پیرانشهر شهری است که در غرب کشور ایران و منتهی الیه جنوب‌غربی استان آذربایجان غربی واقع شده است. شهر پیرانشهر به لحاظ مختصات فرهنگی و منطقه‌بندی مناطق کُردنشین در زمره شهرهای مُکریان به حساب آورده می‌شود.
اکثریت چیره اهالی شهر/شهرستان پیرانشهر را کردها تشکیل می‌دهند که به زبان کردی مرکزی و لهجه مکریانی تکلم می نمایند، اما زبان فارسی نقش خود را به عنوان زبان نوشتاری و زبان مکاتبه ایفا می‌کند.
شهر پیرانشهر با وسعت قرین ۸۴۴/۴ هکتار در مختصات ۴۵ درجه و ۸ دقیقه طول شرقی و ۳۶ درجه و ۴۱ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. همچنین بر دشتی گسترده شده‌است که ۱۴۳۰ تا ۱۴۶۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
شهر پیرانشهر با فاصله زمینی ۱۱۰ کیلومتری (هزارگزی) از مرکز استان (ارومیه)، از غرب و جنوب غربی به کوهستان‌های مرتفع ختم می‌گردد. به استثنای این عوارض ارتفاعی، سایر جهات شهر با دشت‌های کم‌عارضه و مسطح ارتباط دارد.
پیرانشهر به دلیل داشتن سنگهای گرانیت دارای شهرت جهانی است. ذخایر شناخته شده سنگهای گرانیت (سبز، مشکی و سفید) این شهرستان چهار میلیون تن برآورد می‌شود که به لحاظ تنوع رنگ و طرح استحکام در ایران و جهان منحصر به فرد است.سینیتهای سبز پیرانشهر در نوع خود در دنیا منحصربه‌فرد هستند و تنها یک توده کوچک مشابه آن در کشور ایتالیا وجود دارد، به‌طوری‌که در موزه ایتالیا نگهداری می‌شود. شهرستان پیرانشهر پس از منطقه لرستان به عنوان دومین منطقه دارای معادن سنگ گرانیت کشور شناخته شده‌است
شهر پیرانشهر به دلیل داشتن ۶۰۰ میلی‌متر بارندگی در سال از زیباترین شهرستان کشور به‌شمار می‌رود. این شهرستان به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ترانزیت ایران با کشور عراق و منطقه خودمختار کردستان و دیگر کشورهای حوزه دریای مدیترانه، یکی از بزرگترین مراکز تجارت خارجی در ایران است.
پیرانشهر هر چند فاقد نقطه صفر مرزی بوده ولی واقع شدن در نزدیک نوار مرزی، شهر پیرانشهر را در وضعیتی ویژه قرار داده‌است که همواره مورد توجه دولت‌های مختلف در طول تاریخ بوده‌است یعنی با توجه به جایگاهی که پیرانشهر در مرز ایران و عراق و نزدیکی به خاک ترکیه داشته، یک موقعیت ژئواستراتژیک ممتاز و در عین حال سختی تلقی می‌شده‌است و به همین دلیل از دیرباز نیز داری ۳ پادگان پیرانشهر، جلدیان و پسوه و یکی از پایگاه‌های مهم در کشور ایران بوده‌است.
موقعیت جغرافیایی
پیرانشهر از جهت مشرق با شهرستان مهاباد، از جهت جنوب با شهرستان سردشت، از جهت شمال شرق با شهرستان نقده و از جهت شمال با شهرستان اشنویه، مرز داخلی و از سمت مغرب با کشور عراق و منطقه فدراتیو کردستان مرز خارجی دارد.
سابقه مدنی
پیرانشهر دارای ۵ منطقه نمونه گردشگری شامل تفرجگاه پردانان، سد کانی سیب، سد جلدیان، سدسیلوه، آبشار خرپاپ می‌باشد و همچنین ۳ روستای هدف گردشگری دالاوان (دڵاوان)،کهنه‌لاهیجان (کۆنه‌لاجان) و خورنج در شهرستان پیرانشهر به ثبت رسیده‌است.
زبان و گویش
مردم این شهرستان به زبان کردی، گویش کردی مرکزی و لهجه مکریانی تکلم می‌نمایند ولی در مدارس و دانشگاه‌ها به زبان رسمی کشور ایران (فارسی) تحصیل می‌کنند اما توضیح درس و شرح مطالب کتاب به زبان مادری است.
بافت دینی و مذهبی
پس از چیرگی عرب‌ها بر ایران مسلمان شدن مردم بومی پیرانشهر در آغاز به کندی صورت پذیرفت و در دهکده‌های پیرانشهر یا بخش‌های آن به دین اسلام گرویدند و امروزه مردم این سامان سنی شافعی هستند.
پیوستگی نژادی
مردم پیرانشهر منسوب به قوم باستانی ماد و آریایی‌نژادند و چون پیرانشهر مدت زیادی در تصرف بیگانگان نبوده ساختار قومی و نژادی آن یک‌نواخت باقی مانده‌است.[۵۸][۵۹]
منسوبیت اثنیکی
قاطبه قریب به اتفاق مردم شهر پیرانشهر را کردها که از اقوام اصیل آریایی هستند، تشکیل می‌دهند.
صنایع دستی و هنر
شهرستان پیرانشهر هنرمندان زیادی دارد که در جای جای این شهرستان آثاری فاخر از خود به نمایش می‌گذارند.
- قالی بافی
- ریزه کاری
- شیشه‌گری
- چرم دوزی
- گلیم بافی
- سفال‌گری
- نساجی سنتی
- بافتنی‌های سنتی
- سجاده‌بافی
- تراش سنگهای قیمتی
- مشبک کاری چوب
- معرق کاری روی چوب
- منبت کاری
- کاردوپلاو (کاردوپلو)
- شانی کباب (نوعی شامی‌کباب)
- دلمه برگ مو
- دلمه برگ کلم
- کوفته
- دوکلیو (نوعی آش دوغ)
- کلانه یا که‌لانه (نان‌های روغنی)
- بربه سل
- کنگر
- بلغور
- سنگه سیر
- نیسکینه
- ماشینه
- شورمزه
- کوکوسبزی
- گیلاخه
- دانوله
- بریشکه
- بودراو
- قاوت
- میوژه ره شه
- سنجو
- خوشاوی میوژان
- کاردو
- کوراده
- کارگ
- کنگر
- لوشه
- بیزا
- مندوک
- سیرموکه
- جاتره
- اندریشه
- ریواس
- اسپنگ
- هرمزه (گل گاوزبان)
- کوزه له
- پنگ
- گزگسک
- قزوان
- برگ مو
- لوشه
- تره کوهی (کوراده)
- تره دشتی (سیرموکه)
- پیچوکه
- جه لیته
- قازی یاغه (یاز یاغی)
- توله که (نان پنیرک)
- پی قه له (کیسه کشیش)
- کوزه له شاه آبی (بلاغ اوتو)
- مندی
- بیزا
- شاه تره
- هورمزه (گل گاو زبان)
- جاتره کیویلکه (سوسنبر)
- بنفشه کوهی
- بنفشه فرنگی
- میکوک / میموک (شیرین بیان)
- درخت بنه: محصولات سقز، قزوان و ازبرگ‌های در خت عرقیات تهیه می‌شود
بازارچه مرزی تمرچین در ۱۱ کیلومتری شهرستان پیرانشهر در نقطه مشترک مرزی بین ایران و عراق واقع گردیده که به دلایل جغرافیایی، اقتصادی و امنیتی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این بازارچه در سال ۱۳۷۴ افتتاح گردیده و با داشتن مساحتی ۲۵ برابر هزار متر مربع دارای ۳۶ غرفه است. عمدة کالاهای صادراتی این بازارچه عبارتند از سیمان، صنایع فلزی، میلگرد، مواد غذایی، لوازم صنعتی، میوه، فرش ماشینی و کالاهای وارداتی عبارتند از: ماشین آلات سنگین و قطعات و لوازم آنها، لوازم صوتی و تصویری، لوازم خانگی، پوشاک و با توجه به آمار و ارقام از کل صادرات بازارچه‌های کشور ۱۹/۸ درصد آن مربوط به صادرات بازارچه تمرچین پیرانشهر بوده که از نظر حجم و ارزش در بین بازارچه‌های مرزی کشور رتبه نخست را به خود اختصاص داده‌است. رشد گردشگری شهر پیرانشهر بعد از تأسیس بازارچه مرزی شدت گرفت؛ در واقع تا آن موقع مبادلات تجاری رونق فراوانی نداشت اما با شروع فعالیت‌های مرزی و واردات حجم زیاد کالا بر میزان مبادلات تجاری در شهر افزوده شد.
پیرانشهر به عنوان بخشی از تمدن مانّا
مانّاها برای اولین بار در گزارشِ لشکرکشی شلمناصر سوم آشوری به غربِ ایران مربوط به سال ۳۱۳ ق. م. وارد تاریخ شدند. البته مانّاها خیلی پیش از این تاریخ در منطقه حضور داشتند و اقدام به تشکیلِ حکومت کرده بودند. به نظر می‌رسد مانّاها در اواسطِ هزارة دوم و شروعِ عصر آهن (۹۱۱۲ ق. م) به منطقه وارد شدند و در نهایت طی عصر آهن ۹ حکومت تشکیل دادند و طی عصر آهن ۰ و ۳ به حیات مستقلِ سیـاس*ـی خود ادامه دادند.
بسیاری از پژوهشگران، ازجمله دایسون۹۱، کاووشگر محوطهٔ باستانی حسنلو، مانّاها را از اقوام حوریزبان می‌دانند که در اوایلِ سدة ۹۱ ق. م. به کمک مردمان هندواروپایی اقدام به برپایی حکومت میتانی کردند و به همین دلیل زبان مانّایی را شاخهای از زبان حوری دانسته‌اند. اسامی ثبتشده در متون آشوری و اورارتویی مهمترین مدارکِ باقی‌مانده از این زبان است و احتمال می‌رود که دارای خطِ مخصوصِ خود بوده‌اند. متأسفانه تنها سند مکتوبِ بهجا مانده از مانّایی‌ها کتیب‌های به خط و زبان آرامی است. مانایی‌ها مهاجرت نکرده‌اند و به همین دلیل ایرانی نیستند؛ بلکه از جمعیتی که متعلق به گروه‌های قومی بومی به ویژه حوری‌ها و کاسی‌ها بودند، تشکیل شده بودند.
قلمرو مانّا از طرفِ شمال و در مسیر کوهِ سهند و بلندی‌های برغوشداغ به اورارتو و از طرفِ غرب در مسیر رشتهکوه‌های مرزی ایران و عراق به آشور و ایالت مستقلِ خوبوشکیه که جدیداً در حوالی شهرستان پیرانشهر جایابی شده‌است و از جنوب به آلی پی و از شرق به ایالتهای ماد منتهی می‌شد. نام تعدادی از ایالات مانّایی عبارتاند از: میسی، اوئیشدیش، زیکیرتو، بابیلونی و غیره.
تپه‌های تاریخی
در حوزه شهرستان پیرانشهر تعداد ۱۱۳ تپه تاریخی تو سط کارشناسان نمایندگی میراث فرهنگی این شهرستان شناسایی و به ثبت سازمان رسیده‌است که این امر حاکی از تاریخی بودن منطقه و شکل‌گیری و وجود تمدنهای نیرومند و درخشان قبل از اسلام مانند تمدن ماننا، پارسوا، اورارتو، مادها، زاموا و تمدن اسلامی می‌باشد. در این میان تپه‌هایی وجود دارند که با داشتن جاذبه‌های خاص تاریخی بسیار مورد بازدید علاقمندان به تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم واقع می‌گردند که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد- قلعه شین آوا (هزاره اول ق. م) قلعه موت آوا (۲۵۰۰ ق. م) قلعه شای (۱۵۰۰ تا ۲۵۰۰ ق. م) قلعه جلدیان (۵۰۰۰ تا ۵۵۰۰ ق. م) قلعه پسوه (پیش از تاریخ) کتیبه بـرده مافوره (روستای لیک بن) داشان قلعه (۲۰۰۰ تا ۳۵۰۰ ق. م).
در منطقهٔ کاوش‌شده تپهٔ لاوین که در حاشیهٔ رودخانهٔ زاب کوچک قرار دارد و حدود دو هکتار وسعت دارد آثار معماری با خشت و چنیه، داده‌های سفالی، استخوان حیوانی، ابزارهای سنگی، سردوک و اشیای تزیینی در آن به‌دست آمده‌است.
پیوست ها
آخرین ویرایش توسط مدیر:
