متفرقه موسيقي شرقي و ويژگي هاي آن

[Diba]

وجه تمايز موسيقي شرقي نسبت به موسيقي غربي وجود پردههايي1 است که موسيقي غربي به طور کل از وجود اين فواصل بيبهره است. فواصلي که در موسيقي شرقي استفاده ميشود فاصله يک پرده (پرده کامل)، نيمپرده و ربعپرده (4/3 پرده) است در صورتي که موسيقي غربي از فاصله ربع پرده استفاده نميکند. همين موضوع دامنه و تنوع بسياري را براي موسيقي شرقي ايجاد کرده و بر همين اساس در موسيقي ايراني، عربي و ترکي دستگاهها و مقامهاي بسياري وجود دارند، اما در موسيقي غربي چنين نيست.
نفوذ موسيقي کلاسهشده غربي در ممالک شرقي بهخصوص در دو سده اخير دانشمندان و موسيقيدانان شرقي را بر آن داشت که نظم خاصي براي مقامهاي خود بدهند و در نتيجه يک گام پايهاي براي موسيقي خود بيابند و پس از آن بود که براي مقامهاي شرقي گام ثابتي مشخص شد.

.
دستگاههاي موسيقي ايران و مقامهاي موسيقي عرب

هفت دستگاه و پنج آواز حاصل فواصل و گامهاي متفاوت در موسيقي ايراني است. بسياري از گوشهها نيز در اين آوازها و دستگاهها قرار ميگيرند. ماهور، شور، سهگاه، چهارگاه، راست و پنجگاه، همايون و نوا، هفت دستگاه و بيات اصفهان، افشاري، ابوعطا، دشتي و بيات ترک آوازهاي موسيقي ايراني را شکل ميدهند. همانطور که گفته شد ربعپرده در موسيقي ما نقشي مهم ايفا ميکند و موجبات فراهم آمدن گوشهها و دستگاههايي با رنگ و فضاي متنوع را فراهم ميآورد.
مقام راست، بيات، صبا، سهگاه، عجم، نهاوند، کرد، حجاز مقامهاي عربي را تشکيل ميدهند که هر يک از اين مقامها در دل خود داراي مقامهاي فرعي نيز هستند؛ مطابق با آنچه در موسيقي ايراني نسبت به دستگاهها و گوشهها اتفاق ميافتد.

.
وجه تشابه موسيقي عربي و ايراني

عقيده اکثر مورخان بر اين است که منشأ موسيقي عرب، آهنگها و ترانههاي ايراني بوده. اکثر خوانندگان و نوازندگان مشهور عرب در قرون اول هجري، توسط خنياگران و نوازندگان پارسيتبار تعليم يافته يا اينکه خود اصالتاً ايراني بودهاند.
آنان از الحان و آهنگهايي که قابليت تطبيق و تلفيق با اشعار عربي را داشت، در سرودها و آوازهاي خود استفاده کردند و پس از مدتي موسيقي عرب با تکيه بر همين دانستهها، که رفتهرفته رو به تکامل ميرفت، شکل گرفت.
به عنوان مثال در موسيقي ايراني (و شرق) فاصله هشتم يا «هنگام»2 را به هشت گاه تقسيم ميکردند. بعد از حمله اعراب به ايران در صدر اسلام و همچنين در دوران سلطنت عثماني، اين فواصل و پردهها به طور کامل به کشورهاي عربي و اسلامي منتقل گرديد و تا کنون نيز همان فواصل و پردهها با نامهاي ايراني (اکثراً) در فرهنگ موسيقي اين کشورها به چشم ميخورد.
پرداختن به اين موضوع که عربها تداخلات و تصرفاتي در اين مقامها داشتهاند بحثهاي تاريخي و فرهنگي است که در اين فرصت نميگنجد و فقط به ذکر همين نکته مهم بسته ميکنيم که مطمئناً دخل و تصرفاتي در موسيقي ايراني توسط عربها صورت پذيرفته است.
با وجود شواهد و دلايل بسيار زياد به جرئت ميتوان ادعا کرد که اين اسلوب و روش موسيقي ايران بوده که به کشورهاي عربي منتقل شده و اگر موسيقي بدوي و يا قومي در اين کشورها نيز بوده يا در اين فواصل وجود داشته و يا اينکه از بين رفته است. بنابراين در حال حاضر موسيقي عربي که موجوديت مستقل از موسيقي ايراني و غرب داشته باشد وجود ندارد.
در تحقيقاتي که پژوهشگران و موسيقيدانان انجام دادهاند بارها به اين تشابهات اشاره شده و از آنجا که به جز در فواصل معدودي که بين موسيقي مقامي عربي و ايراني اختلاف وجود دارد، تشابهات بين اين دو موسيقي طبيعتاً بسيار زياد است، در اين مجال به عنوان نمونه به يکي دو وجه تشابه اشاره ميشود.
مقام راست و سهگاه که يکي از قديميترين و مهمترين مقامهاي موسيقي ملل شرق است (بدون تغيير نام) هم در مقامهاي موسيقي عرب و هم در دستگاههاي موسيقي ايراني به چشم ميخورد. مقام عجم تقريباً منطبق بر دستگاه ماهور است و مقام حجاز شباهت بسيار زيادي به همايون دارد هم از حيث شباهت در فواصل و هم در نغمات و ملوديها.