مجسمه سازی روش‌های ساخت فرآورده‌های سفال و سرامیک

[@nicedavil]

از گذشته تا به امروز، برای ساخت وسایل سفالی و سرامیکی از روش های زیر استفاده می‌شود:

روش فشاری
بدون تردید قدیمی‌ترین و ساده‌ترین روش شکل‌دادن به گل و ساخت مصنوعات سفالی، روش فشاری است. در این روش، ابتدا گلوله‌ای از گل ورز داده شده را انتخاب و سپس به کمک فشار انگشت شست، سوراخی در میان گلولهٔ گل ایجاد کرده و بعد آن گلوله را به آهستگی در کف دست چپ می‌چرخانیم و به وسیله انگشتان دست راست به شکل‌دادن آن می‌پردازیم. در این مرحله چنان‌چه گل ترک بر دارد، کافی است انگشتان دست با آب خیس و به آهستگی روی گل کشیده شود.

همچنین اگر گل خیلی نرم و فاقد قدرت شکل‌پذیری باشد می‌توان از گلی که دارای سفتی بیشتر است استفاده کرد یا کمی صبر کرد تا مقداری از آب آن تبخیر شود و سفتی لازم را به دست آورد. در این روش نباید فرم به‌خصوصی را پیگیری کرد بلکه باید سعی کرد که مطابق وضعیت گل کار کرد و انگشتان را تقویت کرد.

با این روش می‌توان ظروف ساده‌ای به نام «رکو» که در ژاپن جهت «مراسم چای‌خوری» از آن‌ها استفاده می‌شود را ساخت. این روش همچنین باعث تقویت انگشتان دست شده و موجب می‌شود که دست بتواند فرم‌‌‌های ساده را تجربه کند. سرخ‌پوستان آمريکایی نیز از روش فشاری برای ساختن ظروف استفاده می‌کنند و از آرنج دست جهت فرم دادن به گل بهره می‌گیرند ولی در ایران این روش متداول نیست.

روش لوله‌ای یا فتیله‌ای
برای قرن‌های متمادی روش لوله‌ای یا فتیله‌ای، متداول‌ترین روش برای ساختن ظروف بوده است و هنوز در برخی از فرهنگ‌ها، از این روش به جای چرخ سفالگری استفاده می‌شود. با روش لوله‌ای می‌توان ظروف بسیار بزرگ و حجیم را ساخت. یونانی‌‌ها این روش را به طور بسیار گسترده‌ای به کار می‌بردند. در کشور ایران نیز به ویژه در دوران قبل از ظهور اسلام، روش مذکور بسیار متداول بوده است.

طریقه کار در روش فتیله‌ای به این صورت است که ابتدا صفحهٔ گلی مدوری را تهیه می‌کنند که ضخامت آن می‌تواند بین نیم تا یک سانتی‌متر باشد. این ورقه باید بر روی صفحه‌ای گچی قرار گیرد. از این ورقهٔ گلی می‌توان به عنوان پایهٔ ظرف استفاده کرد. سپس گل را بین انگشتان می‌فشارند تا به صورت لوله‌ای در آید و بعد لولهٔ مزبور را بر روی صفحه‌ای تخت گذاشته و آن را با دست به جلو و عقب می‌برند تا به تدریج فرم آن کامل شود. این عمل باید مدتی تکرار شود.

از لوله مزبور قبل از کار بایستی تعدادی تهیه شود. سپس یکی از لوله‌ها را برداشته و به دور صفحه می‌پیچند. توجه شود که بعد از پیچیدن، لولهٔ مزبور به وسیلهٔ انگشت با فشار دادن گل به صفحه وصل شود. سپس لولهٔ (یا فتیله) بعد را بر روی لولهٔ نخست گذاشته و آن را از داخل به لولهٔ اول وصل می‌کنند به تدریج با بالا آمدن لوله‌های گل بر روی یکدیگر فرم یک ظرف ایجاد می‌شود. =تصویر= برای آن که یک ظرف بزرگ بسازیم هر لوله بایستی بر لبهٔ خارجی لولهٔ دیگر قرار گیرد.

همچنین در این روش بهتر است که در یک زمان ۲ و یا ۳ ظرف با یکدیگر ساخته شود و بعد از آن که هر لوله روی لولهٔ دیگر قرار گرفت زمانی تأمل شود تا لولهٔ مزبور خشک شود. همچنین لازم است که کاسه‌های خیلی بزرگ سر و ته ساخته شوند. گفتنی است در برخی مواقع استفاده از یک تختهٔ چوب جهت ضربه‌زدن به اطراف فرم ساخته شده لازم به نظر می‌رسد. چرا‌که این ضربه‌ها باعث می‌شود که به تنها فرم ظرف تکمیل شود بلکه اتصال لوله‌ها به یکدیگر بهتر انجام شود. هنگامی‌که یک ظرف خشک شد دیگر امکان اضافه‌کردن لوله جدید بر روی سایر لوله‌ها وجود ندارد و اگر لولهٔ جدید اضافه شود در هنگام خشک‌شدن ترک خواهد خورد.

بدین جهت در هنگام کار باید سعی شود قسمت پایین ظرف در یک نایلون پیچیده شود تا از خطر ترک خوردن محفوظ بماند. ج- روش ورقه‌ای یا تخت یا مسطح روش ورقه‌ای، بیشتر برای ساخت بدنه‌هایی که زاویه‌دار است، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش، می‌بایست ورقه‌ای از گل تهیه شود. کار ورقه کردن گل ممکن است به صورت‌های مختلفی انجام شود. ساده‌ترین صورت، آن است که گل را پس از آن که کاملاً ورز دادیم با ضربهٔ دست تخت کنیم. سپس گل را بر روی یک تکه گونی قرار دهیم تا از چسبیدن آن به میزکار جلوگیری شود. تخت‌کردن گل می‌تواند به وسیله یک «وردنه» نیز انجام پذیرد ضمن آن که می‌توان از دستگاه مکانیکی لوحه‌سازی غلتکی هم برای این کار استفاده کرد.

به هر حال گل تخت یا مسطح آماده شده را می‌توان برش داد، آن را به صورت چهارگوش و یا ابعاد مختلف برید تا با به هم وصل کردن قطعات مختلف آن بدنه‌ای زاویه‌دار به شکل گلدان یا ظروف مختلف را به وجود آورد. =تصویر= بعد از آن‌که خمیرگل، کمی خود را گرفت می‌توان آن را با دوغاب غلیظ به هم چسباند.

البته جهت چسباندن قطعات گل به یکدیگر، می‌توان از سرکه هم استفاده کرد. چرا‌که سرکه به خاطر داشتن مقداری اسید خاصیت خورندگی داشته و می‌تواند گل را در خود حل کند. نکته دیگر آن است که اگر بخواهیم فرم نهایی مورد‌نظر فرمی شبیه لوله داشته باشد، می‌توانیم گل را به دور یک لوله بپیچیم و سپس، بعد از مدت زمانی که خمیر گل، استحکام نسبی یافت و خودش را گرفت، لولهٔ مزبور را از میان خمیر گل خارج کنیم. گفتنی است که با روش ورقه‌ای یا تخت می‌توان انواع فرم‌ها را تجربه کرد. د- روش استفاده از قالب بر اساس مطالعات و بررسی‌های به عمل آمده و بر مبنای مشهودات عینی، می‌توان به این نکته پی برد که سبدهای حصیری نخستین قالب‌هایی بوده که سفالگران برای ساخت انواعی از ظروف مورد نیاز خود از آن بهره گرفته‌اند و حتی بر بدنهٔ بیرونی برخی از ظروف سفالین هزاره‌های ششم و پنجم ق.م. می‌توان طرح‌‌‌های ساده‌ای به شکل بافت‌های حصیری مشاهده کرد که خود نشانهٔ توجه سفالگران به سبدهای حصیری، فرم کلی و طرح بافت آن بوده است.

امروزه قالب‌ها را از گچ یا چوب می‌سازند و ممکن است بر اساس فرم نهایی مورد‌نظر محدب یا مقعر باشد که در هر حال می‌توان به وسیله یک تیغه شکل‌دهنده به خمیر روی قالب شکل داد. ه- روش دوغابی (ريخته‌گری) این روش، امروزه در بسیاری از کارگاه‌‌ها و کارخانجات سفال و سرامیک که تولید انبوه از فرم یا فرم‌های خاصی را در دستور تولید دارند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. بر مبنای این روش، قالب مورد‌نظر را کاملاً تمیزکرده و گردوغبار آن را می‌زدایند و بعد آن را با کش لاستیکی محکم می‌بندند، سپس دوغاب آماده شده را به داخل قالب گچی خشک ریخته و مدتی صبر می‌کنند تا کاملاً در قالب جای گیرد، با جذب دوغاب توسط قالب، جداره‌ای که همان فرم مورد‌نظر است بر سطح داخلی آن ایجاد می‌شود.

در مرحله بعد با به حالت وارونه در آوردن قالب روی تور سیمی، دوغاب اضافی را خارج می‌کنند. بعد از حصول اطمینان از استحکام جداره تشکیل شده، کش لاستیکی را باز کرده و با زدن ضرباتی ملایم به قالب، بدنه را از آن جدا می‌کنند و برای خشک‌شدن به مکان مورد‌نظر انتقال می‌دهند.

در خاتمه، اجزای دیگر بدنه که ممکن است شامل دسته، پایه و لوله باشد به بدنه چسبانده می‌شود، ناصافی‌ها و زواید و ناهمواری‌های مربوط به درز قالب‌ها را با اسفنج یا تراش پاک کرده و یا بر می دارند تا فرم مورد‌نظر شکل نهایی خود را پیدا کند. لازم به توضیح است که بدنه‌ها و یا ظروفی که به روش دوغابی تولید می‌شود در صورتی در زمره آثار صنایع‌دستی محسوب می‌شود که بر روی آن نقاشی، کنده‌کاری و به هر حال تزییناتی که جنبه هنری داشته باشد صورت پذیرد.

 

[@nicedavil]

روش چرخ‌کاری
این روش که روشی شایع در میان سفالگران سنتی ایران است به تمرین مرتب و ممارست زیاد برای رسیدن به مهارت نیاز دارد. مراحل ساخت یک ظرف در روش چرخ‌کاری به شرح زیر است:

۱- مقداری گل ورز داده شده - یک چانهٔ گل - را با ضربه بر روی چرخ سفالگری می‌گذارند. به طوری که گل کاملاً به چرخ بچسبد.

2- سرعت گردش چرخ سفالگری را به حداکثر می‌رسانند و قدری آب بر روی گل ریخته سپس با کف یک دست آن را به طرف مرکز چرخ فشار می‌دهند و با دست دیگر آن را حمایت می‌کنند. پس از مدتی گل کاملاً در مرکز چرخ قرار می‌گیرد. به این مرحله «مرکز‌کردن گل» می‌گویند.

۳- بازکردن گل: پس از آن‌که گل در مرکز قرار گرفت، سعی می‌کنند آن را به صورت هرمی شکل درآورند. در این مرحله با دو دست، گل را چند بار بالا و پایین می‌آورند تا کاملاً در دست محاط شود. پس از آن با دو انگشت شست به وسط گل فشار می‌آورند تا سوراخی در وسط آن ایجاد شود. باید توجه داشت که عمق این سوراخ باید به اندازهٔ یک سانتی‌متر از کف چرخ بالاتر باشد. بعد به آرامی انگشتان را از یکدیگر دور می‌کنند تا سوراخ مزبورگشادتر شود.

۴- بالا بردن و یا بالا گرفتن گل: این عمل موجب می‌شود دیواره‌های گل نازک شود. دو دست را در کنار دیوارهٔ ظرف قرار داده، سپس با حرکت انگشتان سبابه گل را از پایین به بالای استوانه می‌آورند. بدین ترتیب یک استوانهٔ کامل با ضخامت مناسب بر روی چرخ تشکیل می‌شود و می‌توان با کم یا زیاد کردن فشار دو دست، فرم لازم را به وجود آورد.

۵- برای ساختن فرم‌های باز - مانند بشقاب و کاسه - نیازی به ساختن استوانه نیست و پس از مرکز‌‌کردن و یا بازکردن گل، باید مستقیماً شکل ظرف را تعقیب کرد.

6- پس از این که شیء، شکل مورد‌نظر را پیدا کرد، به وسیله نخ یا سیم نازک آن را از بقیهٔ چانه جدا می‌کنند و ظرف ساخته شده را مدتی در سایه می‌گذارند تا نیمه‌خشک شود. این مدت بستگی به بزرگی و کوچکی یا نازکی و ضخامت فرآورده، از ۱۲ تا ۲۴ ساعت متغیر است.

7- پس از طی این مدت، شیء را به صورت وارونه روی چرخ گذاشته، در حالی‌که چرخ حرکت می‌کند. با یک تیغهٔ ساده، قسمت‌های زاید را که بیشتر مربوط به ته ظرف است، می‌تراشند.

8- پس از تراش، شکل کامل می‌شود و باید آن را مدت ۲۴ ساعت در سایه قرار داد. سپس آن را در مقابل آفتاب یا گرم‌خانه گذاشت تا کاملاً خشک شود. بعد از خشک‌شدن کامل در صورت لزوم می‌توان شیء را با سمباده‌زدن صیقلی کرد. اشیای سفالین، پس از ساخت، داخل کوره قرار می‌گیرند و بعد از حرارت‌دیدن پخته می‌شوند. چنان‌چه قرار باشد اشیاء بدون لعاب عرضه شود، باید با درجه حرارتی بین ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ درجه سانتی‌گراد - برای بدنه‌های‌ساخته شده با خاک‌های ثانویه - و به مدت هشت ساعت در کوره پخته شود.

در حالی‌که سفال‌‌‌هایی که بعداً به صورت لعاب‌دار عرضه خواهد شد در این مرحله با حرارت ۹۰۰ تا ۹۵۰ درجه سانتی‌گراد و به مدت ۸ ساعت پخته می‌شود تا بعداً بتواند لعاب مورد‌نظر را به خود جذب کند.