مقدمه
با نگاهی به آموزه های دینی می بینیم که آنچه امروزه از آن به عنوان پیشگیری از جرم یاد می شود در تار و پود پیام های آسمانی و رهنمودهای انبیا و اولیا الهی بوده است. و بالاتر از آن از آنجا که رسالت دین رهایی انسان از تباهی و فساد و گمراهی می باشد لذا پیشوایان دینی برای تحقق آن از هیچ تلاشی دریغ نمی کردند و قبل از مبارزه با معلول با علت و زمینه گـ ـناه و جرم مبارزه می کردند و بر این اساس پیشگیری از انحراف و کژی درصدر وظایف رهبران دینی قرار داشته است.
بنابراین با توجه به آموزه های دینی در خصوص پیشگیری از جرم از اهمیت بالایی برای نظام قضایی کشور ما که مبتنی بر احکام اسلامی است برخوردار می باشد .
بی تردید اقدام پیشگیرانه از وقوع جرم و بزهکاری و انحراف و گمراهی از اصول قضای اسلامی و سیاست جنایی اسلام محسوب می شود این اقدامات پیشگیرانه مجموعه ای از اقدامات و فعالیت های سازنده تربیتی ، آموزشی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیـاس*ـی را در بر می گیرد. واقعیت آن است که کار آمدی احکام اسلامی و قضایی اسلام در بستر مناسب و طبیعی خود جلوه گر می شود. بستر طبیعی اجرای احکام اسلامی جامعه ای را می طلبد که در آن قبل از مبارزه با معلول با علت و اساس آن مبارزه شود.
حال این سوال مطرح است که آیا باورهای دینی می تواند از جرم پیشگیری کند؟
سوال بعدی که مطرح است این است که آیا باورهای دینی در اصلاح بزهکار نقشی ایفا می کند یا نه؟ مبحث توبه اصلاح بزهکار را ایجاد می کند؟ اینها مسائلی هستند که دراین رساله تحقیقی به آن خواهیم پرداخت.
کلیات:
مبانی سیاست کیفری در شریعت جزایی اسلام[1]
در حقوق جزای اسلامی سیاست کیفری مبتنی بر اصول است که مهمترین انها عبارتند از:
حفظ و حراست جامعه از علل و موجبات گـ ـناه و جرم (با ممنوعیت شرب مسکر و یا رفتارهایی بر ضد اخلاق حسنه و عفت و نظم عمومی و روابط صحیح خانوادگی)
حتمیت و قاطعیت اجرای کیفرهای اسلامی نسبت به کسانی که فاقد هر گونه انگیزه و مجوزی برای ارتکاب گـ ـناه و جرم بوده اند.
تامین خیر و سعادت و مصلحت و منفعت مردم در شریعت اسلام
تعیین کیفر مناسب به عنوان ضرورتی اجتماعی به منظور حمایت جامعه از گزند بزهکاران
داشتن مسئولیت کیفری مبتنی بر آزادی ارائه و اختیار و اقتضای اجرای عدالت با اعمال کیفر
پذیرفتن اصل عدم مسئولیت کیفری نسبت به افراد فاقد ادراک و اختیار و مجنون صغیر، مکره و مجبور با استفاده از اقدامات تامینی برای حمایت اجتماعی از آسیب و زیان احتمالی افراد و غیر مسوول
تقویت ایمان افراد از نظر پیشگیری از بزهکاری
تشریع کیفر برای تهذیب اخلاق و اصلاح بزهکار
اثر امر به معروف و نهی از منکر از ارتباط با تقلیل جرایم
اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها
اصل شخصی بودن مجازات ها و مسئولیت کیفری
معافیت صغار و مجانین و افراد مضطر از کیفر
مبحث اول:
مفهوم اعتقاد مذهبی در اسلام
اعتقاد مذهبی در اسلام یک مفهوم چند بعدی است که شامل طیف گسترده و وسیعی از اعتقادات و اعمال افراد می شود که با آرمان های انها به هم پیوسته است اعتقاد مذهبی در حقیقت شامل دو بعد است.[2]
1- بعد نظری اعتقاد مذهبی که عبارت است از اعتقاد راسخ و خالصانه افراد به خداوند ، انبیا، فرشتگان، روز جزا و قدر ....
2- بعد علمی اعتقاد مذهبی یعنی اعتقادات نظری افراد در تمامی رفتار و اعمال روزانه انسان مومن منعکس شده و او را به انجام اوامر الهی ترغیب و از مناهی باز می دارد.
از این منظر، اسلام در لحظه لحظه زندگی فرد مسلمان باید حکمرانی و نفوذ داشته باشد و اعتقاد مذهبی او در تمام فعالیت های طبیعی اثر منعکس گردد.
سوال این است که اعتقاد مذهبی در اسلام واجد چه توانایی هایی است که آن را به یک مکانیسم حفاظتی در مقابل انگیزه های مجرمانه مبدل نموده است؟
از دیدگاه اسلامی حقوق دارای منشاء الهی است منشاء حقوق خداوند است لذا در اسلام بین حقوق و مذهب هیچ جدایی وجود نداشته و ندارد از این منظر گفته می شود که در عرصه دفاع اجتماعی هیچ اجبار معنوی ای قوی تر از اعتقاد استوار راسخ عامل به اینکه پاداش و کیفر عمل قبل از هر چیز از سوی خداوند است، وجود ندارد. ازمنظر اسلام، جرم، تجـ*ـاوز به حقوق الهی و اقدامی علیه خداوند است و عموما جرم به عنوان عمل افراد غیر معتقد یا عمل افراد سست ایمان به حساب می آید که آنها را در برابر انگیزه های مجرمانه آسیب پذیر می نمایند از سوی دیگر اسلام برمعیارهای حفاظتی غیر مستقیم تاکید بیشتری دارد تا بر مجازات های مستقیم و مهم تر اینکه در اسلام مجازات یک مفهوم منحصر به فرد دارد و آن اینکه در قلمرو مذهب مجازات انطباق افراد را با پدیده های اجتماعی افزایش می دهد. حال با توجه به نظریه برخی از دانمندان علوم اجتماعی نظیر Tuttle که دو عامل حتمی بودن و شدت مجازات ها را در کاهش جرایم ارتکابی موثر می دانند و با توجه به اینکه مجازات الهی حتمی و شدید است فلذا اعتقاد مذهبی را به یک مکانیسم دفاعی قوی علیه انگیزه های مجرمانه تبدیل می کند.
مبحث دوم:
کارکردهای دین[3]
با توجه به ماهیت دین دو کارکرد فردی و اجتماعی دین را که در مفهوم جامعه با یکدیگر اشتراک دارند می توان برشمرد.
کارکردهای فردی احساسات درونی انسان را تقویت می کند و به زندگی انسان معنا و مفهوم می بخشد و اضطراب از آینده کاهش می یابد. دین به انسان فرصت می دهد که از حصار محدود خارج شود و به نیروی متعالی و با شکوه تر پناه ببرد. دین به انسان هویت می دهد.
در کارکردهای اجتماعی دین، دین هنجارها و ارزش های نخستین جامعه را مهم می داند و پذیرش آنها را برای انسان، آسان می کند. دین سبب تقویت و حمایت از نظام اجتماعی شده و از نهادها و سازمان های اجتماعی که در معرض تحولات قرار می گیرند جانبداری می کند. دین از طریق شرکت افراد در مراسم مذهبی و احترام به مقدسات اسباب همبستگی اجتماعی را فراهم می آورد حال باید دید بین شرایع اسلامی و به هم پیوستگی اجتماعی چه رابـ ـطه ای است؟[4]
به عقیده برخی از دانشمندان علوم اجتماعی نظیر دورکیم به هم پیوستگی اجتماعی عاملی است برای ممانعت از ارتکاب عمل مجرمانه چرا که وقتی فردی احساس پیوند و همبستگی با مجموعه ای داشته باشند سبب خواهد شد تا از روی اختیار اراده به مقررات آن مجموعه احترام بگذارد و عامدا مقررات آن را نقض نکند . در شریعت اسلام برخی اعمال مذهبی وجود دارند که مسلمانان را به یکدیگر نزدیک ساخته و به هم پیوستگی را در میان آن ها مستحکم تر می کند و در نتیجه باعث ممانعت از ارتکاب بزه می گردند.
نمونه بارز این اعمال مذهبی نماز جماعت، صدقه و خمس است که روح همکاری و تعاون و زندگی اجتماعی را در بین مسلمین زنده نگه می دارد.
مبحث سوم:
تعریف پیشگیری
واژه پیشگیری[5] امروزه در معنی جاری متداول آن دارای دو بعد است.[6]
«آگاه کردن، خبر چیزی را دادن و هشدار دادن است» اما در جرم شنساسی پیشگیرانه، پیشگیری در معنی اول ان مورد استفاده واقع می شود.
آقای گسن جرم شناس فرانسوی برای پیشگیری از جرم 4 معیار در نظر گرفته است :
1- اقدامی پیشگیرانه تلقی می شود که هدف اصلی آن تضمین پیشگیری از بزهکاری یا انحرافات جرم گونه باشد یعنی اقدام موثر علیه عوامل یا فرآیندهایی که در بروز بزهکاری و انحراف نقش تعیین کننده و قاطع ایفا می کنند.
2- تدابیر یا اقدامات پیشگیرانه جنبه مهمی دارد یعنی مخاطب آن کل جمعیت یا گروه یا بخش معینی از آن است.
3- زمانی که هدف اجتناب از انتخاب رفتارهای مجرمانه یا منحرفانه است اقدام های یا تدابیری پیشگیرانه خوانده می شود که قبل از ارتکاب اعمال بزهکارانه یا کجروانه و نه بعد از آن اعمال شوند.
4- اگر پیشگیری شامل اعمال تدابیر یا اقدامات قبل ازارتکاب هر جرم کیفری یا پیش از انتخاب هر رفتار منحرفانه است در آن صورت این تدابیر یا اقدام ها نمی توانند مستقیماً قهرآمیز و سرکوبگر باشند زیرا اعمال سرکوبی کیفری مستلزم آن است که جرمی قبلاً ارتکاب یافته باشد .
آقای گسن با توجه به این معیارهای چهارگانه معتقد است که پیشگیری شامل مجموع تدابیر سیاست جنایی به استثنای تدابیر نظام کیفری می شود که غایت انحصاری یا لا اقل جزئی آن، تحدید امکان وقوع مجموع اقدام های مجرمانه از طریق غیر ممکن کردن ، دشوار کردن یا کمتر محتمل کردن آنهاست.
مبحث چهارم:
پیشگیری وضعی از نگاه آموزه های اسلام
یکی از شیوه های پیشگیری از جرم، پیشگیری وضعی است که با تغییر وضعیت فرد و شرایط محیط مانند زمان و مکان درصدد است که از ارتکاب جرم توسط فرد مصمم به انجام جرم جلوگیری کند. در میان آموزه های اسلامی نکات دقیق و فراوانی در این باره وجود دارد. در سیاست جنایی اسلام سه شیوه مبارزه علیه بزهکاری وجود دارد که مکمل یکدیگرند این راه حل سه گانه عبارتند از:
1-مرحله قبل از تصمیم گیری قطعی مجرم به ارتکاب جرم
2-مرحله پس از تصمیم گیری قطعی مجرم به ارتکاب جرم و قبل از تحقق عمل مجرمانه
3-مرحله پس از اجرای فکر مجرمانه و تحقق بزهکاری
در مورد مرحله اول تدابیر مختلف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و غیره در جهت خشکاندن ریشه مجرمیت و ایجاد جامعه ای سالم به صورتی که تصمیم به ارتکاب جرم در ذهن افراد تحقق نیابد، اعمال میگردد . ایجاد تعهدات مذهبی و ایجاد فرهنگ صبر در مقابل وسوسه های مجرمانه و ایجاد همبستگی و تعامل اجتماعی جزء این شیوه به حساب می آید.
در مرحله دوم که فرد تصمیم قاطع به ارتکاب جرم گرفته و شیوه های مرحله اول در او موثر نیفتاده، راه حل هایی که به کار گرفته می شود تا شخص مصمم به ارتکاب جرم نتواند تصمیم خود را عملی سازد. در این مرحله باید وضعیتی ایجاد شود که تحقق عمل مجرمانه را دشوار و پرخطر یا ناممکن سازد از این رو به این شیوه پیشگیری وضعی گفته می شود.
در این روش گاهی فرد در معرض بزه دیدگی مد نظر قرار می گیرد و با حمایت از او یا آنچه در معرض وقوع جرم است (آماج های جرم) از تحقق عمل مجرمانه جلوگیری می شود.
و در مواردی نیز با تغییر شرایط محیطی اعم از مکان و زمان و ... امکان تحقق جرم سلب یا وقوع آن دشوار تر می گردد.
اما مرحله سوم یعنی پس از تحقق عمل مجرمانه نیز در سیاست جنایی اسلام از اهمیت زیادی برخوردار است. زیرا از طرفی به دلایل و عوامل وقوع جرم اعم از اجتماعی، فرهنگی ، اقتصادی، و حتی ژنتیکی و تاثیر آنها بر وقوع جرم و همچنین محیط و وضعیت فرد در معرض بزهکاری و بزه دیدگی توجه و تاکید فراوان نموده و از طرف دیگر انسان را مسئول و پاسخ گوی اعمال خویش می داند.
مبحث پنجم:
مفهوم حسبه در سیاست جنایی اسلام[7]
یکی از نهادهای موجود در سیستم جنایی اسلام که کارکرد آن در راستای پیشگیری وضعی از بزهکاری است حسبه می باشد. گرچه برخی عملکرد نهاد حسبه را مشابه عملکرد دادسراها دانسته اند اما با بررسی این نهاد روشن می شود عمده عملکرد آن، نظارت، کنترل و پیشگیری است تا برخورد قضایی با متخلفان ابن خلدون می گوید:
حسبه ریشه در قرآن و حدیث دارد و دریک سخن وظیفه و شغلی است دینی اخلاقی که بر پایه فرمان دادن به کار شایسته و باز داشتن از کار ناشایست تکیه دارد .
در سیره پیامبر (ص) و امام علی (ع) تعیین مامور حسبه و در مواردی نظارت و مراقبت شخصی دیده می شود.
دانشمندان اسلامی نیز کارکرد حسبه را جلوگیری از تضییع حق الله و حق الناس ازطریق امر به معروف و نهی از منکر عنوان نموده اند.
با بررسی تاریخی نهاد حسبه در اسلام روشن می شود که در واقع این نهاد علاوه بر دخالت در برخی امور دادرسی به عنوان نماینده جامعه متولی اجرای اقدامات پیشگیری وضعی نیز می باشد.
مبحث ششم:
راهکارهای پیشگیرانه از وقوع جرم در اسلام[8]
الف: یکی از راهکارهای پیشگیرانه در اسلام برای مبارزه با بزهکاری که پیشگیری های علمی از تبیین آن ناتوان است معرفی عاملی جرم زا به نام شیطان که در دو بعد درونی و بیرونی در دین مبین اسلام مدنظر قرار گرفته و شارع مقدس به آن پرداخته است از منظر درونی شیطان یا بعبارت دیگر نفس اماره در ارتکاب جرم از سوی انسان نقش دارد که همانا هوا و هـ*ـوس و خواهشهای نفس مادی است که خود موجب گرایش فرد به ارتکاب گـ ـناه و بزه می شود و ازمنظر بیرونی شیطان یا به تعبیری ابلیس که موجودی است خارجی که با بهره گیری از طریق مختلف خارج از نفس انسان برای فریب انسان ها به انجام کارهای خلاف و به تعبیر ما در اینجا (جرم) اقدام می نماید و سبب ارتکاب افراد به جرم می شود.
راهکار بعدی فریضه امر به معروف و نهی از منکر است که خود از پیشرفته ترین طرق قابل کاربرد در زمینه پیشگیری از جرم در نظام جرم شناسی است . و دیگری موضوع زندگی پس از مرگ و مراحل آن و وجود معاد و قیامت و ایمان به رستاخیر است زمان و مکانی که به عمل های نیک پاداش داده و عمل های زشت عقاب می شود.
از جمله نکات با اهمیت در این خصوص این است که اسلام ضمن توصیه انجام کارهای نیک و تبیین ثمرات آن، کسانی که عمل های نیک را انجام می دهند علاوه بر آنکه از ثمرات آن بهره مند می گردند با انجام دادن کارهای نیک به آنها پاداش داده می شود مثلا فردی که تجارت می کند هم به نتایجی همچون درآمد و ثروت می رسد و هم خداوند به او پاداش نیز می دهد که این از سیاست های تشویقی است تا افراد بیشتر به سوی کارهای نیک کشیده شوند.
ب: پیشگیری از جرم در ایات و روایات
یا ایها الناس اعبدوا ربکم ... لعلکم تنقون: ای مردم پروردگارتان را عبادت کنید شاید پروا پیشه کنید .
این آیه به صراحت راه پیشگیری از جرم را عبادت پروردگار دانسته که سبب ایجاد ترس و پروا در افراد می شود به این ترتیب که شخصی که پروردگار را ستایش نماید و به بزرگی او ایمان داشته باشد همان ایمان قلبی به بزرگی و قدرت پروردگار سبب ایجاد یک حس پیشگیری از جرم و گـ ـناه در فرد می شود.
و در آیه ای دیگر فرمودند: واذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون: خدا را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید در اینجا نیز یاد خدا سبب می شود که شخص از افتادن به دام ارتکاب گناهان و جرایم دوری جوید و این امر خود سبب رستگاری فرد در دنیا و آخرت می شود. در واقع همانا ذکر عظمت و کرامت پروردگار مانع ارتکاب جرم از سوی اشخاصی می شود که حداقل ارتباطی با خالق هستی دارند.
از این دو آیه چند مسئله بدست می آید. اول آنکه آیه اول در باب عبادت و تاثیر آن در پیشگیری از جرم است آیه دوم که بیان کننده ذکر خداوند است و همانطور که می دانیم ذکر پروردگار در ادعیه جایگاه خاص دارد و از این رو این آیه شریفه به تاثیر دعا در پیشگیری از جرم اشاره دارد، دوم آنکه این دو بر یک موضوع بنیادین وحدت نظر دارند که آن نیز در کلام الله اینگونه آشکار گشته است. که قلب ها آرام نمی گردند مگر با یاد خدا که این آرامش قلبی مانع سوق یافتن فرد به سوی ارتکاب جرم می شود.
با نگاهی به آموزه های دینی می بینیم که آنچه امروزه از آن به عنوان پیشگیری از جرم یاد می شود در تار و پود پیام های آسمانی و رهنمودهای انبیا و اولیا الهی بوده است. و بالاتر از آن از آنجا که رسالت دین رهایی انسان از تباهی و فساد و گمراهی می باشد لذا پیشوایان دینی برای تحقق آن از هیچ تلاشی دریغ نمی کردند و قبل از مبارزه با معلول با علت و زمینه گـ ـناه و جرم مبارزه می کردند و بر این اساس پیشگیری از انحراف و کژی درصدر وظایف رهبران دینی قرار داشته است.
بنابراین با توجه به آموزه های دینی در خصوص پیشگیری از جرم از اهمیت بالایی برای نظام قضایی کشور ما که مبتنی بر احکام اسلامی است برخوردار می باشد .
بی تردید اقدام پیشگیرانه از وقوع جرم و بزهکاری و انحراف و گمراهی از اصول قضای اسلامی و سیاست جنایی اسلام محسوب می شود این اقدامات پیشگیرانه مجموعه ای از اقدامات و فعالیت های سازنده تربیتی ، آموزشی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیـاس*ـی را در بر می گیرد. واقعیت آن است که کار آمدی احکام اسلامی و قضایی اسلام در بستر مناسب و طبیعی خود جلوه گر می شود. بستر طبیعی اجرای احکام اسلامی جامعه ای را می طلبد که در آن قبل از مبارزه با معلول با علت و اساس آن مبارزه شود.
حال این سوال مطرح است که آیا باورهای دینی می تواند از جرم پیشگیری کند؟
سوال بعدی که مطرح است این است که آیا باورهای دینی در اصلاح بزهکار نقشی ایفا می کند یا نه؟ مبحث توبه اصلاح بزهکار را ایجاد می کند؟ اینها مسائلی هستند که دراین رساله تحقیقی به آن خواهیم پرداخت.
کلیات:
مبانی سیاست کیفری در شریعت جزایی اسلام[1]
در حقوق جزای اسلامی سیاست کیفری مبتنی بر اصول است که مهمترین انها عبارتند از:
حفظ و حراست جامعه از علل و موجبات گـ ـناه و جرم (با ممنوعیت شرب مسکر و یا رفتارهایی بر ضد اخلاق حسنه و عفت و نظم عمومی و روابط صحیح خانوادگی)
حتمیت و قاطعیت اجرای کیفرهای اسلامی نسبت به کسانی که فاقد هر گونه انگیزه و مجوزی برای ارتکاب گـ ـناه و جرم بوده اند.
تامین خیر و سعادت و مصلحت و منفعت مردم در شریعت اسلام
تعیین کیفر مناسب به عنوان ضرورتی اجتماعی به منظور حمایت جامعه از گزند بزهکاران
داشتن مسئولیت کیفری مبتنی بر آزادی ارائه و اختیار و اقتضای اجرای عدالت با اعمال کیفر
پذیرفتن اصل عدم مسئولیت کیفری نسبت به افراد فاقد ادراک و اختیار و مجنون صغیر، مکره و مجبور با استفاده از اقدامات تامینی برای حمایت اجتماعی از آسیب و زیان احتمالی افراد و غیر مسوول
تقویت ایمان افراد از نظر پیشگیری از بزهکاری
تشریع کیفر برای تهذیب اخلاق و اصلاح بزهکار
اثر امر به معروف و نهی از منکر از ارتباط با تقلیل جرایم
اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها
اصل شخصی بودن مجازات ها و مسئولیت کیفری
معافیت صغار و مجانین و افراد مضطر از کیفر
مبحث اول:
مفهوم اعتقاد مذهبی در اسلام
اعتقاد مذهبی در اسلام یک مفهوم چند بعدی است که شامل طیف گسترده و وسیعی از اعتقادات و اعمال افراد می شود که با آرمان های انها به هم پیوسته است اعتقاد مذهبی در حقیقت شامل دو بعد است.[2]
1- بعد نظری اعتقاد مذهبی که عبارت است از اعتقاد راسخ و خالصانه افراد به خداوند ، انبیا، فرشتگان، روز جزا و قدر ....
2- بعد علمی اعتقاد مذهبی یعنی اعتقادات نظری افراد در تمامی رفتار و اعمال روزانه انسان مومن منعکس شده و او را به انجام اوامر الهی ترغیب و از مناهی باز می دارد.
از این منظر، اسلام در لحظه لحظه زندگی فرد مسلمان باید حکمرانی و نفوذ داشته باشد و اعتقاد مذهبی او در تمام فعالیت های طبیعی اثر منعکس گردد.
سوال این است که اعتقاد مذهبی در اسلام واجد چه توانایی هایی است که آن را به یک مکانیسم حفاظتی در مقابل انگیزه های مجرمانه مبدل نموده است؟
از دیدگاه اسلامی حقوق دارای منشاء الهی است منشاء حقوق خداوند است لذا در اسلام بین حقوق و مذهب هیچ جدایی وجود نداشته و ندارد از این منظر گفته می شود که در عرصه دفاع اجتماعی هیچ اجبار معنوی ای قوی تر از اعتقاد استوار راسخ عامل به اینکه پاداش و کیفر عمل قبل از هر چیز از سوی خداوند است، وجود ندارد. ازمنظر اسلام، جرم، تجـ*ـاوز به حقوق الهی و اقدامی علیه خداوند است و عموما جرم به عنوان عمل افراد غیر معتقد یا عمل افراد سست ایمان به حساب می آید که آنها را در برابر انگیزه های مجرمانه آسیب پذیر می نمایند از سوی دیگر اسلام برمعیارهای حفاظتی غیر مستقیم تاکید بیشتری دارد تا بر مجازات های مستقیم و مهم تر اینکه در اسلام مجازات یک مفهوم منحصر به فرد دارد و آن اینکه در قلمرو مذهب مجازات انطباق افراد را با پدیده های اجتماعی افزایش می دهد. حال با توجه به نظریه برخی از دانمندان علوم اجتماعی نظیر Tuttle که دو عامل حتمی بودن و شدت مجازات ها را در کاهش جرایم ارتکابی موثر می دانند و با توجه به اینکه مجازات الهی حتمی و شدید است فلذا اعتقاد مذهبی را به یک مکانیسم دفاعی قوی علیه انگیزه های مجرمانه تبدیل می کند.
مبحث دوم:
کارکردهای دین[3]
با توجه به ماهیت دین دو کارکرد فردی و اجتماعی دین را که در مفهوم جامعه با یکدیگر اشتراک دارند می توان برشمرد.
کارکردهای فردی احساسات درونی انسان را تقویت می کند و به زندگی انسان معنا و مفهوم می بخشد و اضطراب از آینده کاهش می یابد. دین به انسان فرصت می دهد که از حصار محدود خارج شود و به نیروی متعالی و با شکوه تر پناه ببرد. دین به انسان هویت می دهد.
در کارکردهای اجتماعی دین، دین هنجارها و ارزش های نخستین جامعه را مهم می داند و پذیرش آنها را برای انسان، آسان می کند. دین سبب تقویت و حمایت از نظام اجتماعی شده و از نهادها و سازمان های اجتماعی که در معرض تحولات قرار می گیرند جانبداری می کند. دین از طریق شرکت افراد در مراسم مذهبی و احترام به مقدسات اسباب همبستگی اجتماعی را فراهم می آورد حال باید دید بین شرایع اسلامی و به هم پیوستگی اجتماعی چه رابـ ـطه ای است؟[4]
به عقیده برخی از دانشمندان علوم اجتماعی نظیر دورکیم به هم پیوستگی اجتماعی عاملی است برای ممانعت از ارتکاب عمل مجرمانه چرا که وقتی فردی احساس پیوند و همبستگی با مجموعه ای داشته باشند سبب خواهد شد تا از روی اختیار اراده به مقررات آن مجموعه احترام بگذارد و عامدا مقررات آن را نقض نکند . در شریعت اسلام برخی اعمال مذهبی وجود دارند که مسلمانان را به یکدیگر نزدیک ساخته و به هم پیوستگی را در میان آن ها مستحکم تر می کند و در نتیجه باعث ممانعت از ارتکاب بزه می گردند.
نمونه بارز این اعمال مذهبی نماز جماعت، صدقه و خمس است که روح همکاری و تعاون و زندگی اجتماعی را در بین مسلمین زنده نگه می دارد.
مبحث سوم:
تعریف پیشگیری
واژه پیشگیری[5] امروزه در معنی جاری متداول آن دارای دو بعد است.[6]
«آگاه کردن، خبر چیزی را دادن و هشدار دادن است» اما در جرم شنساسی پیشگیرانه، پیشگیری در معنی اول ان مورد استفاده واقع می شود.
آقای گسن جرم شناس فرانسوی برای پیشگیری از جرم 4 معیار در نظر گرفته است :
1- اقدامی پیشگیرانه تلقی می شود که هدف اصلی آن تضمین پیشگیری از بزهکاری یا انحرافات جرم گونه باشد یعنی اقدام موثر علیه عوامل یا فرآیندهایی که در بروز بزهکاری و انحراف نقش تعیین کننده و قاطع ایفا می کنند.
2- تدابیر یا اقدامات پیشگیرانه جنبه مهمی دارد یعنی مخاطب آن کل جمعیت یا گروه یا بخش معینی از آن است.
3- زمانی که هدف اجتناب از انتخاب رفتارهای مجرمانه یا منحرفانه است اقدام های یا تدابیری پیشگیرانه خوانده می شود که قبل از ارتکاب اعمال بزهکارانه یا کجروانه و نه بعد از آن اعمال شوند.
4- اگر پیشگیری شامل اعمال تدابیر یا اقدامات قبل ازارتکاب هر جرم کیفری یا پیش از انتخاب هر رفتار منحرفانه است در آن صورت این تدابیر یا اقدام ها نمی توانند مستقیماً قهرآمیز و سرکوبگر باشند زیرا اعمال سرکوبی کیفری مستلزم آن است که جرمی قبلاً ارتکاب یافته باشد .
آقای گسن با توجه به این معیارهای چهارگانه معتقد است که پیشگیری شامل مجموع تدابیر سیاست جنایی به استثنای تدابیر نظام کیفری می شود که غایت انحصاری یا لا اقل جزئی آن، تحدید امکان وقوع مجموع اقدام های مجرمانه از طریق غیر ممکن کردن ، دشوار کردن یا کمتر محتمل کردن آنهاست.
مبحث چهارم:
پیشگیری وضعی از نگاه آموزه های اسلام
یکی از شیوه های پیشگیری از جرم، پیشگیری وضعی است که با تغییر وضعیت فرد و شرایط محیط مانند زمان و مکان درصدد است که از ارتکاب جرم توسط فرد مصمم به انجام جرم جلوگیری کند. در میان آموزه های اسلامی نکات دقیق و فراوانی در این باره وجود دارد. در سیاست جنایی اسلام سه شیوه مبارزه علیه بزهکاری وجود دارد که مکمل یکدیگرند این راه حل سه گانه عبارتند از:
1-مرحله قبل از تصمیم گیری قطعی مجرم به ارتکاب جرم
2-مرحله پس از تصمیم گیری قطعی مجرم به ارتکاب جرم و قبل از تحقق عمل مجرمانه
3-مرحله پس از اجرای فکر مجرمانه و تحقق بزهکاری
در مورد مرحله اول تدابیر مختلف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و غیره در جهت خشکاندن ریشه مجرمیت و ایجاد جامعه ای سالم به صورتی که تصمیم به ارتکاب جرم در ذهن افراد تحقق نیابد، اعمال میگردد . ایجاد تعهدات مذهبی و ایجاد فرهنگ صبر در مقابل وسوسه های مجرمانه و ایجاد همبستگی و تعامل اجتماعی جزء این شیوه به حساب می آید.
در مرحله دوم که فرد تصمیم قاطع به ارتکاب جرم گرفته و شیوه های مرحله اول در او موثر نیفتاده، راه حل هایی که به کار گرفته می شود تا شخص مصمم به ارتکاب جرم نتواند تصمیم خود را عملی سازد. در این مرحله باید وضعیتی ایجاد شود که تحقق عمل مجرمانه را دشوار و پرخطر یا ناممکن سازد از این رو به این شیوه پیشگیری وضعی گفته می شود.
در این روش گاهی فرد در معرض بزه دیدگی مد نظر قرار می گیرد و با حمایت از او یا آنچه در معرض وقوع جرم است (آماج های جرم) از تحقق عمل مجرمانه جلوگیری می شود.
و در مواردی نیز با تغییر شرایط محیطی اعم از مکان و زمان و ... امکان تحقق جرم سلب یا وقوع آن دشوار تر می گردد.
اما مرحله سوم یعنی پس از تحقق عمل مجرمانه نیز در سیاست جنایی اسلام از اهمیت زیادی برخوردار است. زیرا از طرفی به دلایل و عوامل وقوع جرم اعم از اجتماعی، فرهنگی ، اقتصادی، و حتی ژنتیکی و تاثیر آنها بر وقوع جرم و همچنین محیط و وضعیت فرد در معرض بزهکاری و بزه دیدگی توجه و تاکید فراوان نموده و از طرف دیگر انسان را مسئول و پاسخ گوی اعمال خویش می داند.
مبحث پنجم:
مفهوم حسبه در سیاست جنایی اسلام[7]
یکی از نهادهای موجود در سیستم جنایی اسلام که کارکرد آن در راستای پیشگیری وضعی از بزهکاری است حسبه می باشد. گرچه برخی عملکرد نهاد حسبه را مشابه عملکرد دادسراها دانسته اند اما با بررسی این نهاد روشن می شود عمده عملکرد آن، نظارت، کنترل و پیشگیری است تا برخورد قضایی با متخلفان ابن خلدون می گوید:
حسبه ریشه در قرآن و حدیث دارد و دریک سخن وظیفه و شغلی است دینی اخلاقی که بر پایه فرمان دادن به کار شایسته و باز داشتن از کار ناشایست تکیه دارد .
در سیره پیامبر (ص) و امام علی (ع) تعیین مامور حسبه و در مواردی نظارت و مراقبت شخصی دیده می شود.
دانشمندان اسلامی نیز کارکرد حسبه را جلوگیری از تضییع حق الله و حق الناس ازطریق امر به معروف و نهی از منکر عنوان نموده اند.
با بررسی تاریخی نهاد حسبه در اسلام روشن می شود که در واقع این نهاد علاوه بر دخالت در برخی امور دادرسی به عنوان نماینده جامعه متولی اجرای اقدامات پیشگیری وضعی نیز می باشد.
مبحث ششم:
راهکارهای پیشگیرانه از وقوع جرم در اسلام[8]
الف: یکی از راهکارهای پیشگیرانه در اسلام برای مبارزه با بزهکاری که پیشگیری های علمی از تبیین آن ناتوان است معرفی عاملی جرم زا به نام شیطان که در دو بعد درونی و بیرونی در دین مبین اسلام مدنظر قرار گرفته و شارع مقدس به آن پرداخته است از منظر درونی شیطان یا بعبارت دیگر نفس اماره در ارتکاب جرم از سوی انسان نقش دارد که همانا هوا و هـ*ـوس و خواهشهای نفس مادی است که خود موجب گرایش فرد به ارتکاب گـ ـناه و بزه می شود و ازمنظر بیرونی شیطان یا به تعبیری ابلیس که موجودی است خارجی که با بهره گیری از طریق مختلف خارج از نفس انسان برای فریب انسان ها به انجام کارهای خلاف و به تعبیر ما در اینجا (جرم) اقدام می نماید و سبب ارتکاب افراد به جرم می شود.
راهکار بعدی فریضه امر به معروف و نهی از منکر است که خود از پیشرفته ترین طرق قابل کاربرد در زمینه پیشگیری از جرم در نظام جرم شناسی است . و دیگری موضوع زندگی پس از مرگ و مراحل آن و وجود معاد و قیامت و ایمان به رستاخیر است زمان و مکانی که به عمل های نیک پاداش داده و عمل های زشت عقاب می شود.
از جمله نکات با اهمیت در این خصوص این است که اسلام ضمن توصیه انجام کارهای نیک و تبیین ثمرات آن، کسانی که عمل های نیک را انجام می دهند علاوه بر آنکه از ثمرات آن بهره مند می گردند با انجام دادن کارهای نیک به آنها پاداش داده می شود مثلا فردی که تجارت می کند هم به نتایجی همچون درآمد و ثروت می رسد و هم خداوند به او پاداش نیز می دهد که این از سیاست های تشویقی است تا افراد بیشتر به سوی کارهای نیک کشیده شوند.
ب: پیشگیری از جرم در ایات و روایات
یا ایها الناس اعبدوا ربکم ... لعلکم تنقون: ای مردم پروردگارتان را عبادت کنید شاید پروا پیشه کنید .
این آیه به صراحت راه پیشگیری از جرم را عبادت پروردگار دانسته که سبب ایجاد ترس و پروا در افراد می شود به این ترتیب که شخصی که پروردگار را ستایش نماید و به بزرگی او ایمان داشته باشد همان ایمان قلبی به بزرگی و قدرت پروردگار سبب ایجاد یک حس پیشگیری از جرم و گـ ـناه در فرد می شود.
و در آیه ای دیگر فرمودند: واذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون: خدا را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید در اینجا نیز یاد خدا سبب می شود که شخص از افتادن به دام ارتکاب گناهان و جرایم دوری جوید و این امر خود سبب رستگاری فرد در دنیا و آخرت می شود. در واقع همانا ذکر عظمت و کرامت پروردگار مانع ارتکاب جرم از سوی اشخاصی می شود که حداقل ارتباطی با خالق هستی دارند.
از این دو آیه چند مسئله بدست می آید. اول آنکه آیه اول در باب عبادت و تاثیر آن در پیشگیری از جرم است آیه دوم که بیان کننده ذکر خداوند است و همانطور که می دانیم ذکر پروردگار در ادعیه جایگاه خاص دارد و از این رو این آیه شریفه به تاثیر دعا در پیشگیری از جرم اشاره دارد، دوم آنکه این دو بر یک موضوع بنیادین وحدت نظر دارند که آن نیز در کلام الله اینگونه آشکار گشته است. که قلب ها آرام نمی گردند مگر با یاد خدا که این آرامش قلبی مانع سوق یافتن فرد به سوی ارتکاب جرم می شود.