خلیج فارس

[●•نارسیس•●]

درياي خليج فارس

خليج فارس يك درياي حاشيه‎ايMarginal Sea است كه به طور كامل روي فلات قاره قرار دارد و سراشيبيSlope آن در خليج عمان است. اين خليج 200 تا 300 كيلومتر پهنا و سطحي در حدود 226000 كيلومترمربع را زير پوشش دارد. ژرفاي ميانگين آن حدود 35 متر و ژرف‎ترين نقطة آن در كرانة ايراني تنگة هرمز است كه ژرفايي تا 165 متر دارد، ولي، ميانگين آن در كناره‎هاي محور، 74 تا 92 متر است.

از نظر ريخت‎شناسي، خليج فارس نامتقارن و شيب ساحل عربي (جنوبي) آن آرام‎تر از ساحل ايراني (شمالي) است. به سخن ديگر، محور طولي خليج فارس آن را به دو قسمت تقسيم مي‎كند (شكل 10-9). يكي تك شيب Homocline پايدار جنوبي كه پيش‎بوم سپر عربستان است و شيب بسيار آرام (35 سانتيمتر هر كيلومتر) دارد و ديگري بخش ناپايدار شمالي است كه قسمتي از رشته‎كوه‎هاي چين‎خوردة زاگرس و تغييرات شيب آن 175 سانتيمتر در هر كيلومتر است. كرانة جنوبي خليپست، محيط تبخيري و منطقة كشندي (سبخايي) مشخص است. كرانة ايراني اين دريا، از سازندهاي سخت و بلند با ريختار ج فارس، به ويژه در خاور شبه جزيرة قطر، منطقة وسيع و كم ژرفايي (10 تا 20 متر) است كه به طور عمده با ريخت‎شناسي خطي ساخته شده و با واسطة يك دشت ساحلي باريك، با دريا در ارتباط است. منطقة كم‎شيب كرانة جنوبي و درياي كم ژرفاي آن با تاقديس‎هايي با بام‎هاي كم شيب با روند شمالي – جنوبي تا شمال خاوري – جنوب باختري (روند پي‎سنگ عربستان)، اغلب ميدان‎هاي نفتي بزرگي را مي‎سازند. تاقديس‎هاي قطر، رودخان و بحرين اغلب چهره‎هاي توپوگرافي كم شيبي را تشكيل داده‎اند كه با سيستم‎هاي گسلي كنترل مي‎شوند.

از سوي ديگر، كرانة ايراني اين خليج، كرانه‎اي كوهستاني با روند شمال باختري است كه پشته‎هاي تاقديسي با بلندي بيش از 1500 متر هستند. به همين دليل، ساختارهاي كرانة شمالي خليج فارس، از ديدگاه هندسي، با آنچه كه در كرانة جنوبي است، تفاوت دارد. برخورد ساختارهاي كرانة عربي و رشته‎كوه زاگرس، توپوگرافي زيردريايي خليج فارس را تشكيل مي‎دهد. گرچه شيب بستر بسيار آرام است، ولي حدود 20 جزيره و تعدادي پشته‎هاي كوتاه و بلند زيردريايي در آن وجود دارد كه بي‎هنجاري‎هاي توپوگرافي را تشكيل مي‎دهند. جزاير ايراني خليج فارس به صورت پشته‎هاي كشيده و موازي ساحل و يا كم و بيش دايره‎اي شكل‎ هستند.

 

[●•نارسیس•●]

از گروه نخست، جزاير قشم و كيش را مي‎توان نام برد كه در واقع دنبالة زاگرس بوده و بر اثر بالا آمدن سطح آب به صورت جزيره درآمده‎اند. ولي، جزاير گرد مانند هرمز، ابوموسي و 000 گنبدهاي نمكي سري هرمز هستند. سطح جزاير خليج فارس، از رسوبات تخريبي و مارن تشكيل شده‎ كه كم و بيش صدف‎دارند. خاك آنها شور و يا گچ‎دار است و به همين دليل رشد گياهان محدود به انواع خاص است.

از نظر آب و هوايي، خليج فارس شرايط خشك نيمه استوايي دارد، به طوري كه در تابستان دما تا 50 درجه سانتي‎گراد مي‎رسد و ميزان تبخير بيش از آب‎هاي وارده است. جريان‎هاي هوايي موسوم به «باد شمال» كه از شمال باختري مي‎وزد، در قسمت‎هاي جنوبي تغيير جهت داده و به طرف شمال تمايل پيدا مي‎كند. افزون بر اثركلي بر ايجاد امواج و جريان‎هاي سطحي، اين بادها به مقدار زياد رسوبات آواري – قاره‎اي را به محيط‎هاي دريايي حمل مي‎كند.

به دليل محصور بودن، اثر اقيانوس بر خليج فارس بسيار ناچيز است و به همين‎رو، سرعت جريان‎هاي زيرين و افقي آن بسيار اندك و حدود 10 سانتيمتر در ثانيه است. شوري بيشتر خليج‎فارس نسبت به اقيانوس، موجب پيدايش جريان آبي از اقيانوس هند به خليج فارس مي‎شود. اين جريان به موازات سواحل ايران و در جهت پادساعتگرد است. جريان موردنظر با كاهش دما و مقدار شوري همراه است، به گونه‎اي كه در تنگة هرمز مقدار نمك 6/36 گرم در ليتر ولي در انتهاي شمال باختري، در دهانة كارون، حدود 40 در هزار است. ميزان بارندگي در سواحل جنوبي كمتر از 5 و در حاشية شمالي 20 تا 50 سانتيمتر در سال است. آب‎هاي شيرين ورودي به خليج فارس به طور عمده محدود به روان آب‎هاي كوه‎هاي زاگرس، تركيه و عراق است كه از ميان آنها، رودهاي كارون، دجله و فرات پرآب‎ترند. در كرانة جنوبي آب‎هاي ورودي بسيار كم است . اين امر مي‎تواند عامل مهمي در چيرگي نهشته‎هاي كربناتي بر نهشته‎هاي آواري باشد.

 

[●•نارسیس•●]

آب خليج فارس به دليل تبخير شديد، نمك فراوان دارد، به گونه‎اي كه در حوالي بحرين و قطر كه ورود آب شيرين به تقريب هيچ است، در اثر تبخير شديد مقدار نمك‎هاي آب 45 گرم در ليتر مي‎رسد و حتي، در برخي نقاط، به ويژه مرداب‎هاي كرانة عربي مانند خليج سالوا Salwa ، نمك‎هاي محلول 70 گرم در ليتر است.دماي آب در خليج فارس از ورودي تنگة هرمز به طرف انتهاي آن افزايش مي‎يابد. روند افزايش دما و شوري آب همخواني دارند (شكل 10-10).جدا ازجريان‎هاي سطحي يكي از عوامل اثرگذار در ترابري و ساختارهاي رسوبي خليج فارس، جريان‎هاي كشندي است. اين جريان‎ها به طور معمول روندي موازي با محور خليج فارس دارند و سرعت آنها تا حدود 50 سانتيمتر در ثانيه و ارتفاع آنها بين صفر تا 4 متر بالاي سطح آب است . در آبراهه‎هاي كرانه‎اي ابوظبي، سرعت جريان‎هاي كشندي ممكن است از 60 سانتيمتر در ثانيه نيز فراتر رود. چنين حركتي براي رشد و توسعة ائوليت‎هاي زيباي اين منطقه شرايط لازم را فراهم مي‎كند.

گفتني است كه در خليج فارس، در زمين‎هاي مسطح فراكشندي، دولوميت همراه با گچ تشكيل مي‎شود و رسوبات دولوميتي در اعماق بيشتر از 2 متر كمياب مي‎گردد. در اثر وجود امواج ساحلي، در خليج فارس ائوليت‎هاي آهكي تشكيل مي‎شوند كه در نواحي كم عمق اطراف قطر و تنگة هرمز، بيشترين مقدار را دارد.

به طور كلي رسوبات عهد حاضر خليج فارس، از ساحل به اعماق (عمق بيشينة 90 متر) دانه‎ريزتر مي‎شوند، به گونه‎اي كه مارن‎ها در بخش مركزي خليج فارس تشكيل و نهشته مي‎شوند. آهك‎هاي مارني، عميق‎ترين رخسارة عهد حاضر خليج فارس است.

از نگاه زمين‎شناسي، خليج فارس فرونشست زمين‎ساختي كم ژرفايي است كه در زمان ترشيري پسين در حاشية جنوبي كوه‎هاي زاگرس تشكيل شده است.شديدترين چين‎خوردگي‎هاي زمان پليو – پليستوسن، كرانه‎هاي شمالي خليج فارس (زاگرس) را چين داده است. ميزان چين‎خوردگي‎‎ها كه در خشكي‎هاي ايران شديد است (شيب 50 درجه و بيشتر)، با شيب‎هاي كمتر به طرف دريا ادامه دارد به گونه‎اي كه در دريا به 10 تا 20 درجه مي‎رسد. محور اصلي خليج فارس نيز يكي از پيامدهاي زمين‎ساختي رخداد چين‎خوردگي زاگرس است كه در زمان پليو پليستوسن شكل گرفته است. در پايان دورة پليوسن، سطح دريا به احتمال حدود 150 متر بالاتر از سطح كنوني بوده است (فربريج، 1961). اين سطح در حدود 100000 سال پيش از ميلاد مسيح و به تدريج به سطح كنوني رسيده كه آثار آن به صورت پادگانه‎هاي دريايي و سبخا، در كرانه‎هاي عربي خليج فارس بر جاي مانده است.سكوهاي زيردريايي نيمه عميق در افق‎هاي مختلف و همچنين دره‎هاي به زير آب رفته نشان مي‎دهد كه در زمان يخبندان پليستوسن، سطح دريا در خليج فارس، حدود 120 متر از زمان حال پايين‎تر بوده است. اين سكوهاي زيردريايي، اين باور را به وجود آورده‎اند كه در زمان يخبندان، حدود 17 تا 70 هزار سال پيش از ميلاد مسيح، ديرينه جغرافياي قاره‎اي بر تمام خليج فارس حاكم بوده و دريا به سوي تنگة هرمز پسروي داشته است.

در پسروي بيشينه، حوضة خليج فارس درة بسيار بزرگي بود كه رودهاي دجله و فرات را به طور مستقيم وارد درياي عمان مي‎كرد.پيشروي بخشي از دريا كه در زمان يخچالي وُرم صورت گرفته، مربوط به 30 تا 45 هزار سال پيش از مسيح بود كه در آن، سطح دريا به 40- (فربريج، 1961) و يا 25- (كوراي، 1961) مي‎رسيد.نمونه‎اي از آهك دريايي كه از ام‎الاقرس، از عمق 23 متري زير سطح درياي كنوني، به روش كربن 14 تعيين سن شده، سن 26700 سال پيش از ميلاد مسيح را نشان داده است.