سکه شناسی

[Elka Shine]

سکه های دوره ساسانی
سکههای دوره ساسانی از طلا و نقره و مس و برنج و سرب و گاهی از فلزات مرکب: مس و قلع و سرب بوده است. سکههای زرین را دینار و سیمین را درم "Drachm" و پول خورد مسین را پشیز "Unit" مینامیدند. سکههای کوچک نقره هم به نام دیوبول (نیم درم)، اوبول و دانگ (یک ششم درم)، همیوبول (یک دوازدهم درم) بوده است. سکه های نقره "یک درم" در وزن های 3.50 تا 4.20 گرم دیده شده اند. و سکه های چهار درهم سیمین با وزن حدود 13.7 گرم می باشد، از سکههای نقره زیاد و در نواحی مختلف ایران و افغانستان کنونی، به دست آمده ولی سکه طلا نادر و کمیاب است و جهت آن نیز واضح است. زیرا طلا بیشتر برای زینتآلات مورد استفاده قرار گرفته و چون ارزش زیادتری دارد، در تغییر سلسلهها و تحولات تاریخی، بیشتر به یغما رفته و یا به مسکوک جدید تبدیل گردیده است. اردشیر پایه گذار سلسله ی ساسانی به ضرب چندین نوع سکه پرداخت که بسیاری از این سکه ها خیلی خوب ضرب شده و دارای ارزش هنری نسبتا بالایی هستند و پس از او شاپور شیوه ی اردشیر را در ضرب سکه ادامه داد و سکه های زیبایی به سفارش وی ضرب نمودند. سکه های آن بر دو روش صورت شاه و پدرش پاپک بهطور وضوح نقش شده و بر روی نوع دیگر آن شکل اردشیر از روبرو نقش گردیده و پشت آن نقش آتشدان است و روی آن " خداپرست خدایگان"و"مزدیسنا بغ" نوشته شده. خوشبختانه تقریباً همه سکه های شاهان ساسانی پیدا شده است. از سکههای ساسانی پارهای زیاد به دست آمده و فراوان است، مانند سکهی خسروپرویز که تقریباً 37 سال سلطنت کرد و چندین مرتبه سکه زد. ولی سکهی پوراندخت بسیار کمیاب است.
تا زمان بهرام، عنوان روی سکهها، ملکان ملکا، شاهان شاه، بوده ولی از آن به بعد، ملکان ملکا ایران و انیران، نوشته شده است. در بیشتر مسکوکها، از زمان بهرام پنجم (420-438 م) به بعد، القاب پادشاه نوشته شده و پشت سکه، عموماً شکل آتشدانی است که در وسط دو نفر قرار گرفته. پشت سکهی شاهان محلی فارس در زمان سلوکیها و اوایل پارتها نیز شکل آتشدانی بوده است.
سکههای شاهان ساسانی هر کدام به نقش خود آنها مزین بوده است.
عنوان خدایگان از زمان یزدگرد دوم به بعد از روی سکهها برداشته شد، کلمات ملکان ملکاومن (از) هزوارش و از لغات آرامی بوده که بدان شکل نوشته میشد ولی تلفظ آن پهلوی بوده است.

در روی سکههای ساسانی، نام شهرهایی که سکه در آنجا زده شده با علامت اختصاری مشخص گردیده است. مثلاً: "ست" علامت شهر استخر، "بز" علامت شهر بزم قباد (شهری در میان رودان که قباد آن را بنا کرده بود)، "رام" علامت شهر رامهرمز، "اب" علامت شهر ابرکوه، "ابر" علامت شهر ابرشهر (یکی از شهرهای خراسان) "اهم" علامت شهر اهمتانا (همدان)، "مر"علامت شهر مرو، "ای" علامت شهر ایران، "فر" علامت شهر فرغانه، "شی" علامت شهر شیرجان، "از" علامت شهر زرنک، "سک" علامت شهر سکستان، "ارت" علامت شهر اردشیر خوره، "ام" علامت شهر آمل، "دا" علامت شهر دارابگرد و… عده شهرهایی که در آنها سکه زده میشده تا 115 شهر نوشتهاند.

اکثر سکههای ساسانی تاریخ داردند و ابتدای سلطنت پادشاه، روی آن نوشته شده و مثلاً روی یکی از سکههای انوشیروان که در سال چهل و چهارم سلطنتش زده شده، نوشته "چهارچهل". عبارت سکهها، تقریباً به یک مضمون و اینطور بوده است، مزدیسن بغ … ملکان ملکان ایران و انیران "منوچیتری من یزتان" یعنی "خداپرست خدایگان …، شاهنشاه ایران و غیر ایران آسمانی از نژاد خدایان" و در سکهی شاهان زن، به جای ملکان ملکان، ملکتان ملکت نوشته شده. پشت سکهها، جملهی "نورا … شاه" یعنی "آتش … شاه" نوشته شده. آخرین سکه ساسانی از یزدگرد سوم است که در سال بیستم پادشاهیاش یعنی همان سالی که در مرو کشته شد، در یزد زده شده است ولی در تبرستان تا اواخر قرن دوم هجری (حدود سال 195 ق) سکهی پهلوی دیده شده و به طوری که نوشتهاند تا حدود قرن پنجم هجری همین رویه را معمول میداشتهاند.
پس از فتح ایران به دست اعراب، مقدار زیادی سکه به دست اعراب افتاد که به هر یک از هزار نفر سرباز عرب، دوازده هزار درم رسید. سکههای ساسانی، نازک و ساده و تا حدی فاقد ظرافت و کار هنری است. مسکوکات شاهان بدوی به مراتب ظریف تر از شاهان بعدی میباشد. سکهی شاهان آخری، پهنتر و نازکتر و در زمان خسرو یکم به حد اعلای بزرگی رسیده است.مورخین ارمنی نوشتهاند که هنگام به تخت نشستن هر شاهی، مقدار سکهای که در خزانه موجود بوده، ذوب و به نقش شاه جدید، سکه زده میشده است.

در اوایل اسلام، همان سکههای ایرانی و رومی میان مسلمین رواج پیدا کرد و به تدریج که دایرهی شخصیت و نفوذ خود را گسترش دادند، مبادرت به ضرب سکه کردند. سکههای نخستین اسلام مخلوطی از طرح و نقوش ایرانی و عربی بود. به قول "مقریزی"، نخستین خلیفهای که در اسلام سکه زد، عمربن خطاب در سال 18 هجری بوده است و سکههایی با نقش و طرح ساسانی زد که در بعضی از آنها جملهی "الحمدلله محمد رسولالله" و در برخی "لا اله الا هو" اضافه شده و پارهای، قدیمترین سکه اسلامی را متعلق به سال 28 هجری دانستهاند. در بصره هم سکههایی، به نام درهم زدند ولی رواج پیدا نکرد. در سال 61 هجری در یزد سکه هایی زده شده که دور آن به خط پهلوی این عبارت "عبدالله زبیر امیر المومنین" نوشته شده ولی همه این سکهها و بسیاری دیگر از سکههای متداول، همان سکههای ساسانی یا شبیه به آن با الحاق عبارات اسلامی که گاهی آن عبارات به خط عربی و گاهی پهلوی بوده است.
تاثیرات جنگ داخلی بر ضرب سکه در شاهنشاهی ساسانی
چنین می نماید که در شاهنشاهی ساسانی نظارت مرکزی دقیقی بر ضرب سکه وجود داشته است در واقع سکه های خسرو دوم بر وجود این تشکیلات مرکزی در اواخر سده ششم واوایل سده هفتم میلادی گواهی می دهند .دگرگونی سکه ها به صورت یکنواخت انجام می گرفت و با صرفنظر از چند استثناء ، تاثیر سازمان مرکزی ضرب سکه و کارایی حکومت ساسانی رانشان می داد . یک استثناء در این مورد ، در سال های نخستین فرمانروایی خسرو دوم دیده می شود . در طی دو سال نخست سلطنت خسرو دوم ، جنگ میان او و سردارش بهرام ششم ، که توانسته بود تاج بر سر نهد ، درگرفت . خسرو دوم بناچار از کشور گریخت و به بیزانس پناه برد .بی گمان در کشور پریشانی پدیدی آمد و دو سال نخست ، سکه های مختلفی برای آن دو زده شد و حتی در یک سال در یک شهر به نام هر دو آن ها سکه زدند بهرام در سال دوم (591م) به شمال شرق ایران رانده شد واو در آنجا برای آخرین بار سکه زد. خسرو دوم پس از آن ، توانست تصویر های سکه ها را اصطلاح کند و به جای تاج کنگره دار سال اول ، تاج بالدار با عبارت جدیدی بر گزیند . سکه های خسرو دوم و تاجی که در سال های دوم تاسی و نهم شاهنشاهی اش بر گزید، تاج بالدار و نماد ایزد بهرام بود . این گزینش ، نشانه پیروزی او بر دشمن خودبود و عبارت "hwslwb GDH bzwd" " فره خسرو افزود " تائید ی است بر این حقیقت .
در سال دوم سلطنت خسرو دوم هنوز پریشانی وجود داشت و این دگرگونی با موفقیت انجام نشد . ما نمی دانیم دستورات تغییر طرح سکه ها چگونه صادر شد آیا زمینه طرح را به هر یک از ضرابخانه ها می فرستادند و درآنجا از آن رو نوشت برمی داشتند ،یا این قالب ها ی آن را به هریک از شهر ها می فرستادند تا در انجا از ان استفاده کنند ؟ امکان دیگر این است که به هریک از ضرابخانه ها یک قالب ساز می فرستادند . ما درباره سکه های تقلبی شاهنشاهی ساسانی آگاهی اندکی داریم ، ولی احتمالا ً وجود داشته اند ، زیرا معلوم است که در بیزانس تقلب سکه و قوانین مربوط به مجازات چنین جرائمی وجود داشت. اگر یک قالب را به ضرابخانه های مختلف می فرستادند ، طرح سکه های یکسان می شد ، حال آن که چنین نیست این احتمال نیز وجود دارد که نه قالبی واحد ، بلکه قلبسازی واحد را به سراسر شاهنشاهی می فرستادند اما سرشت پراکنده ضرابخانه ها این نظر را نا موجه می سازد . کلاً به نظر می رسد که دوطرح مختلف برای سال دوم وجود داشته است چرا چنین اختلافی وجود داشت ؟ اگر این کار قالبسازی معینی بود در آن صورت با دونفر یا دو گروه از قالبسازان شاهنشاهی سر کار داشتیم که بعید به نظر می رسد . بنابر این این خلاف قاعده را باید در نتیجه آشفتگی شاهنشاهی ساسانی بداینم که سازمان مرکزی ضرابخانه های برای مدتی تضعیف شد . خسرو دوم پس از شکست بهرام ششم توانست بر همه ضرابخانه های کشور سلطه یابد و پس از سال سوم به نظر می رسد که ضرب سکه یکسان شده است و میزان تاثیر تشکیلات ضرابخانه ها در سکه های سال یازدهم نیز دیده می شود . در این زمان تصاویر سکه دوباره تغییر یافت . این تغییر عبارت بود از شکستگی در حلقه درونی روی سکه با واژه "bzwd" افزود این پدیده بر روی سکه های دیده می شود و آن را باید طرحی دانست که سازمان مرکزی ضرابخانه ها تعیین کرده بود.

تجارت در امپراتوری ساسانی
تمرکزگرایی دولت ساسانی تغییرات مهمی در تجارت آن دوره ایجاد کرد، علاوه بر آن استقلال شهرهای کاروانی سوریه و بین النهرین نیز از بین رفت. عموما بازرگانی تحت حکومت ساسانیان همراه با سلسله مراتب قانونی ، به خوبی سازماندهی شده بود.در اواخر سده چهارم میلادی تهاجم بدویان به آسیای مرکزی و ایران شرقی به طور قابل ملاحظه ای مانع تجارت در شرق شد. اما با این وجود ، توسعه دیوانسالاری پایدار در هر دو امپراتوری بیزانس و ساسانی و رشد اهمیت تجارت بین آنها و همچنین تجارت با شرق دور به پیشرفت در طول دوره خسرو یکم و جانشینانش کمک کرد.در این مدت سغدیان فعال ترین بازرگانان جاده ابریشم بودند. چینی ها، میوه، نوشید*نی، آثار فلزی (به خصوص از آهن)، زره، ظروف شیشه ای و همه نوع سرگرمی های سغدی را وارد می کردند. برای مثال اسلوب و مضامین هنری ایران ساسانی با طرح طاووس نر و اسب های بالدار روبه روی هم بر جامه های کتان ظاهر شد که در آسیای مرکزی، چین و حتی ژاپن عمومیت داشت. با این وجود اشیای کمی از این نوع و با منشا» ایرانی باقی مانده است.ساسانیان برای فروش کالا از مهرهای گلی استفاده می کردند. کشف مهر ساسانی در حفریات “مانتای” در سریلانکا بازتاب روابط تجاری بازرگانان ایرانی با سرزمین های دور دست است. نشانه های گستره تجارت بین المللی ساسانیان در آفریقا نیز مشاهده شده ، سکه های یافت شده در آن جا این مساله را تصدیق می کند. همچنین سفرنامه های باقی مانده از دوره ساسانی بر پیوستگی جاده های تجاری دلالت دارد که از سوریه و جنوب بین النهرین شمالی تا محل تلاقی دجله و فرات ادامه داشت، همان راهی که در دوره پارتیان نیز مورد استفاده بود. ضمن اینکه در امتداد تمام جاده ها عوارض و تعرفه از کاروان ها وصول می شد.رومیان و پارتیان به ترتیب جای خود را به بیزانسیان و ساسانیان دادند که بر سر کنترل تجارت مزبور با هم رقابت می کردند. علی رغم جنگ های همیشگی، در امتداد راه های اصلی نمایشگاه ها و بازارهایی برپا می شد و حجم تجارت دائما در حال افزایش بود.از کتب حقوق سریانی و "ماتیکان هزار دادستان" پهلوی این گونه استنباط می شود که تجارت ساسانیان تا حد زیادی در اختیار اتحادیه ها و شرکت ها یا خانواده های بازرگانی بوده که در زمینه قوانین و مقررات حاکم بر خرید و فروش تولیدات خبره بودند. از قوانین تقسیم دارایی و توارث که در کتاب های قانون شرح داده شده تنها اندکی از آن باقی مانده است. به نظر می رسد مالکیت عمومی کالا، زمین و خانه ها شایع تر از مالکیت خصوصی بوده است. اصطلاح "hamdyh" (شراکت) نه تنها به روابط تجاری بلکه به سایر همکاری ها راجع به ساخت کانال های آبیاری و نظیر آن اشاره می کند.در ابتدا جریان تجارت به جای داد و ستد، بر پایه نظام پولی استوار بود. سکه های نقره با عیار بالا که دولت ساسانی ضرب می کرد به عنوان پول تا واحد تورفان ترکستان نیز مورد استفاده بودند. این سکه ها همچنین در تجارت با نواحی بالای رود ولگا در روسیه و دریای سیاه نیز دارای ارزش بود. تجارت اخیر حتی در مقیاسی وسیع تر در دوره اسلامی نیز تداوم یافت. درهم نقره ساسانی مدلی برای سایر پول ها در شرق شد. درهم نقره ساسانی مدلی شد برای سایر پول هایی که در شرق، به ویژه نزد هپتالیان و یا در واحد بخارا ضرب می شد.در خلال حاکمیت طولانی ساسانیان، این سکه فقط در موارد محدودی تحت تاثیر مسائل سیـاس*ـی، کم ارزش شد; یک بار در دوره پادشاهی شاپور یکم و بار دوم وقتی که پیروز مجبور شده بود، غرامت سنگینی را به هپتالیان بپردازد.مالیات ها و بهره بالای وام ها باعث محدودیت بازرگانان در ایران عصر ساسانی می شد. بازرگانان در این زمره طبقات بالای اجتماع قرار نداشتند. برعکس آن در آسیای مرکزی آنها از احترام بیشتری برخوردار بودند.در دوره ساسانی طبقه اعیان زمیندار در راس هرم جامعه بودند اما در مناطقی همچون بخارا و سمرقند بازرگانان بزرگ مهم ترین نفوذ را در همه امور حکومتی داشتند.


سكه هاي دوره اسلامي
بنا به گفته مورخان، سکه های مورد استفاده اعراب در جاهلیت، سکه های ضرب روم و ایران بوده که به عنوان دینار (سکه طلا) و درهم (سکه نقره) شناخته می شده است.نخستین سکه های عربی در زمان خلافت خلیفه دوم ضرب شده است.سکه های ایرانی یا رومی به همان صورت باقی می ماند و تنها کلماتی نظیر الحمد الله، محمد رسول الله، لا اله الا الله وحده، بر روی آن ضرب می شد.معاویه نیز به همان شیوه عمل کرد، جز آن که اسم خود را نیز بر سکه های پیشین حک نمود.بیشترین شهرت در ضرب سکه اسلامی، در دوره خلافت عبد الملک بن مروان است.این شهرت بدان دلیل است که در این دوره، سکه اسلامی فراگیر شد و سکه های رومی و ایران جمع آوری گردید .بر روی سکه های ضرب شده، شهادتین، تاریخ ضرب سکه و محل ضرب یاد می شد.گفته شده که قیصر روم از این که کلمات قرآنی و شهادتین بر روی سکه ضرب شده ناراحت شد و از عبد الملک خواست تا این کار را ترک کنند.او تهدید کرد که اگر این آیات را حذف نکنند، آنها در سکه های خود کلماتی ضرب خواهند کرد که دشنام به رسول خدا ص باشد.به دنبال این تهدید، خلیفه در سال 76 هجری دستور داد تا تمامی سکه های رومی جمع آوری شود.طبیعی بود که باید به جای آن شمار زیادی سکه اسلامی ضرب می شد.این اقدام، از لحاظ تمدنی، قدم مهمی به شمار می آمد.کهن ترین سکه ای که از این دوره بر جای مانده مربوط به سال 78 هجری است.بر روی سکه های رومی و ایرانی نقش پادشاهان و قیصرها بود، در حالی که در بیشتر موارد، روی سکه های اسلامی، تنها نام شهر و تاریخ با سوره توحید و محمد رسول الله ارسله بالهدی و دین الحق... می آمد .نمونه های از دینار وجود دارد که تصویر عبد الملک بن مروان روی سکه حک شده است.این سکه ها در بیشتر شهرها ضرب می شده و نام آن شهرها بر روی سکه می آمده است.سکه هایی از شهرهای ابر شهر، دشت میسان، ری، سابور، اردشیر خره، اصطخر، بلخ و خراسان...بر جای مانده است .

 

[Elka Shine]

سکه های اشکانی
سکه های اشکانی از اسناد و مدارک گرانبهای تاریخ فرهنگ و هنر ایران به شمار می روند. تصویر فرمانروایان پارتی بر این سکه ها در ردیف شاهکارهای هنر ایران محسوب می شد. سکه های اشکانی از جنس نقره و برنز هستند. مبنای پول نقره درهم نامیده می شد که تقسیمات کوچکتر آن ابول و بزرگتر چهار درهم بود. واحد سکه های برنز نیز کالکوی نامیده می شد. بر روی سکه ها تصویر واقعی فرمانروای اشکانی در حالی که به سمت چپ می نگیرد نقش گردیده است اما به ندرت سکه هایی از شاهان اولیه اشکانی به دست آمده که صورت فرمانروا در سمت راست تصویر حک شده است مانند سکه های ارشک اول و بعضی سکه های مهرداد اول فرهاد دوم و مهرداد دوم. گاهی نیز چهره شهریار اشکانی به صورت تمام رخ در روی سکه نقش گردیده است مانند بعضی از سکه های مهرداد سوم اردوان سوم ونن دوم و بلاش چهارم. در سکه های فرهاد پنجم تصویر فرمانروا در روی سکه و ملکه موزا در پشت سکه دیده می شود. بر روی سکه های ارد یکم، پاکر یکم، فرهاد چهارم و فرهاد پنجم، نیکه، الهه پیروزی، حلقه شهریاری را در دست دارد و آن را روی سر شاه نگاهداشته است. تاج های شاهان اشکانی مرصع و مجلل هستند و برخی از آنان مانند مهرداد دوم دارای دو تاج متفاوت هستند. گاهی نیز به جای تاج از نشانه های شهریاری استفاده می کردند که مرکب از حلقه ای مزین و نواری مواج بود که در پشت سر گره می خورد. بر روی سکه های ارد اول فرهاد چهرم و ونن دوم ماه و خورشید نقش بسته اما معنی و مفهوم آن بدرستی آشکار نیست. بعضی از محققان این علایم را نماد آناهیتا و مهر نامیده اند. تصویر ارشک اولین فرمانروای پارتی در حالی که بر روی تخت یا سنگ مخروطی شککلی جلوس نموده و کمانی در دست دارد زینت بخش پشت درهمها که از رایجترین سکه های آن دوران بودند است. اشکانیان به علت علاقه و احترام خاص به بنیانگذار سلسله در مدت نزدیک به پنج قرن تصویر او را بر پشت درهمها نقش می نمودند اما در پشت سکه های چهار درهمی تصویر فرمانروایان همراه با الهه های یونانی به چشم می خورد. چهار درهمها منحصرا در ضرابخانه سلوکیه ضرب می شدند که آداب و فرهنگ یونانی در آنجا حاکم بود. بر پشت سکه های برنزی نیز مظاهر و نشانه های مذهبی ایران و یونان به چشم می خورد. این سکه ها اغلب در بین اقشار مختلف مردم کاربرد داشته از لحاظ تصاویر و مضامین بسیار متنوع تر از سکه های نقره هستند و به علت آزاد اندیشی پارتیان آثاری از عقاید و باورهای مذهبی رایج در حکومت و سرزمین اشکانیان بر آنها انعکاس یافته است. بر پشت سکه ها القاب و عناوین شاهان به صورت عادل، نیکوکار، دوستدار پدر، دوستدار برادر، دوستدار یونان، خود مختار و غیره دیده می شود که الغب این القاب از سلوکیان اقتباس شده و از جهتی مبین منش و اخلاق پارتیان دلیر و آزاده است. نوشته پشت سکه ها به خط یونانی است اما در اواخر این دوره بر سکه چند تن از شاهان اشکانی نام انها به خط پهلوی اشکانی دیده می شود. به جز سکه فرهاد پنجم و ونن اول بر روی سایر سکه ها خطی نوشته نشده اما از زمان بلاش اول نام اختصاری فرمانروا در پشت سر او به خط پهلوی اشکانی نقر گردیده باید توجه داشت که اشکانیان برای حمایت از مردم شهرهای متعدد یونانی نشین که در قلمرو آنها زندگی می کرده اند این شعار را بر پشت سکه ها نوشته اند.
تقریبا تا اواخر سلسله اشکانی این روش ادامه می یابد. در پشت درهم ونن بر خلاف سایر درهمهای به جای تصویر ارشک نقش الهه نیکه دیده می شود. سکه های چهر درهمی دارای سال و تاریخ ضرب سکه است. برای اولین بار تاریخ گذاری بر روی سکه در زمان مهرداد اول متداول گردید و از زمان فرهاد چهارم بر بیشتر سکه ها دیده می شود تاریخ اغلب به سال سلوکی است اما گاهی تاریخ اشکانی نیز بر سکه ها نقش گردیده است. بیشتر شهرهای بزرگ اشکانی دارای ضرابخانه بودند و علامت شهری که سکه در آن ضرب می گردید اغلب به صورت اختصار و حروف ترکیبی و گاهی به طور کامل در پشت سکه ها نوشته می شد. بر درهمها بندرت نام شاه نوشته شده اغلب به صورت اختصار و حروف ترکیبی و گاهی به طور کامل در پشت سکه نوشته می شد. به طور کلی دقت در خصوصیات و بررسی سکه های اشکانی راهی است برای آگاهی و شناخت نزدیک به پنج قرن تاریخ پر افتخار ایران که بیشتر روی دادهای آن در پس دیوار قرون به دست خاموشی و فراموشی سپرده شده است.
جنس سکه ها و وزن آنها
سکه های اشکانی از جنس نقره و برنز هستند و به جز یک مورد استثنایی سکه طلا دیده نشده است به عبارت دیگر سکه های طلا ضرب ننموده اند. سکه نقره درهم نامیده می شد که واحد بزرگتر آن چهار درهم و واحدهای کوچکتر آن سه ابول دو ابول و ابول بودند. وزن چهار درهمها در اوایل حدود 5.16 گرم بود اما به تدریج از وزن آنها کاسته شد به طوری که در اواخر حکومت اشکانیان وزن آنها به حدود سیزده گرم و حتی کمتر رسید تا جایی که برخی از محققان به اشتباه آنها را سه درهمی نامیدند. عیار چهار درهمها ابتدا خوب بود اما در اواخر حکومت به علت ضعف دولت اشکانی به تدریج به پستی و ناخالصی گرایید. رایج ترین پول این دوره درهم بود که در ضرابخانه های سراسر کشور ضرب می شد. وزن درهم حدود چهار گرم بود که در اواخر اشکانی حدود 6.3 گرم رسید. عیار درهمها نیز در ضرابخانه های شرق کشور از زمان فرهاد چهارم رو به تنزل گذاشت تا جایی که در زمان بلاش اول ضرب آنها در شرق امپراتوری به طور کلی متوقف گردید اما عیار سکه ها در ضرابخانه های غرب همیشه خوب بود و فقط در زمان شاهان آخر سلسله اندکی ناخالصی در آنها دیده می شود. وزن هر ابول تقریبا برابر یک ششم درهم بود. ابول ها بیشتر در اوایل حکومت اشکانیان ضرب می شدند که آخرین آنها مربوط به زمان ارد یکم است. شایان ذکر است گاهی سه ابول را نیم درهم نیز می گویند. سکه های برنزی نیز در تمام دوران فرمانروایی اشکانیان و در کلیه نقاط کشور به قطع و اندازه های کوچک و بزرگ و اوزان مختلف از چهارده گرم 7 گرم ضرب می شد. بر پشت این سکه ها نقوش مختلف مانند ماه و ستاره، فرشته بالدار، لنگرکشی، شاهین، اسب، فیل، سر شیر، دژ و علایم برکت و فراوانی، مانند خوشه گندم، خرما و انگور دیده می شد. واحد وزن سکه های برنزی کالکوی است که بر اساس اوزان یونانی بوده به طور متوسط دو گرم وزن داشتند و هر هشت کالکوی برابر یک ابول ارزش داشت. عیار کالکویها نیز به مرور زمان پست تر گردید به طوری که در اواخر حکومت اشکانیان تقریبا به نصف تنزل یافت. فقط سکه های ضرب سلوکیه از این قاعده مستثنی و همیشه از عیار خوبی برخوردار بوده اند.


تاریخ گذاری
نخستین بار در زمان مهرداد یکم تاریخ بر سکه ها مرسوم شد. سلوکیان بر سکه ها بویژه بر چهار درهمها تاریخ ضرب سکه ها را ثبت می نمودند. هنگامی که مهرداد یکم بر سلوکیه مسلط شد در ضرابخانه آنجا سکه هایی ضرب نمود که علاوه بر داشتن ارزش هنری به رسم سلوکی ها تاریخ ضرب سکه بر آنها نوشته می شد. بر پشت این سکه ها تاریخ های 173 و 174 سلوکی برابر با 140 و 139 پ.م دیده می شود. بر چهار درهم ها اردوان یکم نیز تاریخ 188 سلوکی برابر با 125 پ.م به چشم می خورد از آن دوره به بعد تا اواخر سلطنت ارد یکم دیگر بر چهار درهم ها تاریخ دیده نمی شد اما از زمان فرهاد چهارم (38/37 پ.م- 2 م) به بعد نوشتن سال و ماه بر سکه ها مرسوم شد که این شیوه تا پایان حکومت اشکانیان ادامه یافت. گاهی با مطالعه تاریخ سکه ها زمان و مدت حکومت یاغیان و مدعیان سلطنت نیز معلوم می گردد مثلا بلاش یکم که از سال 362 سلوکی فرمانروایی خود را آغاز کرده بود در سال 365 گرفتار شورش پسرش وردان دوم گردید پس از این تاریخ تا سال 369 تصویر وردان بر سکه ها دیده می شود اما در این هنگام بلاش مجددا زمام امور را به دست می گیرد و ضرب چهار درهم های او تا سال 372 سلوکی ادامه می یابد. با مطالعه ماه های منقوش بر سکه ها آغاز و پایان سلطنت شاهان را با دقت بیشتری می توان مشخص نمود. نام ماه ها به اختصار نوشته شده تا خدشه ای در نوشته القاب منقور بر سکه ها وارد نیابد.
تاریخ گذاری بر درهم ها اشکانی به ندرت دیده می شود درهم ها مهرداد یکم ضرب سلوکیه دارای تاریخ هستند. همچنین بر درهمی از اردوان یکم تاریخ 123 اشکانی و بر سکه های اردوان سوم تاریخ های 335 و 336 سلوکی همراه با ماه ضرب سکه دیده شده است.
از زمان اردوان سوم ثبت تاریخ بر کالکوی ها شروع شد. به طور پیوسته تا آخر حکومت اشکانیان ادامه می یابد. ضرب سکه های برنزی در شهرهای مختلف رواج داشت اما فقط بر کالکوی های ضرب سلوکی و گاهی شوش تاریخ مشاهده شده است. اهمیت ضرب تاریخ بر کالکو از سال 407 تا 433 است که ضرب چهار درهمها متوقف شده و در این دوره اطلاعات ما در مورد مدت حکومت فرمانروایان اشکانی فقط از طریق بررسی کالکوی ها میسر است.
نقوش روی سکه های اشکانی




به طور کلی بر روی سکه های اشکانی چهره واقعی فرمانروا نقش گردیده است. تغییرات چهره حتی آرایش ریش و موی شاهانی که مدت طولانی سلطنت کرده اند در تصاویر آنها بر روی سکه ها بروشنی مشهود است. تصویر فرمانروا به صورت نیمرخ است که اغلب به سمت چپ و به ندرت به سمت راست می نگرد و در بعضی موارد نیز تصویر پادشاه تمام رخ و از روبه رو به نمایش گذاشته شده است. مهم ترین نکاتی که هنگام بررسی نقوش روی سکه ها باید به آنها توجه داشت عبارتند از: کلاه یا تاج گردنبند خال روی پیشانی فرمانروا.
در آغاز شاهان اشکانی دارای کلاه ساده بودند که به کلاه باشلقی معروف است. شبیه این کلاه را قبلا بزرگان ماد و ساتراپ های هخامنشی بر سر می گذاشتند. این کلاه از پارچه ضخیم یا نمد ساخته می شد دارای زبانه هایی بود که روی گوش و پشت سر را می پوشانید و نواری که زینت بخش کلاه بود در پشت سر گره می خورد و دو سر آن آزاد و آویزان بود و اغلب حاشیه کلاه مخصوصا در جلو با دانه های درشت مروارید مزین می شد اشکال مختلف این کلاه بر سکه های اشک اول تیرداد و فرهاد اول دیده می شد. از زمان مهرداد اول تصویر شاه بدون کلاه بر سکه ها نقش گردیده است و تاج فقط به صورت نواری به چشم می خورد که در پشت سر گره خورده است. این نوار یا سر بند را می توان نیم تاج نامید که احتمالا زرین نیز بوده است. نیم تاج به صورت یک یا چند خط بر روی سکه ها دیده می شود و از بالا نیز به صورت حلقه ای به نظر می رسد. این حلقه بی شک نشانه شهریاری است. بر پشت بسیاری از چهار درهمهای اشکانی الهه هایی دیده می شوند که این حلقه را به شاه تقدیم می کنند. مهرداد دوم دارای دو تاج بود که در وسط یکی از انواع گل زیبای گوهر نشانی به شکل ستاره که به مروارید و سایر گوهرها مزین است دیده می شود. از آن پس چند شاه از جمله سنتروک و فرهاد سوم از تاج هایی استفاده کردند که در وسط آنها تزییناتی به شکل شاخ یا شعله جواهرنشان دیده می شود. بعلاوه حاشیه خارجی تاج این فرمانروایان با مجسمه حیواناتی از قبیل گوزن مرغابی تزیین شده است. از جمله تاج هایی که جالب توجهند: تاج بلاش سوم اردوان پنجم و ارتاواز است. تاج این شاهان از لبه ای پهن و مخطط با زبانهایی که روی گوش را می پوشاند و بالای آن کروی شکل بود تشکیل یافته است دور تمام قسمتها گوهرنشان است. در بالای تاج میله های زرین قرار دارد که انتهای هر یک از آنها نیز مزین است. همچنین در وسط قسمت مدور میاه هایی نصب شده لبه پشت تاج به دو گره تو در تو متصل است که نوارهایی از آن آویزان است. بررسی تاج ها می تواند در شناخت و تفکیک سکه های اشکانی موثر باشد.
شاهان اولیه اشکانی دارای گردنبند حلقه مانند بودند که دو سر آن به دو گوی کوچک ختم می شد. گردنبند مهرداد دوم نیز به همین شکل است اما به تدریج تغییر شکل می دهد به طوری که بعدها به شکل اژده هایی با بالهای کشیده جلوه می کند. فرهاد سوم دارای دو نوع گردنبند است که یک نوع آن حلقوی و نظیر گردنبندهای قبلی است و نوع دیگر از دو رشته یا نوار تشکیل شده که در جلو دارای حلقه ای جواهرنشان و مرصع است. مهرداد سوم دارای گردنبندی است مرکب از حلقه های زنجیره ای که در وسط با جواهری مربع شکل تزیین گردیده است. زینت بخش گردن ارد گردنبندی است حلقه حلقه. از آنجا که ارد و مهرداد باهم برادر بودند شباهت آنها در سکه ها نیز چشمگیر است از این رو توجه و بررسی روی گردنبندها یکی از مهم ترین راههای تشخیص سکه های آنها از یکدیگر است. گردنبندهای فرهاد چهارم متفاوت و متنوع است برای مثال انتهای برخی از آنها به تصویر حیوانی اساطیری ختم می شود.
نخستین بار خال بر پیشانی ارد ارشک سیزدهم مشاهده می شود. این نکته بعدها به صورت عامل مهمی بر سکه ها نمایان می گردد زیرا برخی از شاهان خال را نشانه داشتن خون اشکانی و اصالت خانوادگی تلقی می کردند. داشتن خال گاهی دلیل انتساب سکه به فردی خاص می گردد مثلا چون بر کلیه چهار درهمهای فرهاد چهارم خال دیده می شود بسیاری از محققان از جمله پرفسور سیمونتا چهار درهمهایی را که فاقد خال هستند و قبلا به فرهاد نسبت می دادند به تیرداد دوم منسوب می کنند. سکه های اردوان سوم و گودرز به اندازه ای شبیه به هم هستند که اگر بر سکه های گودرز خال وجود نداشت امکان شناخت آنها از یکدیگر بسیار مشکل بود.لازم است یادآوری شود که بر پسشانی بعضی از فرمانروایان در چهار درهمها خال مشاهده می شود اما بر روی درهم آنها خال وجود ندارد و برعکس بر پیشانی بعضی دیگر از فرمانروایان در درهمها خال دیده می شود در حالی که در چهار درهمها فرمانروا فاقد خال است مانند سکه های بلاش اول و وردان دوم. تا کنون دلیل قانع کننده ای برای توجیه این مساله ارائه نشده اما امکان دارد که بعضی از ضرابخانه های مهم در حک نمودن خال و برعکس مختار بوده اند و برخی از آنها به افزودن خال بر نقش سکه ها اقدام نموده اند تا اصالت و وابستگی خونی شاه را به خاندان اشکانی در معرض دید عموم قرار دهند.
پشت سکه های اشکانی
پشت سکه های اشکانی بیشترین اطلاعات را در زمینه های مختلف می دهند. نوشته پشت سکه ها شامل نام شاه به صورت ارشک گاهی نام شاه به همراه عناوین و القاب متفاوت است. همچنین اطلاعات مربوط به ضرابخانه ها و تاریخ ضرب سکه بجز چند مورد در پشت سکه ها قرار دارد. بعلاوه در پشت سکه ها تصاویری به چشم می خورد که بسیار متنوع و جالب توجه است. پشت درهمها اغلب مزین به تصویر ارشک موسس سلسله اشکانی است اما نقش چهار درهمها مخصوصا نقوش پشت کالکویها فوق العاده متنوع هستند. این تصاویر شامل الهه های گوناگون و حیوانات و گیاهانی هستند که اغلب مظاهر الهه ها محسوب می شوند اما در بعضی موارد نیز گیاهان و حیوانات واقعی به تصویر کشیده شده اند که مردم بعضی نواحی به پرورش و داشتن آنها مباهات می کرده اند مانند نقش اسب و خوشه گندم و خرما و انگور ... . نقش ماه و خورشید و ستاره نیز نشاندهنده علایم نمادین مذهبی است. علامتهای دیگر نیز به شکل منوگرام در پشت بعضی سکه ها دیده می شود که از معنی و مفهوم آن هنوز اطلاع درستی در دست نیست.
ضرابخانه ها
اغلب سکه های اشکانی دارای علایمی هستند که معنی و مفهوم اغلب آنها روشن و آشکار نیست. این علایم را بارها دانشمندان و محققان مورد برررسی قرار داده اند اما به علت کمبود مدارک و اطلاعات هنوز پیشرفت قابل ملاحظه ای در شناخت آنها حاصل نشده است. مسلما گروهی از این علایم و نشانه ها متعلق یه شهرهایی است که سکه های اشکانی در آنها ضرب می شده است. نخستین سکه ای که به طور یقین دارای علامت ضرابخانه است به دوران فرمانروایی مهرداد اول تعلق دارد زیرا تا قبل از پادشاهی مهرداد یکم به علت محدود بودن حوزه قلمرو اشکانیان وجود بیش از یک ضرابخانه ضرورتی نداشت اما از زمان به قدرت رسیده مهرداد یکم که قلمرو این سلسله به شکل چشمگیری گسترش یافت ضرورت ایجاد ضرابخانه های متعدد در نقاط مختلف کشور آشکار شد از زمان فرهاد دوم تصویر شهرها و ضرابخانه ها در روی سکه و پشت سر شاه حک شده است. مهم ترین این ضرابخانه ها عبارتند از: نیسا، تامبروکس، آپامئه آ و آریا "هرات". این شیوه کم و بیش تا زمان اردوان یکم ادامه یافت اما از زمان اردوان دوم در پشت معدودی از سکه ها نام کامل شهری که سکه در آن ضرب گردیده نوشته شده است مانند مارگیان "مرو" تراگزیان نیسا و کاتازتارتیا یا ضرابخانه سیار که در موقع جنگ بر قرار می گردید. از زمان فرهاد سوم حکاکان هنرمند ضرابخانه های اشکانی به ابتکار هنر جالبی دست زدند بدین ترتیب که به جای نوشتن نام کامل شهر یا مخفف آن از ترکیب و تلفیق حرف یکم شهر با یک یا چند حرف دیگر از حروف آن علامتی ساختند که از آن پس عنوان و علامت ضرابخانه آن شهر شناخته شد و محل قرار گرفتن این علامت در پشت سکه ها و در زیر تصویر کمان ارشک است. چهار درهمهای اشکانی همگی در شهر سلوکیه ضرب شده اند. مهم ترین شهری که تا اواخر دوران اشکانیان به ضرب سکه های درهم اقدام نمود شهر هگمتانه "همدان" است. از زمان پاکر دوم ضرابخانه ها مجددا محدود گردیدند به طوریکه تقریبا تا زمان اردوان پنجم آخرین پادشاه اشکانی درهم های منحصرا در ضرابخانه همدان ضرب شده اند.