این دو بیتی را حکیم عمر خیام نیشابوری سروده است. نگاهی گذرا به تاریخ ایران و آثار برجای مانده از پیشینیان نشان میدهد که از میان صدها و هزاران کاخ و کوشک شکوهمند و پرزرق و برقی که شاهان و حکمرانان برای خود ساختند، تنها شمار اندکی از آنها به جای مانده است و از میان این شمار اندک نیز، تعداد کمی از آنها که به زمان ما نزدیکتر بودهاند، صحیح و سالم ماندهاند؛ بقیه ویران و نیمه ویران هستند.
آن قصر که بر چرخ همی زد پهلو بر درگه او شهان نهادندی رو
دیدم که بر کنگرهاش فاختهای بنشسته همی گفت که کو کو کو کو؟
با این حال، حساب معماران و هنرمندانی که این کاخها را بنا کردند و هنرها یا فنونی که در آنها به کار گرفته شده، از حساب صاحبانشان جداست؛ از آنجا که این دست بناها با صرف هزینههای هنگفت ساخته میشدند و بهترین معماران و هنرمندان هر عصر برای ساختشان گرد هم میآمدند، آنها را باید از بهترین نمونههای معماری ایرانی به شمار آورد؛ چندان که امروزه نیز از بزرگترین سرمایهها و جاذبههای گردشگری ایران محسوب میشوند.
این بار بعضی از کهنترین، بزرگترین، مهمترین و زیباترین کاخهای تاریخی ایران از دوره هخامنشی تا پایان دوره قاجار اختصاص دارد. از ۱۵ کاخی که در اینجا از آنها یاد میکنیم، هفت کاخ (یا مجموعه کاخ) در فهرست میراث فرهنگی جهان به ثبت رسیدهاند و این خود گویای ارزشهای تاریخی، هنری، معماری و دانش و تجربه به کار رفته در آنهاست.
1. تخت جمشید، شیراز
تخت جمشید طی سالیان زیاد، پایتخت باشکوه و تشریفاتیِ پادشاهی ایران در زمان هخامنشیان بودهاست
تخت جمشید معروفتر از آن است که نیاز به معرفی داشته باشد. ساخت این کاخ که اکنون بقایای آن در صفهای به وسعت ۱۲۵ هزار متر مربع پراکنده شده است، در زمان سلطنت سومین شاه هخامنشی، یعنی داریوش اول آغاز شد و تقریبا به مدت ۲۰۰ سال تا پایان دوره هخامنشی، ساخت بناهای مختلف در آن ادامه داشت.
تخت جمشید، تختگاه تشریفاتی هخامنشیان بود و خصوصا در نوروز، شاهان این سلسله نمایندگان ملتهای تابع خود را در آن به حضور میپذیرفتند و هدایایشان را دریافت میکردند.تخت جمشید از بناهای متعددی مانند دروازه ملل، آپادانا، کاخ صد دروازه، کاخ هدیش، کاخ تچر، کاخ سه دروازه، حرمسرا و خزانه تشکیل شده اما نکته جالب اینجاست که ماهیت بعضی از کاخها و بناهای موجود در آن هنوز به طور دقیق شناخته نشده است و از این آثار با نامهایی مانند کاخهای «ج» و «چ» و «د» نام میبرند.
2. عالی قاپو ، اصفهان
کاخ عالی قاپو در میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد
کاخ عالی قاپو در میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد و در زمان شاه عباس اول صفوی و جانشینانش، مرکز فرمانروایی دولت صفوی و جایگاه پذیرایی از سفیران خارجی بود. در آن زمان ساخت بنایی شش طبقه با مصالحی از قبیل چوب ، آجر ، گچ و آهک یک شاهکار بزرگ معماری به شمار میآمد و آن را در جایگاه یک آسمانخراش قرار میداد.
شاه عباس در سفری که به نجف اشرف داشت، دروازه قدیمی بارگاه حضرت علی(ع) را تعویض کرد و دروازه قدیمی را به اصفهان آورد و در ورودی کاخ عالیقاپو نصب کرد و احتمالا به همین علت بود که این کاخ را علی قاپو (دروازه علی) خواندند و بعدا به عالی قاپو (دروازه عالی) تغییر نام داد.
زیباترین بخش این کاخ تالار موسیقی آن است که تزئینات گچ بری آن علاوه بر زیبایی و نفاست موجب طنین زیباتر اصوات موسیقی میشود. بعضی پژوهشگران بر این باورند که ایوان معروف عالی قاپو چند دهه پس از ساخت این بنا به آن افزوده شده است.
3.پاسارگاد ، کاخ های کوروش
اینجا همان جایی است که کوروش در نبردی سرنوشتساز، آخرین شاه دولت ماد را شکست داد
پاسارگاد به معنای اردوگاه پارسیان است. اینجا همان جایی است که کوروش در نبردی سرنوشتساز، آخرین شاه دولت ماد را شکست داد و امپراتوری هخامنشی را بنیان نهاد. او این نقطه را به عنوان پایتخت خود برگزید و کاخهایش را در آن بنا کرد.
اکنون در پاسارگاد بقایای دو کاخ مربوط به زمان کوروش دیده میشود که هر دو همراه با سایر آثار موجود در این منطقه در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شدهاند. نخستین آنها کاخ بار عام است که با حدود ۲۵۰۰ متر مساحت جایی برای ملاقات کوروش با مقامات ملل مختلف تحت فرمانروایی هخامنشیان بوده است.
دیگر کاخ موجود در پاسارگاد کاخ اختصاصی است که اقامتگاه کوروش بوده و حدود ۱۳۰۰ متر از آرامگاه او فاصله دارد. کاخهای پاسارگاد در طول زمان آسیب فراوان دیدهاند اما یکی از مهمترین علل ویرانی آنها این است که در قرن هفتم هجری با استفاده از مصالح سنگی این کاخها مسجد و کاروانسرایی را در پاسارگاد بنا کردند.
4.شوش ، آپادانای داریوش
کاخ آپادانای شوش قصر زمستانی شاهان هخامنشی بودهاست
امپراتوری هخامنشی (سده ششم تا سوم پیش از میلاد) دارای سه پایتخت در تخت جمشید، شوش و هگمتانه بود. از این میان، شهر شوش در خوزستان به عنوان تختگاه زمستانی شاهان هخامنشی مورد استفاده قرار میگرفت و کاخهای سلطنتی بزرگی در آنجا ساخته شد.
یکی از این کاخها، کاخ موسوم به آپادانای شوش است که بیش از ۱۰ هزارمتر مربع مساحت دارد و دارای بیش از ۱۱۰ فضای معماری کشف شده است. این کاخ در زمان سلطنت داریوش اول یعنی در اواخر سده ششم پیش از میلاد ساخته شده و از نظر سبک و سیاق معماری بسیار شبیه بناهای داریوش در تخت جمشید است.
آپادانای شوش در دوره ناصرالدینشاه قاجار توسط یک زوج فرانسوی به نام مارسل دیولافوا و مادام ژان دیولافوا از زیر خاک بیرون کشیده شد و بسیاری از آثار آن مانند سرستون سنگی عظیم به شکل گاو و نیز کاشیهای خشتی نقش برجسته با تصویر سربازان گارد جاویدان هخامنشی به موزه لوور پاریس منتقل شد.
5.فیروز آباد فارس، کاخ اردشیر
کاخ اردشیر یکی از منابع مهم برای پژوهش درباره معماری دوره ساسانی و تأثیر آن بر معماری ایران است
اردشیر بابکان سرسلسله حکومت ساسانیان است که این سلسله را بنیان نهاد و مذهب زرتشتی را در ایران رسمیت بخشید. او در تختگاه خود که شهر گور (فیروز آباد امروزی) در ایالت فارس بود، کاخ بزرگی را بنا نهاد که افزون بر ۹هزارمتر مربع مساحت داشت و بر آثار معماری پس از خود تأثیر شگرفی گذاشت.
در واقع کاخ اردشیر یکی از منابع مهم برای پژوهش درباره معماری دوره ساسانی و تأثیر آن بر معماری ایران در دوره اسلامی است. مهمترین بخش کاخ اردشیر سه تالار گنبددار بزرگ است که مجموعا تالار بار عام را میسازند و گنبد فوقانی آنها از نظر فنون معماری در ۱۸۰۰ سال پیش اهمیت فراوان دارد. دو بخش دیگر کاخ جنبه اداری و مسکونی داشتند. ایوان بزرگ کاخ نیز با ۲۸ متر طول، ۱۴ متر عرض و ۱۸ متر بلندا، نمونه اولیه ایوانهایی اند که بعدا در ایوان مدائن به اوج شکوه خود رسیدند.
6.تیسفون ، طاق کسرا
طاق کسری نام کاخ پادشاهان ایران در دوره ساسانی است
طاق کسرا یا ایوان مدائن امروزه در قلمرو کشور عراق قرار دارد اما از نظر تاریخی و معماری و بازتابی که در شعر و ادب پارسی داشته، آنقدر مهم است که نمیتوان از کاخهای باستانی ایران نام برد و از این کاخ یاد نکرد. در دورهای طولانی از عصر ساسانیان، پایتخت ایران بر کرانه رود دجله قرار داشت.
این تختگاه مجموعهای بود از هفت شهرک که اعراب آن را مدائن (جمع مدینه) میخواندند. ایوان مدائن یا طاق کسرا که ضیافتهای سلطنتی در آن برگزار میشد، در شهرک اسبانبر قرار داشت و احتمالا در زمان خسرو اول، انوشیروان ساخته شد. آنچه چشم بینندگان این کاخ را خیره میکرد، عظمت طاق ایوان آن بود که در زمان خود یک شاهکار معماری تمام عیار به شمار میآمد. این طاق، منبع الهام بزرگی در معماری ایران بوده است و در دوره جدید بناهایی چون سردر موزه ملی ایران (ساخته آندره گدار) و طاق زیرین برج آزادی (ساخته حسین امانت) با الهام از آن ساخته شدهاند.
متاسفانه در سال ۱۸۸۸ میلادی بخشهایی از این طاق فروریخت و اکنون نیز نیازمند مرمت اساسی است. افزون بر طاق کسرا، بقایای سایر کاخهای ساسانی در حول و حوش آن باقی مانده است. همچنین مزار سلمان فارسی، صحابه ایرانی پیامبر اسلام(ص) کنار طاق کسرا قرار دارد.
7. قزوین، کاخ چهلستون
عمارت چهل ستون قزوین معروف به عمارت کلاه فرنگی بنایی است در شهر قزوین
صفویه دیرپاترین سلسله تاریخ ایران پس از اسلام هستند که به مدت ۲۲۷ سال در این سرزمین حکومت کردند. اولین پایتخت آنها در تبریز بود، پایتخت سپس به قزوین منتقل شد و نهایتا به اصفهان رفت. یکی از آثار تاریخی قزوین که یادگاری از پایتختی این شهر در زمان شاه تهماسب اول صفوی است، کاخ چهلستون است.
این کاخ، تنها باقیمانده ارگ سلطنتی آن دوران است که از گزند حوادث روزگار در امان مانده و نسبت به کاخ چهلستون اصفهان چند ۱۰ سال قدیمیتر است. با این حال هم ساختار معماری آن و هم تزئیناتش به نسبت چهلستون اصفهان آسیبهای بیشتری را متحمل شده است. این عمارت که در میانه باغ بزرگی قرار گرفته، در دوران قاجار توسط سعد السلطنه فرماندار قزوین مرمت شد و به عنوان مرکز حکومتی مورد استفاده قرار گرفت. اما در دوره پهلوی کارکرد حکومتی خود را از دست داد و اکنون جایگاه موزه خوشنویسی است.
آن قصر که بر چرخ همی زد پهلو بر درگه او شهان نهادندی رو
دیدم که بر کنگرهاش فاختهای بنشسته همی گفت که کو کو کو کو؟
با این حال، حساب معماران و هنرمندانی که این کاخها را بنا کردند و هنرها یا فنونی که در آنها به کار گرفته شده، از حساب صاحبانشان جداست؛ از آنجا که این دست بناها با صرف هزینههای هنگفت ساخته میشدند و بهترین معماران و هنرمندان هر عصر برای ساختشان گرد هم میآمدند، آنها را باید از بهترین نمونههای معماری ایرانی به شمار آورد؛ چندان که امروزه نیز از بزرگترین سرمایهها و جاذبههای گردشگری ایران محسوب میشوند.
این بار بعضی از کهنترین، بزرگترین، مهمترین و زیباترین کاخهای تاریخی ایران از دوره هخامنشی تا پایان دوره قاجار اختصاص دارد. از ۱۵ کاخی که در اینجا از آنها یاد میکنیم، هفت کاخ (یا مجموعه کاخ) در فهرست میراث فرهنگی جهان به ثبت رسیدهاند و این خود گویای ارزشهای تاریخی، هنری، معماری و دانش و تجربه به کار رفته در آنهاست.
1. تخت جمشید، شیراز
![ir3295.jpg](http://shortevent.com/wp-content/uploads/2015/12/ir3295.jpg)
تخت جمشید طی سالیان زیاد، پایتخت باشکوه و تشریفاتیِ پادشاهی ایران در زمان هخامنشیان بودهاست
تخت جمشید، تختگاه تشریفاتی هخامنشیان بود و خصوصا در نوروز، شاهان این سلسله نمایندگان ملتهای تابع خود را در آن به حضور میپذیرفتند و هدایایشان را دریافت میکردند.تخت جمشید از بناهای متعددی مانند دروازه ملل، آپادانا، کاخ صد دروازه، کاخ هدیش، کاخ تچر، کاخ سه دروازه، حرمسرا و خزانه تشکیل شده اما نکته جالب اینجاست که ماهیت بعضی از کاخها و بناهای موجود در آن هنوز به طور دقیق شناخته نشده است و از این آثار با نامهایی مانند کاخهای «ج» و «چ» و «د» نام میبرند.
2. عالی قاپو ، اصفهان
![ir3295-1.jpg](http://shortevent.com/wp-content/uploads/2015/12/ir3295-1.jpg)
کاخ عالی قاپو در میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد
کاخ عالی قاپو در میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد و در زمان شاه عباس اول صفوی و جانشینانش، مرکز فرمانروایی دولت صفوی و جایگاه پذیرایی از سفیران خارجی بود. در آن زمان ساخت بنایی شش طبقه با مصالحی از قبیل چوب ، آجر ، گچ و آهک یک شاهکار بزرگ معماری به شمار میآمد و آن را در جایگاه یک آسمانخراش قرار میداد.
شاه عباس در سفری که به نجف اشرف داشت، دروازه قدیمی بارگاه حضرت علی(ع) را تعویض کرد و دروازه قدیمی را به اصفهان آورد و در ورودی کاخ عالیقاپو نصب کرد و احتمالا به همین علت بود که این کاخ را علی قاپو (دروازه علی) خواندند و بعدا به عالی قاپو (دروازه عالی) تغییر نام داد.
زیباترین بخش این کاخ تالار موسیقی آن است که تزئینات گچ بری آن علاوه بر زیبایی و نفاست موجب طنین زیباتر اصوات موسیقی میشود. بعضی پژوهشگران بر این باورند که ایوان معروف عالی قاپو چند دهه پس از ساخت این بنا به آن افزوده شده است.
3.پاسارگاد ، کاخ های کوروش
![ir3295-2.jpg](http://shortevent.com/wp-content/uploads/2015/12/ir3295-2.jpg)
اینجا همان جایی است که کوروش در نبردی سرنوشتساز، آخرین شاه دولت ماد را شکست داد
پاسارگاد به معنای اردوگاه پارسیان است. اینجا همان جایی است که کوروش در نبردی سرنوشتساز، آخرین شاه دولت ماد را شکست داد و امپراتوری هخامنشی را بنیان نهاد. او این نقطه را به عنوان پایتخت خود برگزید و کاخهایش را در آن بنا کرد.
اکنون در پاسارگاد بقایای دو کاخ مربوط به زمان کوروش دیده میشود که هر دو همراه با سایر آثار موجود در این منطقه در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شدهاند. نخستین آنها کاخ بار عام است که با حدود ۲۵۰۰ متر مساحت جایی برای ملاقات کوروش با مقامات ملل مختلف تحت فرمانروایی هخامنشیان بوده است.
دیگر کاخ موجود در پاسارگاد کاخ اختصاصی است که اقامتگاه کوروش بوده و حدود ۱۳۰۰ متر از آرامگاه او فاصله دارد. کاخهای پاسارگاد در طول زمان آسیب فراوان دیدهاند اما یکی از مهمترین علل ویرانی آنها این است که در قرن هفتم هجری با استفاده از مصالح سنگی این کاخها مسجد و کاروانسرایی را در پاسارگاد بنا کردند.
4.شوش ، آپادانای داریوش
![ir3295-3.jpg](http://shortevent.com/wp-content/uploads/2015/12/ir3295-3.jpg)
کاخ آپادانای شوش قصر زمستانی شاهان هخامنشی بودهاست
امپراتوری هخامنشی (سده ششم تا سوم پیش از میلاد) دارای سه پایتخت در تخت جمشید، شوش و هگمتانه بود. از این میان، شهر شوش در خوزستان به عنوان تختگاه زمستانی شاهان هخامنشی مورد استفاده قرار میگرفت و کاخهای سلطنتی بزرگی در آنجا ساخته شد.
یکی از این کاخها، کاخ موسوم به آپادانای شوش است که بیش از ۱۰ هزارمتر مربع مساحت دارد و دارای بیش از ۱۱۰ فضای معماری کشف شده است. این کاخ در زمان سلطنت داریوش اول یعنی در اواخر سده ششم پیش از میلاد ساخته شده و از نظر سبک و سیاق معماری بسیار شبیه بناهای داریوش در تخت جمشید است.
آپادانای شوش در دوره ناصرالدینشاه قاجار توسط یک زوج فرانسوی به نام مارسل دیولافوا و مادام ژان دیولافوا از زیر خاک بیرون کشیده شد و بسیاری از آثار آن مانند سرستون سنگی عظیم به شکل گاو و نیز کاشیهای خشتی نقش برجسته با تصویر سربازان گارد جاویدان هخامنشی به موزه لوور پاریس منتقل شد.
5.فیروز آباد فارس، کاخ اردشیر
![ir3295-5.jpg](http://shortevent.com/wp-content/uploads/2015/12/ir3295-5.jpg)
کاخ اردشیر یکی از منابع مهم برای پژوهش درباره معماری دوره ساسانی و تأثیر آن بر معماری ایران است
اردشیر بابکان سرسلسله حکومت ساسانیان است که این سلسله را بنیان نهاد و مذهب زرتشتی را در ایران رسمیت بخشید. او در تختگاه خود که شهر گور (فیروز آباد امروزی) در ایالت فارس بود، کاخ بزرگی را بنا نهاد که افزون بر ۹هزارمتر مربع مساحت داشت و بر آثار معماری پس از خود تأثیر شگرفی گذاشت.
در واقع کاخ اردشیر یکی از منابع مهم برای پژوهش درباره معماری دوره ساسانی و تأثیر آن بر معماری ایران در دوره اسلامی است. مهمترین بخش کاخ اردشیر سه تالار گنبددار بزرگ است که مجموعا تالار بار عام را میسازند و گنبد فوقانی آنها از نظر فنون معماری در ۱۸۰۰ سال پیش اهمیت فراوان دارد. دو بخش دیگر کاخ جنبه اداری و مسکونی داشتند. ایوان بزرگ کاخ نیز با ۲۸ متر طول، ۱۴ متر عرض و ۱۸ متر بلندا، نمونه اولیه ایوانهایی اند که بعدا در ایوان مدائن به اوج شکوه خود رسیدند.
6.تیسفون ، طاق کسرا
![ir3295-4.jpg](http://shortevent.com/wp-content/uploads/2015/12/ir3295-4.jpg)
طاق کسری نام کاخ پادشاهان ایران در دوره ساسانی است
این تختگاه مجموعهای بود از هفت شهرک که اعراب آن را مدائن (جمع مدینه) میخواندند. ایوان مدائن یا طاق کسرا که ضیافتهای سلطنتی در آن برگزار میشد، در شهرک اسبانبر قرار داشت و احتمالا در زمان خسرو اول، انوشیروان ساخته شد. آنچه چشم بینندگان این کاخ را خیره میکرد، عظمت طاق ایوان آن بود که در زمان خود یک شاهکار معماری تمام عیار به شمار میآمد. این طاق، منبع الهام بزرگی در معماری ایران بوده است و در دوره جدید بناهایی چون سردر موزه ملی ایران (ساخته آندره گدار) و طاق زیرین برج آزادی (ساخته حسین امانت) با الهام از آن ساخته شدهاند.
متاسفانه در سال ۱۸۸۸ میلادی بخشهایی از این طاق فروریخت و اکنون نیز نیازمند مرمت اساسی است. افزون بر طاق کسرا، بقایای سایر کاخهای ساسانی در حول و حوش آن باقی مانده است. همچنین مزار سلمان فارسی، صحابه ایرانی پیامبر اسلام(ص) کنار طاق کسرا قرار دارد.
7. قزوین، کاخ چهلستون
![ir3295-15.jpg](http://shortevent.com/wp-content/uploads/2015/12/ir3295-15.jpg)
عمارت چهل ستون قزوین معروف به عمارت کلاه فرنگی بنایی است در شهر قزوین
صفویه دیرپاترین سلسله تاریخ ایران پس از اسلام هستند که به مدت ۲۲۷ سال در این سرزمین حکومت کردند. اولین پایتخت آنها در تبریز بود، پایتخت سپس به قزوین منتقل شد و نهایتا به اصفهان رفت. یکی از آثار تاریخی قزوین که یادگاری از پایتختی این شهر در زمان شاه تهماسب اول صفوی است، کاخ چهلستون است.
این کاخ، تنها باقیمانده ارگ سلطنتی آن دوران است که از گزند حوادث روزگار در امان مانده و نسبت به کاخ چهلستون اصفهان چند ۱۰ سال قدیمیتر است. با این حال هم ساختار معماری آن و هم تزئیناتش به نسبت چهلستون اصفهان آسیبهای بیشتری را متحمل شده است. این عمارت که در میانه باغ بزرگی قرار گرفته، در دوران قاجار توسط سعد السلطنه فرماندار قزوین مرمت شد و به عنوان مرکز حکومتی مورد استفاده قرار گرفت. اما در دوره پهلوی کارکرد حکومتی خود را از دست داد و اکنون جایگاه موزه خوشنویسی است.