مجسمه سازی خواباندن و ورز دادن گِل در هنر سفالگری

[@nicedavil]

هزاران سال پیش در عصر نوسنگی، زمانی که انسان توانست از ابزارهای سنگی استفاده کند و با فن سبدبافی آشنایی یابد، احتمالا با اندود کردن بدنه خارجی سبدها و قرار گرفتن آنها در کنار آتش به طور اتفاقی به شناخت ظروف گلی و مزایای آن دست یافت. دسترسی به چنین وسیله‌ای، تحولی چشمگیر در امر جمع‌آوری و نگهداری غذا پدید آورد و انسان در نقاط مختلف جهان با اختلاف زمانی چشمگیر، به این مرحله از تحول و خلاقیت قدم گذارد.

طبق مطالعات انجام شده آغاز کشاورزی و یکجانشینی در ایران به هزاره‌های ششم و هفتم قبل از میلاد برمی‌گردد. نخستین سفال‌های دوران جمع‌آوری غذا یا عصر نوسنگی قدیمی‌ترین ظروف گلی است که تاکنون در آفریقای شرقی به دست آمده است. این ظروف اسکلت سبدی دارد و در واقع سبدهای گل‌اندودی است که در کنار آتش خشک شده است. فکر استفاده از پوسته‌ای دارای حجم احتمالا پس از دیدن پوست میوه‌های خشک شده، حفره‌های سنگی، قطعات سنگی با سطحی مقعر که آب باران را در خود نگهداری می‌نمود پدید آمده است. قدر مسلم انسان با قرار دادن دست‌ها کنار هم و استفاده از آنها برای نوشیدن آب عملا به ایده ظرف و مظروف پی بـرده است. فرضیه محققان تاریخ هنر مبنی بر وجود حفره‌های ایجاد شده (جای پای انسان و حیوانات) در حاشیه رودخانه‌هایی مانند نیل که بر اثر طغیان آب، رسوباتی از خود به جا می‌گذارند و پس از خشک شدن، این حفره‌ها به شکل ظرف از ماسه‌های اطراف جدا می‌شود نیز قابل توجه است و شاید، قابل قبول‌تر به نظر برسد.

انسان‌های غارنشین که برای نوشیدن آب از پوسته‌های کاسه‌ای‌شکل استفاده می‌کردند عملا با مشکل انتقال آب به داخل غار و پناهگاه روبه‌رو بودند. طبق آخرین تحقیقات انجام شده غیر رسمی قدیمی‌ترین سفال مکشوفه به ۱۲ هزار سال ق.م برمی‌گردد و از شرق دور به دست آمده است. تحقیقات علمی باستان‌شناسی در ایران قدیمی‌ترین ظروف گلی حرارت دیده را به هشت هزار سال ق.م نسبت می‌دهد. این سفال ده هزار ساله را، که نمونه آن در غاری به نام کمربند واقع در مازندران نزدیک بهشهر به دست آمده است، می‌توان قدیمی‌ترین نمونه سفال دست‌ساز ابتدایی در ایران دانست. این سفال، ضخیم، کم‌پخت، شکننده، خشن و قهوه‌ای رنگ است و در آن مقدار زیادی علف خرد شده به عنوان ماده چسباننده (شاموت) برای جلوگیری از ترک برداشتن به هنگام خشک شدن در آفتاب یا حرارت دیدن در کنار آتش به کار رفته است. این نوع ظروف سفالی جانشین ظروف سنگی صیقل یافته و نیز ساخته شده از چوب و پوست می‌گردد. همچنین در کاوش‌های حاشیه کویر در تپه سنگ چخماق شاهرود و در مراحل بعدی در لایه‌های عمیق تپه سیلک کاشان، مناطق اولیه تپه سراب نزدیک کرمانشاه، لایه‌های عمیق تپه گیان در نهاوند و تپه حاجی فیروز در آذربایجان غربی نیز سفال دوران غار دیده شده است که غارنشینان در مراحل اولیه استقرار در دهکده‌های اولیه آنها را به این مکان‌ها آورده‌اند. در ابتدا انسان به طور اتفاقی از خاک رس برای ساخت سفال استفاده کرد که احتمالا این امر به دلیل وفور و سهولت دسترسی بدان بوده است. ولی بعدها تجربه به وی آموخت که بهترین خاک برای سفالگری همین است. قبل از شروع به بررسی هنر سفالگری در دوره‌های مختلف تاریخ زندگی انسان، لازم است این ماده خداداد را که موجب تحول در زندگی انسان شد بشناسیم و ماهیت و خواص فیزیکی آن را بررسی کنیم.

خاک رس این خاک ماده اولیه سفال و قسمتی از پوسته جامد زمین است که بر اثر عمل تخریبی و متلاشی شدن صخره‌ها تشکیل و روی هم انباشته شده است. خاک رس همواره در طبیعت موجود بوده و بیش از مصرف آن در دسترس است. زمین‌شناسان عقیده دارند که کره زمین از ذرات ریز مذاب تشکیل شده و پوسته سرد شده این مجموعه نسبت به حجم آن بسیار نازک بوده بر اثر مرور زمان سرد و سخت شده و چون پوششی، حجم مذاب را در برگرفته است. هنگامی که سطح زمین مذاب بود، مواد سنگین مثل فلزات کم کم در قشر عمیق‌تر جای گرفتند و باقیمانده مواد مذاب در سطح زمین تقریبا به صورت مخلوطی یکنواخت باقی ماند و همان‌طور که از حرارت این توده مذاب کاسته می‌شد، پوسته زمین شکل گرفت و سخت شد. سنگ‌هایی که بر اثر سردشدن مواد مذاب در سطح زمین تشکیل گردید سنگ‌های آتشی نامیده می‌شود که این سنگ‌ها بخشی از مواد تشکیل دهنده خاک رس است.

مواد تشکیل دهنده قشر جامد زمین تقریبا یکنواخت و مشابه است. درجه بندی‌هایی که طبق آنها سنگ‌های سطح زمین را رده‌بندی می‌کنند، براساس تغییرات و تشکیل سنگ‌های مختلف در دوره‌های بعدی است. عمق چند هزار متری کره زمین را اغلب لایه‌های بازالت تشکیل می‌دهد که بیش از ۱۶۰ کیلومتر ضخامت دارد؛ هنوز اطلاعات کافی از مواد تشکیل دهنده طبقه تحتانی این لایه به دست نیامده است. به طور کلی عمده مواد سطح زمین سیلیکات و آلومینیوم است (حدود ۷۵ درصد) که همین دو ماده قسمت اعظم خاک رس را نیز تشکیل می‌دهد. با سرد شدن قشر جامد زمین مواد معدنی نیز شکل گرفت. مواد معدنی همان مواد طبیعی با ترکیب و خواص شیمیایی مخصوص به خود است. سرد شدن زمین باعث تشکیل کریستال مواد معدنی از مواد مذاب گردید و به علت وجود شرایط متفاوت، مواد مختلف دیگر نیز با هم ترکیب شدند. شرایط مختلف سرد شدن کره مذاب زمین و تفاوت سرعت سرد شدن و مواد مختلف تشکیل دهنده هر منطقه باعث به وجود آمدن مواد معدنی مختلف گردید. جدول زیر مواد معدنی تشکیل دهنده پوسته زمین و نسبت آنها را در یک واحد ده هزار گرمی نشان می‌دهد:

 

[@nicedavil]

فلدسپار که عمدهٔ مواد خاک را تشکیل می‌دهد قسمت اصلی پوسته جامد زمین بوده و مرکب است از سیلیکات کریستال شده، آلومینیوم، پتاسیم، کلسیم، سدیم و باریم. عوامل طبیعی پس از تشکیل کوه‌ها باعث تخریب آنها گردید و مقدار زیادی از این سنگ‌ها را خرد کرد و با خود به فرورفتگی‌های زمین یعنی اقیانوس و دریاها حمل کرد.

موادی که به وسیله رودخانه‌ها از کوه‌ها به اقیانوس و دریاها حمل گردید، به صورت لایه لایه روی هم قرار گرفت و بر اثر مرور زمان و فشار طبقات فوقانی به سنگ‌های رسوبی تبدیل شد. تغییرات بعدی پوسته جامد زمین و چین‌خوردگی‌های جدید باعث شد که این طبقات رسوبی مرتباً سر از زمین بیرون آورده، به صورت کوه‌ها ظاهر شود و بر اثر عوامل طبیعی مجدداً تخریب و ته‌نشین گردد که حاصل این عمل مداوم، تشکیل خاک رس بود. خاک رس آخرین محصول تجزیه سنگ‌هاست. چنانچه کوه‌ها و تپه‌ها بر اثر عوامل طبیعی ساییده و به ذرات بسیار ریز تبدیل شود، پس از حمل در دلتاها و مناطق گسترده رسوب نموده و بعداً بر اثر بالا آمدن تدریجی قسمت‌های زمین از سطح آب، خشک و آماده بهره برداری برای مصارف سفالگری می‌گردد.

خاک رس از لحاظ فیزیکی با سنگ‌های تشکیل دهنده آن فرق می‌کند، ولی مواد شیمیایی آن چندان تفاوتی با آنها ندارد. خاک رسِ خالص‌تر، خاکی است که آهن کمتر و آلومینیوم و مواد سیلیسی کافی داشته باشد؛ مانند خاک چینی و گل رس قهوه‌ای. چون گلِ رس اساساً از آلومینیوم و سیلیکات یا هیدرات سیلیکات آلومینیوم تشکیل می‌شود (Al2O3٫ 2SiO2٫ 2H2O) ،دیگر مواد و اکسیدهای موجود در آن را ناخالصی می‌گویند. هیدرات سیلیکات آلومینیوم ناشی از فعل و انفعال فیزیکی و شیمیایی صخره‌های فلدسپاری است. گئولینات نام علمی مخصوصی است که به خاک رس خالص داده می‌شود. مواد خاک رس به سنگ‌های تشکیل دهنده آن بستگی دارد. مثلا ممکن است خاک رس بیشتر یا کمتر از حد معمول آهن داشته یا دارای مقدار زیادی کوارتز یا اکسید باشد. گاهی ممکن است جریان‌های گسترده آب‌های جاری، مواد تخریبی محلول با خود را در یک دلتا یا محل وسیع به صورت گل رس، ته‌نشین سازد که در این صورت گل رس حاصل دارای نمونه ترکیب‌های سنگ‌های آن منطقه است. در ترکیبات شیمیایی گل رس مقدار زیادی آب وجود دارد که این آب ترکیبی باعث نرم شدن گل و همچنین حل مواد ریز آن می‌شود. هر قدر بلورهای خاک رس کوچکتر باشد، حجم آبی که آن بلورها را از هم جدا می‌کند زیادتر است و به این ترتیب حالت شکل‌پذیری آن بیشتر؛ در عکس این قضیه، حالت شکل‌پذیری کمتر می‌شود. آب شکل‌پذیری یا آبی که به گل رس اضافه می‌شود نباید با آب شیمیایی که جزء مولکول‌های تشکیل دهنده گل رس است، اشتباه شود. این آب در اثر هوای آزاد خشک نمی‌شود و از دست نمی‌رود بلکه در درجه حرارت بالا بر اثر تبخیر از گل رس خارج می‌شود. بنابراین شناسایی انواع گل رس‌ها، برای تعیین درجه پخت لازم، ضروری است.

خواباندن، ورز دادن و هوا دادن گل
خواباندن گل سفالگری از مهم‌ترین نکاتی است که سفالگر باید بدان توجه کند و همین قسمت است که اثر سفالگر را از تولیدات ماشینی متمایز می‌سازد. پس از مخلوط کردن آب و خاک، خواباندن گل یا عمل آوردن آن باعث افزایش کارآیی گل می‌شود و تأثیر زمان روی گل برای مهیا شدن آن غیر قابل انکار است. در این مرحله آب آهسته و به مرور زمان در ذرات گل نفوذ می‌کند. این کار که چند روز پس از مخلوط کردن آب و خاک صورت می‌گیرد در عمل باکتری‌ها بسیار مؤثر است و بویژه اگر گل مرطوب در جای گرم نگهداری شود، بهترین محیط برای رشد باکتری‌هاست. این باکتری‌ها در ایجاد مواد اسیدی که باعث انعطاف‌پذیری گل می‌شود نقش اساسی دارند. با افزودن مقداری گل قدیمی به گل جدید می‌توان پرورش باکتری را تسریع کرد. بعضی از سفالگران سنتی برای این منظور مقداری سرکه به گل می‌افزایند. افزودن مقدار کمی نشاسته نیز همین اثر را دارد؛ زیرا مواد مورد نیاز رشد را تأمین می‌کند، همچنین برای افزایش انعطاف‌پذیری گل گاهی مقدار کمی کف صابون بدان می‌افزایند. پس از مدت دو هفته که از خواباندن گل گذشت، تغییرات شیمیایی در آن اتفاق افتاده و گل سفت کارآتر شده است. آمادگی گل را می‌توان از بوی مخصوص آن تشخیص داد.