در گوشه نمازخانه كوچك يك صومعه نگهداري ميگرديد و طبق مقرراتي سخت و دقيق به راهبان امانت داده ميشد. بعضي از آنها نيز در روزهاي معيّني از هفته براي استفاده مراجعهكنندگان باز بود. در كتابخانههاي شهرهاي آكسفورد و كمبريج و نهادهاي غيرمذهبي نيز امانت كتاب با سپردن وثيقهاي مناسب بلامانع بود. همچنين نسخهبرداري و توسعه مجموعه كتابخانه از وظايف اساسي كتابداران آن زمان محسوب ميشد (1: 14-17، 59-61).
با وجود اختراع دستگاه چاپ در اواسط سده پانزدهم ميلادي و افزايش تعداد كتابهاي چاپي، فكر امانت كتاب تا سده هجدهم همگاني نشد (10: ج 22، ص 960). افزايش كمّي و كيفي نوشتهها و پيشرفت آموزش سبب فزوني كتابخوانان و پژوهشگراني گرديد كه با دريايي آشفته از نوشتهها روبهرو بودند. كتابداران كه از ابتدا ميانجي دانش نوشتاري و طالبان آن بودند، ناگزير از ايجاد تحول در شيوه ارائه خدمات براي عموم گرديدند كه در سدههاي گذشته فقط به نگاهباني، نسخهبرداري، و گاهي امانت كتاب محدود ميشد. در اواخر سده نوزدهم، خدمات ارجاعي و اطلاعاتي كتابخانهها آغاز گرديد، ولي تا سال 1930 كه طرز تلقي كتابداران در قبال كمك به خوانندگان مورد بررسي قرار گرفت، اين نوع خدمات مبنايي علمي نداشت (21:8).
در حال حاضر، همه علاقهمندان و متقاضيان از خدمات كتابخانهها استفاده ميكنند. كتابداران با استفاده از امكاناتي مانند فنون روابط عمومي، ارتباطات، و فنآوري اطلاعات دانش نوشتاري را، چه در داخل كتابخانه و چه در خارج از آن، به گروههاي مختلفي چون متخصصان، پژوهشگران، دانشمندان، بيماران، روستاييان، زندانيان، كودكان، كمسوادان، و حتي بيسوادان ارائه ميكنند. در كتابخانههاي جديد، نظامهاي امانت، نظامهاي بازيابي اطلاعات، و كتابشناسيها و فهرستها از اصليترين فرآوردههاي قابل مشاهده رايانهاي در خدمات عمومي هستند. كاربرد نظامهاي چندرسانهاي، شبكهها، و بزرگراههاي اطلاعاتي نقش كتابداران را در ارائه خدمات متحول ساخته است (9: 278-279).
انواع خدمات عمومي. متداولترين شكلهاي ارائه خدمات عمومي (17:9؛ 10: ج 22، ص 957) عبارتند از:
1. ، شامل تحويل انواع منابع مجاز به متقاضي و دريافت آن پس از اتمام مدت امانت؛
2. ، شامل پاسخگويي و ياري دادن به مراجعهكنندگان در بازيابي منابع و استفاده از اطلاعات موجود در آنها، راهنمايي پژوهشگران در انتخاب شيوه مناسب جستوجو در راستاي هدفهاي پژوهش، و همچنين ارائه خدمات ارجاعي[1] ، به معناي شناسايي و معرفي مراكز ديگر در جهت تكميل اطلاعات مراجعهكننده؛
3. ، بهمنظور تهيه و توليد منابع اطلاعاتي و نيز اشاعه و ارائه آن به متقاضيان شامل خدمات زير:
الف. آگاهيرساني جاري[2] ، شامل اشاعه گزينشي اطلاعات[3] ؛
ب. جستوجوي گذشتهنگر[4] ، شامل جستوجوي متون (101:9)؛
ج. تهيه كتابشناسي، شامل كتابشناسيهاي درخواستشده يا از قبل تهيهشده بر اساس پيشبينيهاي انجامگرفته؛
د. ترجمه متنها و اطلاعات مورد علاقه سازمان متبوع از زبانهاي ديگر؛
ه . تهيه نمايهنامهها و چكيدهنامهها؛
و. تهيه گزارشها، شامل ارزيابي مدارك موجود با توجه به فعاليتهاي پژوهشي و توسعه سازمان و همچنين گردآوري گزارشهاي لازم؛
ز. امانت بين كتابخانهاي[5] ؛
ح. تهيه ؛
ط. اعلان برگزاري همايشهاي مورد علاقه سازمان؛
ي. ايجاد پايگاهها و بانكهاي اطلاعاتي؛
ك. جستوجوي رايانهاي پيوسته[6] و ناپيوسته[7] ؛
ل. تهيه و ارائه خدمات از طريق ريزنوشتهها[8] و ريزنگارها؛
م. نسخهبرداري[9] و [10] ؛
ن. برنامههاي روابط عمومي و آشناسازي استفادهكنندگان با خدمات كتابخانه و شيوه بهرهگيري از آن، شامل برنامهريزي براي آموزش اعضا و مراجعان بهمنظور استفاده صحيح از مجموعه و تجهيزات كتابخانه (33:4).
س. خدمات جنبي، شامل برگزاري برنامههاي قصهگويي، دورههاي مطالعه، پرسش و پاسخ، نمايشگاه، جشنهاي سنتي و محلي، كنسرت، نمايش خيمهشببازي، شعبدهبازي، تئاتر، و فيلم (6: 109) و نيز برپايي همايشها و نشستها، بهمنظور علاقهمند كردن جامعه به مطالعه و كتابخانه، تبلور استعدادها و تواناييها در فعاليتهاي گروهي، تقويت حس مشاركت جمعي در افراد، و جز آن (170:4).
خدمات عمومي و فنآوري اطلاعات. كاربرد فنآوري نوين اطلاعاتي، بهويژه در روند ذخيرهسازي، بازيابي، و مديريت اطلاعات، نقش كتابداران و شكلهاي مختلف ارائه خدمات عمومي را در كتابخانه دگرگون ساخته و آنها را از بافت سنتي خود خارج كرده است. فنآوري ؛ كه بهطور كلي شامل مجموعه ابزارها و ماشينها و دانش و مهارت استفاده از آنها در توليد، انتقال، پردازش، و مصرف اطلاعات است؛ در بهينهكردن و تسريع ارائه خدمات عمومي تأثير چشمگيري داشته است. البته نقش فنآوري اطلاعات در چگونگي ارائه خدمات عمومي متأثر از وضعيت كتابخانهها و شرايط اقتصادي و فرهنگي هر جامعه است (43:4).
مآخذ: 1) تامپسون، جيمز. تاريخ اصول كتابداري. ترجمه محمود حقيقي. تهران: مركز نشر دانشگاهي، 1366؛ 2) رهنما، مجيد. "كتابداري در خدمت مردم". نامه انجمن كتابداران ايران. دوره هفتم، 2 (تابستان 1353): 158-167؛ 3)شرح وظايف كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران (پليكپي)؛ 4) عماد خراساني. نسريندخت. خدمات عمومي كتابخانه و شيوههاي آن. تهران: نشر كتابدار، 1379؛ 5) كمبل، اچ.سي. "رسانههاي چندگانه در خدمت مردم". ترجمه اسدالله آزاد. نامه انجمن كتابداران ايران. دوره هفتم، 2 (تابستان 1353): 177-196؛ 6) كومار، كريشن. سازمان كتابخانه. ترجمه مريم امينسعادت. تهران: سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، 1373؛ 7) مرعشي نجفي، محمود؛ رفيعي علامرودشتي، علي. درآمدي بر دايرهالمعارف كتابخانههاي جهان. قم: كتابخانه عمومي حضرت آيتالله العظمي مرعشي نجفي (ره)، 1374؛ 8) ويتاكار، كنت. "در جستجوي نظريهاي علمي براي خدمات ارجاعي و اطلاعات". ترجمه غلامرضا فدايي عراقي. اطلاعرساني (نشريه فني مركز مدارك علمي). دوره پنجم، 1 (بهار 1357): 21-48؛
9) Bloombery, Marty. Introduction to public Services for Library Technicians. Littleton: Libraries Unlimited, 1972; 10) "Libraries". The New Encyclopedia Britanica: macropedia. Vol. 22, PP. 957, 960; 11) Subbaah, R. Agricultural Library users (an Analytical Study). New Delhy: Metropolitan, 1989.
ماهرخ لطفي
[1]. Referal services
[2]. Current awareness
[3]. Selective Dessimination of Information (SDI)
[4]. Retrospective searching
[5]. Interlibrary loan
[6]. On-line
[7]. Offline
[8]. Micro-recorded
[9]. Copying
[10]. Duplicating
