متفرقه هنر منیر فرمانفرماییان خالق سبکی منحصر به فرد در هنر

[mah.s.a]

چطور آثار هنری منیر فرمانفرمائیان همه جهان را تحت تاثیر قرار داد؟​

در سال ۱۳۲۴ بود که یک دانشجوی هنر ایرانی یعنی منیر فرمانفرماییان ، با ۲۰ سال سن از شهر باستانی قزوین به نیویورک نقل مکان کرد و در آنجا خود را درکنار درخشان‌ترین افراد صحنه هنری شهر از جمله جان کیج، ویلم دی کونینگ و اندی وارهول، دید. اما کارهای منیر شاهرودی فرمانفرمائیان منبع دیگری داشتند. آثار او از استودیو وارهول یا منهتن سرچشمه نگرفته بودند، بلکه هنر او را باید در سال ۱۳۴۵، در زیر گنبد بلورین مسجد شاه چراغ در شیراز، جستجو کرد.

در آن روز بود که وی یک تحول بزرگ را تجربه کرد، تحول درخشانی که انگار به وسیله آن، در داخل یک الماس چند وجهی راه می‌رفت و به خورشید نگاه می‌کرد.

منیر شاهرودی فرمانفرمائیان در استودیوی خود در حال کار بر روی ستاره هپتاگون، تهران، ۱۹۷۵

 

[mah.s.a]

شکل گیری هنر و آثار منیر شاهرودی فرمانفرمائیان​

فرمانفرمائیان در سال ۱۳۰۱ در قزوین متولد شد و نه تنها یک چهره پیشگام در هنر ایران به حساب می‌آمد، بلکه او در مدل‌های هنری فعلی ایران پیشرو است و بدون از بین بردن عناصر محلی، در صحنه‌های جهانی هم شرکت کرده است. آثار منیر فرمانفرماییان از این جهت جالب می‌رسند که با استفاده از آنها فرهنگ محلی خود را حذف نکرد و اتفاقا پیشرفت جهانی هم داشت. چشم انداز او خارق العاده بود و همچنان مانند ۵۰ سال پیش مهم است.

منیر فرمانفرماییان در استودیوی خود، تهران ۱۳۵۴

 

[mah.s.a]

طبق نظر بسیاری از گالری‌داران و اهل هنر غربی، منیر فرمانفرماییان یکی از مهم‌ترین هنرمندان نسل خود بود که مرکز دنیای هنر را ترک کرد و یک رویه جهانی را حفظ کرد. از این نظر، او الگویی برای هنرمندان قرن ۲۱ بوده است. فرمانفرمائیان در طی شش دهه فعالیت حرفه‌ای خود، کارهایش را در بین ایران و ایالات متحده انجام داده است.

او طیف گسترده‌ای از مواد و سبک‌ها را آزمایش كرد، اما نقاشی های منیر شاهرودی فرمانفرمائیان که بر روی شیشه کشیده شده بودند و موزاییك‌های آینه‌ای وی، از همه بیشتر مشهور هستند. این آثار متمایز پیرامون اصول هندسه اسلامی، همراه با ریتم انتزاعی مدرن غربی ساخته شده‌اند و توسط معاصران نیویورکی، در دهه ۱۹۶۰ محبوبیت یافتند.

منیر علاقه زیادی به ادغام هندسه نمادین با کیهان شناسی صوفی داشت، البته اما تاثیرات بسیار واضحی از هنرمند آمریکایی فرانک استلا را نیز در آثار او می‌بینم. فرمانفرمائیان در جریان دومین سفر استلا به تهران در سال ۱۳۵۳، با وی ملاقات کرد. این هنرمند مدت‌ها درباره هندسه اشکال سنتی هنر اسلامی، کاوش کرده بود. همین قرار باعث دوستی مادام العمر آنها شد و هر دو بر این باور بودند که هندسه بنیادی گریزناپذیر برای تولید هنری است.

منیر الگوی کیهانی هندسه سنتی اسلامی و جهانی اکسپرسیونیسم مدرن به تصویر می‌گذارد و از طرفی، تکرار و پیشرفت در هنر معاصر در کارهای او مشهود هستند. طبق نظر اکثر صاحب نظران غربی، بازدید این هنرمند از مسجد ایرانی نقطه عطفی در عمل وی است و منجر به ادامه تحقیقات او در زمینه‌های بی‌نهایت هندسه مقدس شد. آثار نقاشی منیر شاهرودی فرمانفرمائیان نور و شادی را منتقل می‌کنند. درواقع او در چشم انداز غربیِ فرو خورده، دیدگاه کاملا جدیدی را درباره‌ی انتزاع به عنوان شکلی زیباشناختی و داستانی به ارمغان آورد.

 

[mah.s.a]

نمایش آثار و نقاشی های منیر شاهرودی فرمانفرمائیان در ایران و جهان​

در سال ۱۳۹۶، منیر فرمانفرمائیان بیش از ۵۰ اثر از مجموعه خصوصی خود را به دانشگاه تهران اهدا كرد و در نتیجه موزه منیر در تهران، به عنوان اولین موزه هنرمندان انفرادی در ایران است که به یك زن اختصاص یافت. در سال‌های اخیر موزه‌های خارجی زیادی به بررسی آثار هنری وی پرداختند و عمق هنرش را درک کردند. او حتی پیش از مرگش در ۹۰ سالگی (در سال ۱۳۹۸)، همچنان پیشرفت‌های زیادی در زمینه مجسمه سازی داشت و نقاشی‌های بر روی کاغذ هم از خود برجای گذاشت.

در سال ۱۳۹۲ بود که آثار و نقاشی های شیشه ای منیر شاهرودی فرمانفرمائیان، در گالری دوحه به نمایش درآمد و کاتر مجسمه‌ها و طرح‌های منیر را به موزه هنرهای معاصر سرالوس در پورتو، پرتغال آورد. منیر نیز از او تشكر كرد و گفت که او اولین نفری بود كه متوجه شد نقاشی‌های من با انواع دیگر فرق دارند و باید به آنها توجه ویژه‌ای شود. اما این آثار فقط یک طرح سه بعدی نبودند بلکه در نوع خود به عنوان ترکیبات انتزاعی محسوب می‌شوند.

وی این کار را از دهه ۱۳۵۰ میلادی شروع کرد و به نقش برجسته‌ها و مجسمه‌های آینه کاری شده، بعد سوم اضافه کرد. از او به عنوان یک شخصیت پرکار و میان رشته‌ای یاد می‌کنند که آثار خود را به سادگی با عنوان “منیر” امضا می‌کرد. بازدیدکنندگان وقتی از آثار او دیدن می‌کنند، جذب شکوه زیبایی شناسی و ثروت‌های به نمایش درآمده می‌شوند. منیر شاهرودی فرمانفرمائیان، هم یک هنرمند انتزاعی پیشگام بود و هم به عنوان یک زن – مشهورترین و شاید تنها هنرمند معاصر بود که آینه کاری می‌کرد.

اثر منیر شاهرودی رمانفرمائیان

 

[mah.s.a]

بیشتر آثار و آینه کاری های منیر فرمانفرمائیان که در موزه سرالوس به نمایش گذاشته شدند، از مجموعه شخصی وی بودند و قبل از آن در انظار عمومی نشان داده نشده بودند. پس از انقلاب و بازگشت به نیویورک، وی حدود یک دهه از استودیوی شخصی خود در تهران دور بود و البته برخی از آثارش هم از بین رفتند. در سال ۱۳۸۳ منیر فرمانفرماییان کارگاه اختصاصی خود در تهران را بازگشایی کرد و در کنار صنعتگران آموزش دیده، به ساخت هنرهای تزئینی ایرانی، مثل آینه‌کاری و خاتم‌کاری پرداخت. در دهه ۱۳۵۰، زمانی که افراد زیادی تمایلی به گرفتن سفارش از یک زن را نداشتند، منیر خودش آثار زیادی را به وجود آورد که در آتیله او باقی ماندند.

برخی از نقاشی‌های او، با کیفیت بسیار خوب‌شان، حکایت از این دارند که زیر نظر استاد میلتون اوری، نقاش مدرنیست آمریکایی، آموزش دیده است. در جدیدترین نقاشی های منیر شاهرودی، گلبرگ‌ها و شکوفه‌های ظریف شروع به خزش کرده و در شش ضلعی‌های معروف او گل می‌سازند و دارای نیم دایره‌های موج‌دار هستند. این نقش و نگارها بازگشت به عناصر نرم‌تری را نشان می‌دهند که از اوایل کار هنری او برداشته شده‌اند. جایی که او نقوش گل، تصاویر فروشگاه‌های بزرگ و چاپ‌های یکنواخت خلق کرد و تلاشی که باعث شد او در دوسالانه ونیز ۱۳۳۷، مدال کسب کند.

بررسی آثار هندسی منیر شاهرودی فرمانفرمائیان​

کارهای منیر شاهرودی فرمانفرمائیان، از روح آثار استادان قدیمی سرچشمه می‌گیرند، مثلا کارگاه او در تهران، استودیوهای نقاشان قرن هفدهم اروپایی را به یاد می‌آورد. اما همچنین رنگ و بویی از کتابخانه فارسی هم داشت. طراحی‌های منیر روی کاغذ به منسوجات، نقاشی، مجسمه سازی و طراحی داخلی اختصاص داشتند. اما همانطور که گفتیم، اوج هنر او را می‌تواند در آینه‌کاری‌ها و نقاشی‌های روی شیشه‌‌اش دید.

 

[mah.s.a]

کارها و طراحی های منیر فرمانفرماییان، میراث و صنایع دستی سنتی ایران به حساب می‌آیند. صنایعی که به ویژه تزئینات معماری را با فلسفه‌های مینیمالیسم و انتزاع غربی تلفیق می‌کند و این فلسفه‌ها دقیقا مربوط به عناصری است که دوستان و معاصرانش مانند فرانک استلا و رابرت موریس در کارهایشان به کار بـرده‌اند. انتزاع هندسی و مبتنی بر الگو، برای هزاران سال در هنر اسلامی ظاهر شده است. زیبایی شناسی شبیه به این الگوها نیز، در دهه ۱۹۶۰ در هنر غربی رونق گرفت. زیرا مینیمالیسمِ هندسی، مشابه با تغییرات فیزیکی اکسپرسیونیسم انتزاعی به یک جنبش هنری محبوب تبدیل شد.

اثر منیر فرمانفرماییان
مختصات مجسمه های منیر شاهرودی فرمانفرمائیان به آنها این امکان را می‌دهد تا در فضای بی نهایت که او تصور می‌کند، جمع شوند. چند سال قبل، مستند عباس کیا رستمی در مورد منیر فرمانفرماییان، در انیستیتوی هنرهای معاصر لندن به نمایش درآمد. در این فیلم شش عنصر از سری قابل تطبیق او (گروه ۸) از سال ۱۳۸۹، را نشان می‌دهد که چطور این عناصر تقسیم شده‌اند و دوباره به تعداد بیشماری از ترکیبات کالیدوسکوپی متصل می‌شوند.

 

[mah.s.a]

البته در این فیلم درباره‌ی زندگینامه منیر فرمانفرماییان نیز صحبت شده است. اگرچه کارهایش با سبک جهانی مینیمالیسم دهه شصت سازگار بودند، اما مجسمه‌های آینه‌ای او نه تنها بُعد را نشان می‌دهند، بلکه کیفیت بی‌نظیر و منحصر به فردی را نیز به نمایش می‌گذارند. این ایده از تماشای بازیِ تغییر رنگ، که در فضای داخلی شیشه‌ای مسجد شاه می‌دید‏، ایجاد شد.

خود این هنرمند، در مستند کیارستمی توضیح می‌دهد که آثار او در سال (۱۳۹۲-۱۳۹۰)، چند وجهی هستند به طوری که گویی هر کدام از رنگ‌ها حرکت می‌کنند. درواقع هر بار که بازدید کننده در سطح اثر می‌نگرد، تجربه‌اش تغییر می‌کند و چیزی جدید را می‌بیند. مربع متحرک و چرخان (۱۳۹۳)، نوعی حرکت را نشان می‌دهد. جایی که چهار گوش‌هایِ چرخشی روی هم قرار گرفته‌اند و سطح آنها با پراکندگی قطعات آینه‌ای، به یک روکش از فولاد صیقلی کاهش می‌یابد.

با بررسی آثار و مجسمه های آینه ای منیر فرمانفرمائیان، به این نتیجه می‌رسیم که او اغلب به دنبال نمادگرایی معنوی بوده است. این فقط به دلیل ارتباط وی با صنایع دستی نیست. بلکه معماری مذهبی در طاقچه‌های مقرنسی، یا طراحی چادر عشایری هم در درک دید او تاثیرگذار بوده‌اند. مباني رياضي تكرار نوعی ارتباط با صوفی را در آثار وی نشان می‌دهند. اما این هنرمند در مستند ذکر شده، این ادعا را رد می‌کند و انگیزه‌های خود را کاملا سکولار و فرم‌گرایانه معرفی می‌کند. او می‌گوید هیچ تلاشی نکرده تا نامحدود بودن را به تصویر بکشد و این اثر فقط شش ضلعی و خطی است و هیچ فلسفه‌ای در پشت آن نیست.

بدون عنوان (بال‌های فروهر) اثر منیر فرمانفرماییان

 

[mah.s.a]

روش کار وی همزمان بصری و محاسبه شده است. در تصویری از منیر فرمانفرماییان در کارگاه خودش دیده می‌شود که وی خط‌کش را بر روی یک ورق کاغذ می‌چراند و یک مداد را برای سایه زدن در شبکه لوزی‌ها در دست می‌گیرد. یک پژواک حرکتی در نقاشی وی وجود دارد که با مجسمه سازی‌هایش در تضاد است. در نقاشی‌های او، نیمه دایره‌های خط خورده مانند آبنبات روی قاب‌های هندسی پراکنده شده‌اند. در شبکه‌های مثلث، مستطیل و شش ضلعی، منیر خرده شیشه‌های آینه‌ای را وارد کرده است؛ در حالی که هنوز هم از واژگان هنری و اصول ترکیب بندی خود استفاده کرده و روی محیط‌های مختلف کار می‌کند.

در یکی دیگر از آثار شاهرودی فرمانفرمائیان، نمونه‌ای از دید هندسی‌اش را در یک زمینه داخلی می‌بینم. این اثر شامل دو درب شیشه‌ای مات می‌شود که وی در ابتدا برای آپارتمان خود در نیویورک، دهه ۱۹۸۰ طراحی کرد. آنها به عنوان درگاهی درخشان، از طریق اشکال بهم پیوسته‌ای که در سطح نیمه شفاف آنها پراکنده شده است، نور خاکستری را به دیواره‌های اطراف پرتاب می‌کنند. در هر دو مورد، هنر هندسی ارتباطی با تفکر علمی و ریاضیاتی دارد. این مسئله از قرن نهم و در زمان عمر خیام بوده تا هندسه مدرن را دربرمی‌گیرد.

طرح‌های همیشه بدون عنوان منیر فرمانفرماییان، زمینه تجربی بیشتری را برای او فراهم کردند که در حراج تهران هم به نمایش و فروش نیز گذاشته شدند و جز آثار برتر این حراج بودند. او از خط زیبا و خوشنویسی استفاده می‌کرد تا نقوشی که نمی‌شود به شکل مجسمه بسازد را روی یک کاغذ بکشد. طبق نظر بسیاری از اهالی هنر، این نقاشی‌ها طوفان مغزی بالقوه برای کارهای بزرگ بودند.

اثر منیر فرمانفرماییان

 

[mah.s.a]

بافت‌های موجود در کارهای او روی کاغذ، فرصت‌های بی نهایت و تمرین او را برای خلق آثار نهایی نشان می‌دهند. نقاشی شیشه‌ای معکوس بدون عنوان از سال ۱۳۸۷، یکی از این نمونه هاست. این اثر از یک سری آینه‌های مثلثی شکلِ تکرار شده در ریتم هندسی، تشکیل شده است که نور را از هر جهت منعکس می‌کند. ناصر خدیوی، توضیح می‌دهد که فرم آن، از بال‌های بزرگ فروهر که به عنوان نماد زرتشتیان، الهام گرفته شده است.

سرانجام منیر فرمانفرماییان، این هنرمند بی‌نظیر و پیشرو در سال ۱۳۹۸ و در سن ۹۶ سالگی درگذشت، اما هنر فوق‌العاده و خلاقانه‌اش برای همیشه باقیست.