سیاسی نظارت بر قدرت؛ فرایندی ضروری اما پرچالش در عرصه سیاست

[~*~havva~*~]

تهران- ایرنا- قدرت عنصر اساسی در سیاست و حکومت و نظارت بر آن اصلی مهم در اندیشه و الگوی عمل مردمسالارانه با هدف جلوگیری از فساد سیـاس*ـی است. نظارت بر قدرت اما در هر نظام سیـاس*ـی با موانع و چالش هایی روبرو است که فرایند و هدف نهایی آن را متاثر می سازد.

قدرت عنصر اساسی در هر نظام سیـاس*ـی است و دستیابی و اِعمال آن برای رسیدن به اهداف و تحقق برنامه های حکومتداری نخبگان سیـاس*ـی، انگیزه فعالیت ها و رقابت هایی است که در این عرصه صورت می گیرد.
در نظام های سیـاس*ـی، نهادها و دستگاه ها بر اساس قانون از اختیارات یا در واقع سهمی از قدرت برای انجام مسوولیت هایشان برخوردارند. در نظام های خودکامه منشا این قدرت و عنان آن در نهایت در دست یک نفر یا مجمعی از قدرتمندان قرار دارد. در نظام های دموکراتیک اما سازوکارهایی چون تفکیک قوا و نظارت بر قدرت بینی شده است. امروز در کنار این سازوکار نظارتی، نهادهای مدنی، احزاب و رسانه ها و ... نقش نظارتی مهمی را بر عهده دارند.
در پیوند با نقش و اثرگذاری این نهادها بر عنصر قدرت، گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا با صاحبنظران مسائل سیـاس*ـی به گفت وگو پرداخت.

*** تحول و تکامل در الگوهای نظارت بر قدرت
از دید برخی صاحبنظران مسائل سیـاس*ـی، ماهیت و شکل نظارت بر قدرت و سازوکارهای آن طی سال های گذشته با الگوهای سنتی آن فاصله گرفته است. «احمد موثقی» مدرس علوم سیـاس*ـی دانشگاه تهران در این باره به پژوهشگر ایرنا گفت: کشورهای مختلف جهان مدت ها است به این نتیجه رسیده اند که باید نظارت بر عملکرد صاحبان قدرت به صورت نهادینه از سوی جامعه صورت گیرد. امروز، نظارت بر انتخاب متصدیان امور و همچنین بر عملکرد آنان از طریق نهادهای مدنی، احزاب و رسانه های مستقل از مهم ترین ضرورت ها محسوب می شود. حتی موضوع امر به معروف و نهی از منکر را که در اعتقادات مذهبی وجود دارد، می توان در حوزه نظارت گنجاند تا بر اساس شرایط مکان و زمان انجام شود.
موثقی با بیان اصلی در سیاست که «قدرت فساد می آورد و قدرت مطلق، فساد مطلق»، تاکید کرد که نظارت باید به صورت فراگیر در همه نهادهای حکومت اجرا شود.
«اشرف بروجردی» فعال سیـاس*ـی و عضو شورای فرهنگی و اجتماعی زنان و خانواده، نظارت بر قدرت در ایران را در پیوند با باورهای مردم دانست و گفت: شمار زیادی از افراد جامعه اعتقاد دارند مدیران و کسانی که در راس قدرت هستند از صیانت نفس برخوردار و پایبند به اخلاق و دین هستند. در نتیجه آنان را بهترین گزینه برای بر عهده گرفتن امور می دانند و بر امر نظارت حساسیت چندانی نشان نمی دهند.
معاون اجتماعی وزیر کشور دولت اصلاحات ادامه داد: علاوه بر این، ساختار و مجموعه عوامل موثر بر نظارت در ایران همچون نظارت بر احزاب و تشکل های غیردولتی و نظارت مکمل هنوز به تکامل نرسیده است. زمانی که درباره نظارت دستگاه های مکمل صحبت می شود منظور نظارت قوا بر یکدیگر است.

*** ضرورت وجود نظارتی نهادمند
موثقی فرایند نظارت بر قدرت را در کشور دارای فاصله با وضعیت مطلوب دانست و اظهار کرد: یکی از موانع در این زمینه، قانونگریزی برخی گروه ها و ضعف قانونگرایی در شماری از نهادها است. برای اینکه نظام سیـاس*ـی از کاستی های قانونگرایی نجات یابد، باید در مقام عمل به نهادهای سیـاس*ـی مدرن روح دمیده شود.
این کارشناس مسائل سیـاس*ـی افزود: در حال حاضر در کشور مجلس فعالیت می کند اما در آن حزب واقعی وجود ندارد. همچنین احزاب فعال در مجلس بسیار ضعیف اند. از طرفی، رسانه ها نیز در عملکرد نظارتی خود بسیار ضعیف عمل می کنند چرا که از استقلال کافی برخوردار نیستند. بنابراین برای بهبود نظارت بر قدرت، ضرورت تجدیدنظر در عملکرد این نهادها احساس می شود.
بروجردی درباره وضعیت موجود فرایند نظارت بر قدرت و نهادهای مسوول آن گفت: به واسطه فعالیت و کارآمدی نهادهای نظارتی در جوامع مردمسالار افرادی که در راس حکومت قرار دارند از قوانین تخطی نمی کنند. احزاب در کشورمان نهادهایی با حوزه عمل محدود هستند. این نهادها در صورت جدیت در نظارت بر قدرت با خطر انحلال مواجه می شوند. تشکل های غیردولتی در چنین شرایطی فعالیت می کنند. این نهاد ها وظیفه نظارت بر قدرتمندان را ندارند بلکه بر موضوع های مربوط به دایره فعالیت خودشان نظارت می کنند.
عضو شورای فرهنگی و اجتماعی زنان و خانواده ادامه داد: مشکل اصلی در کشور نبود یک ساختار مناسب برای نظارت کامل بر قدرت است. در همین ساختار ساده موجود، سلیقه فردی بیشتر از قوانین اعمال می شود. بنابراین در کشور ما نظارت بر حکومت و قدرت کمتر تحقق پیدا کرده است.

*** راهکارهای نظارت بهینه بر قدرت
تحلیلگران و صاحبنظران مسائل سیـاس*ـی راهکارهای گوناگونی را برای تحول در وضعیت نظارت بر قدرت مطرح می کنند. موثقی در این خصوص به پژوهشگر ایرنا گفت: در اصل باید نوع نگاه سنتی به اندیشه سیـاس*ـی تغییر یابد. از جمله راهکارهای مناسب، ایجاد فضای بحث و گفت وگو برای تشخیص نسبت و همسازی دیدگاه های موجود در کشور و اندیشه سیـاس*ـی مدرن است.
مدرس علوم سیـاس*ـی دانشگاه تهران ادامه داد: برخی نگرش های افراطی به دنبال اخلال در کارکرد مناسب نهادهای سیـاس*ـی هستند. به عنوان نمونه جمهوریت، مجلس، شکل احزاب، تفکیک قوا و ... تشکل ها و مفاهیم ظهور یافته در دنیای نو است که گونه های آن در ایران فعالیت دارد. نهادهای اشاره شده به این دلیل نمی توانند کارکرد مورد انتظار خود را داشته باشند که با اخلال های یاد شده روبرو هستند. همین اخلال ها مهمترین عوامل شکل نگرفتن سازوکار مطلوب نظارتی است که باید با آن برخورد شود.
بروجردی در این باره گفت: مهم ترین سازوکار تحقق نظارت کارآمد، توجه به اصل آزادی بیان است تا فرد پس از ابراز عقیده مصونیت داشته باشد. اگر این امر اتفاق بیافتد مردم می توانند به راحتی عقاید خود را بیان کنند و نگران بازخواست نیز نباشند. نکته دیگر اینکه افراد و نهادها باید ظرفیت شنیدن انتقادهای مخالفان را داشته باشند و خود را حق مطلق ندانند.
به باور این فعال سیـاس*ـی، رسانه ها باید در اختیار جامعه قرار گیرند. امروز افراد تنها در فضای رسانه ای شخصی می توانند سخنان خود را به گوش مسوولان و مردم برسانند و در فضای رسانه ای عمومی کمتر امکان بازگو کردن حقایق وجود دارد. این در حالی است که رسانه های آزاد و کارآمد باید در نقش پایگاه های نظارتی قدرتمند قرار گیرند.