آن‌جا که بام و کوچه‌ها یکی می‌شوند: روستای تاریخی ماسوله

[*بانو بهار*]

ک

تاریخچه‌ی روستای باستانی ماسوله را می‌توان در سایتی که در شش کیلومتری شمال‌غرب ماسوله‌ی امروزی قرار دارد، ردیابی کرد. به‌خاطر قرار گرفتن استان گیلان در مسیر جاده‌ی ابریشم، این روستا(که قبلاً با نام خورتاب یا ماسالار شناخته می‌شد)،‌ اطراف یک معدن آهن توسعه یافت و خیلی زود به منطقه‌ای پررونق و تجاری تبدیل شد. باتوجه به تاریخ ثبت‌شده، تغییر و جابجایی سایت روستا، فرایندی تدریجی بوده است که در پی چندین رخداد ناگوار مانند اپیدمی مرگ‌بار طاعون و یک زلزله‌ی عظیم، رخ داده است. سایت باستانی و قدیمی که به‌عنوان «کهنه ماسوله» یا «ماسوله‌ی قدیم» شناخته می‌شود، امروزه به صورت زمینی بایر که با صخره‌ها پوشیده شده است وجود دارد؛ درحالی‌که، روستای جدید‌تر با فاصله‌ی اندکی از آن قرار گرفته است.

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

با توجه به ویژگی‌های اقلیمی، انتخاب سایت جدید، ارتفاع و در نتیجه شکل‌گیری فضاهای روستا به این شکل، تصادفی نبوده است. اگر مکان‌یابی پایین‌تر از چیزی که هست قرار می گرفت،‌ خطر تهدید سیل برای روستا وجود داشت و در زمستان نیز دسترسی به آن بسیار دشوار می‌شد. مکان‌یابی کنونی ماسوله‌ی جدید به‌گونه‌ای است که از نور خورشید و از گرمای آن بهره می‌برند و از مواردی هم‌چون سیل نیز محفوظ هستند.
در این روستا، طبیعت، معماری و جامعه باهم درآمیخته‌اند. این‌ روستا توسط معماران آموزش‌دیده بنا نشده است؛ بلکه خود ساکنان روستا آن را ساخته‌اند و مانند تمام معماری‌های بومی، توجه به محیط، اقلیم و نیازها و فرهنگ بومی در آن رعایت شده است. خانه‌ها با ترکیبی از چوب، سفال و سنگ و در شیب ۶۰ درجه‌ای کوه ساخته شده‌اند. از سنگ‌های طبیعی برای فوندانسیون خانه‌ها استفاده شده و پشت هر سازه از طریق دیواره‌ی به کوه محکم شده است. حالت پلکانی روستا، آن‌ را در برابر زمین لرزه نیز محافظت می‌کند.

برخلاف آن‌که در گذشته تجارت در مرکز اجتماع وجود داشته،‌ بازار در قلب روستا باقی مانده است. اینجا، صنایع دستی مختلفی ساخته و فروخته می‌شوند اما در کنار آن صنعتگران نیز فعالانه محصولات خود را برای افراد محلی و بازدیدکنندگان عرضه می‌کنند. برخی از این صنایع دستی، جزء جدایی‌ناپذیر خانه‌ها نیز محسوب می‌شوند، مخصوصاً هنر «گره‌چینی» که نمای جنوبی خانه‌های دو یا سه‌طبقه با پنجره‌های تزئین‌شده‌ی مشبک چوبی، ادغام شده‌اند.

شگفت‌آورترین ویژگی ماسوله، کاربرد هوشمندانه‌ی فضای عمومی است که فضاها مرز مشخصی ندارند؛ تمام بام‌ها در واقع حیاط، فضای سبز و فضای عمومی برای ساکنان خانه‌ی بالایی خود محسوب می‌شوند.
پله‌های پرپیچ‌وخم، کوچه‌های باریک و مسیرهایی که تراس‌ها را به یکدیگر مرتبط می‌کنند؛ روستا به‌مثابه‌ی فضای عمومی گسترده و چندلایه‌ای کرده است که استفاده‌ی مشترک توسط کل اجتماع را تقویت می‌کند.
هر پلکان باریک، برای حمل و جابه‌جایی کالاها و چرخ‌دستی‌ با یک رمپ نیز ترکیب شده است که اغلب توسط افراد محلی استفاده می‌شود. ماسوله به‌خاطر طرح فضایی منحصربه‌فردش، تنها جایی در ایران است که در آن رفت وآمد اتومبیل ممنوع است و افراد می‌توانند آزادانه در آن حرکت کنند.
در مورد ارتباط متقابل در این روستا، یادآور بام‌های پلکانی در شمال‌غربی لیبی است؛ اما برخلاف آن، بام‌ها در ماسوله نقشی کامل در تعامل مردم و اجتماعات دوستانه دارد.
درحالی‌که هرساله به تعداد گردشگران این روستا افزوده می‌شود، اما همچنان تلاش برای ثبت ماسوله بعنوان میراثی جهانی در یونسکو ادامه دارد.