VIP همه چیز درباره مواد و مصالح «مصالح معماری چه هستند؟»

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

ملات خشک

ملات خشک [۱] که در زبان انگلیسی اغلب با نام‌های Dry Mix، Ready Mix Mortar، Dry Mortar از آن یاد می‌شود از ترکیب سه ماده اصلی یعنی سیمان، سنگدانه‌ها و مواد افزودنی شیمیایی تهیه می‌شود. نسبت ترکیب و نوع مواد یاد شده براساس تولید محصولات مختلف ملات خشک متفاوت است. محصولات ملات خشک در محل کارخانه پیمانه و مخلوط می‌شوند و به صورت خشک به صورت پاکت یا فله به محل کارگاه ساختمانی حمل می‌شوند و در آنجا به نسبت مشخصی با آب مخلوط گشته و قابل استفاده می‌شوند، ملات‌های خشک انواع گوناگونی دارند و کاملاً برتر از انواع سنتی هستند. ملات می‌تواند در بلوک‌های سنگ، آجری و انواع بلوک مورد استفاده قرار گیرد ، ملات پس از استفاده سخت می شده در نتیجه یک ساختار با دانه‌ها سفت و سخت ایجاد می‌کند ملات‌های مدرن معمولاً از مخلوطی از شن و ماسه، اجزا که بهم پیوسته هستند مانند سیمان یا آهک، و آب ساخته شده‌است. ملات برای تعمیر نیز مورد استفاده قرارمی گیرد.

نخستین کارخانه ملات خشک سیستماتیک ایران
نخستین کارخانه ملات خشک سیستماتیک کشور و خاورمیانه که با سرمایه گذاری دولتی ساخته شده است، در شهر مهدیشهر ( سنگسر ) قرار دارد و سالانه ۱۰۰ هزار تن ملات خشک تولید می‌کند.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

ملات خشک چیست؟

در روش سنتی علاوه بر آنکه ترکیب مواد اولیه با نسبت های صحیحی صورت نمی گیرد و موجب کاهش کیفیت ملات می گردد، این مسئله در سطح کلان به دلیل کاهش عمر بنا من می گردد. از سویی دیگر اختطلاط های سنتی برای ساخت ملات موجب هدر رفتن مواد اولیه نیز می شود به طوری که میزان اتلاف سیمان در کشور ایران را سالیانه بیش از 9 میلیون تن تخمین می زنند.
ملات خشک که در زبان انگلیسی اغلب با نام های Dry Mix، Ready Mix Mortar،Dry Mortar از آن یاد می شود از ترکیب سه ماده اصلی یعنی سیمان، سنگدانه ها و مواد افزودنی شیمیایی تهیه می شود. نسبت ترکیب و نوع مواد یاد شده براساس تولید محصولات مختلف ملات خشک متفاوت است.
محصولات ملات خشک در محل کارخانه پیمانه و مخلوط شده و به صورت خشک، به صورت پاکت و یا فله به محل کارگاه ساختمانی حمل می شوند و در آنجا به نسبت مشخصی با آب مخلوط گشته و قابل استفاده می شوند، ملات های خشک انواع گوناگونی دارند و کاملا برتر از انواع سنتی هستند.
در محصولات ملات خشک از آنجا که این محصولات در کارخانه تولید می شوند انواع نظارت ها روی آنها صورت می گیرد و کیفیت مواد اولیه و میزان اخطلاط مواد اولیه گوناگون و ... به صورت دقیقی صورت می گیرد، در نتیجه محصول نهایی از کیفیت بسیار بالایی برخوردار خواهد بود. در روش سنتی علاوه بر آنکه ترکیب مواد اولیه با نسبت های صحیحی صورت نمی گیرد و موجب کاهش کیفیت ملات می گردد، این مسئله در سطح کلان به دلیل کاهش عمر بنا موجب حیف و میل منابع ملی و تخریب محیط زیست به دلیل ورود نخاله ساختمانی به آن می گردد. از سویی دیگر اختطلاط های سنتی برای ساخت ملات موجب هدر رفتن مواد اولیه نیز می شود به طوری که میزان اتلاف سیمان در کشور ایران را سالیانه بیش از 9 میلیون تن تخمین می زنند.
به طور کلی ملات ها به سه گونه مورد استفاده قرار میگیرند:
در روش اول انواع مواد اولیه به صورت جداگانه به محل کارگاه ساختمانی حمل می شوند و در آنجا به صورت سنتی و نادقیق با یکدیگر ترکیب می شوند و مورد استفاده قرار میگیرند.
روش دوم که به نام ملات تر شناخته می شود، ملات ها در کارگاههایی با مخلوط کردن مواد اولیه تهیه می شوند و این ملات ها قبل از حمل به سمت کارگاه های ساختمانی تحت نظر آزمایشگاه کنترل کیفیت کارگاه سازنده ملات تر قرار می گیرند. این روش برای استفاده در حجم های بالا مقرون به صرفه است و معمولا در ساخت پی ساختمان ها، ستون ها، سقف مورد استفاده قرار می گیرد. در این روش میکسرها وظیفه حمل ملات را برعهده دارند. مشکل دیگر این روش آن است که می بایست فاصله پر کردن میکسر تا استفاده در محل کارگاه ساختمانی کم باشد (حدود یکساعت) تا خاصیت های ملات تر حفظ شود و ملاتی استاندارد مورد استفاده قرار گیرد ولی در شهرهایی مانند تهران که ترافیک بالایی دارند رعایت این شرط بسیار دشوار می باشد و یا در بسیاری از شهرها و به خصوص روستاهای کشور ایران ممکن است نزدیکترین کارگاه ساخت ملات با محل ساخت ساختمان ساعت ها فاصله داشته باشد که عملا استفاده از ملات تر را غیر ممکن می سازد.
در روش سوم که به ملات خشک شهرت دارد مواد اولیه در کارخانه تحت نظارت های دقیق پیمانه و با یکدیگر مخلوط می شود و تحت نظارت های کنترل کیفیت قرار میگیرد و بصورت خشک در پاکت و یا فله با پر کردن سیلو تحویل مشتری نهایی میگردد و در محل کارگاه به هر میزان که مورد نیاز است با نسب مشخصی از آب مخلوط می شود و مورد استفاده قرار میگیرد.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

نمک فریدل

نمک فریدل
نام‌گذاری آیوپاک[نهفتن]
Calcium chloroaluminate

دیگر نام‌ها[نهفتن]
Friedel's salt

Calcium aluminium chlorohydrate
Calcium aluminium chlorohydroxide

Calcium aluminium oxychloride
خصوصیات
فرمول مولکولی Ca2Al(OH)6(Cl OH) · 2 H2O
شکل ظاهری White solid
به استثنای جایی که اشاره شده‌است در غیر این صورت، داده‌ها برای مواد به وضعیت استانداردشان داده شده‌اند (در 25 °C (۷۷ °F)، ۱۰۰ kPa)

(بررسی) (چیست:

/

؟)
Infobox references



نمک‌های فریدل، آنیون معدنی مبدل‌کننده ومتعلق به خانواده هیدروکسید دو لایرد (به انگلیسی: Layered double hydroxides) است و میل فراوان به آنیونهای کلرید و یُدی دارد و قادر به حفظ آن‌ها تا حد خاصی است. با فرمول شیمیایی:

Ca2Al(OH)6(Cl, OH) · 2 H2O.
آنرا برای فرآوری گونه ای سیمان نیز بکار می‌برند.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

کربوناتسیون

کربناتاسیون، واکنش شیمیایی است که در آن کلسیم هیدروکسید با دی اکسید کربن طبق فرمول زیر واکنش داده و کلسیم کربنات نامحلول تشکیل می دهد.

Ca(OH)۲ + CO۲ → CaCO۳ + H۲O
کربوناتسیون در بتن
کربوناتسیون واکنش آرامی است که در بتن نیز رخ می دهد و در آن Lime ( کلسیم هیدروکسید ) در سیمان با دی اکسید کربن موجود در هوا واکنش داده و کلسیم کربنات تشکیل میدهد. کربوناتسیون با پ‌هاش کم (اسیدی) ممکن است به خوردگی میله‌های فلزی آرماتور و صدمه به سازه‌های بتنی شود. . برای بررسی کربوناتسیون بتن نخست محلول یک درصد فنل فتالئین را بر روی بتن می پاشیم و سپس به تغییر رنگ آن دقت میکنیم. به موجب آن اگر قلیایی باشد به قرمز تغییر رنگ میدهد و اگر خنثی باشد تغییر رنگی مشاهده نمی‌شود.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

• 
  سنگ آهک
  
  
  
  اشباع آهن در سنگ آهک
  سنگ آهک سنگ رسوبی با منشأ شیمیایی یا زیست‌شیمیایی که بیشتر از کلسیم‌کربنات تشکیل شده‌باشد.[۱]
  
  آهک زنده میل ترکیبی شدیدی با فلزات دارد، از این‌رو با فلزات مصرف شده در ساختمان مانند لوله‌های آب و لوله‌های شوفاژ ترکیب شده و در آن‌ها خوردگی ایجاد کرده و موجب پوسیدگی می‌شود. به همین علت رفته رفته از میزان مصرف آهک در ساختمان کاسته شده و با توسعه کارخانه‌های سیمان پزی در ایران و سراسر دنیا رفته رفته سیمان جای آهک را در صنعت ساختمان‌سازی گرفته به‌طوری‌که امروزه در کمتر ساختمانی از آهک به عنوان ملات استفاده می‌شود؛ ولی در راه‌سازی برای افزایش تحمل فشاری و کششی خاک مخصوصاً در قشرهای پایین راه‌سازی برای تحکیم بخشیدن به آن و همچنین جلوگیری از روئیدن گیاهان در دامنه راه و باندهای فرودگاه مصرف می‌شود.
  
  همچنین آهک در صنعت سیمان پزی، چینی سازی، شیشه گری، ذوب آهن، صنایع غذایی، تصفیه قند و غیره نیز مصرف می‌شود.[۲]
  
  اصول تهیه و بکارگیری آهک
  
  
  
  آرامگاه کورش بزرگ از سنگ آهک ساخته شده‌است.
  در واقع هدف از تهیه آهک، تبدیل سنگ آن به حالت قابل مصرف و تبدیل مجدد آن به سنگ آهک، پس از مصرف می‌باشد.
  بعد از تهیه سنگ آهک CaCO۳ از معادن مربوطه، آنرا درون کوره‌های مخصوص قرار داده و با قراردادن آن تحت درجه حرارت ۹۰۰ درجه سانتی گراد، رطوبت همراه سنگ تبخیر شده و ترکیب CaCO۳ را در کوره‌های مکانیزه یا سنتی می‌شکنند و آنرا تبدیل به آهک زنده با فرمول CaO و گاز CO۲ می‌کنند. گازکربنیک به همراه سایر گازها از دودکش کوره خارج می‌گردد.
  آهک زنده را با آب ترکیب و تبدیل به آهک شکفته با فرمول Ca(OH)۲ می‌کنند. این ماده که از دسته قلیایی هاست میل ترکیبی فراوانی با اسیدها دارد.
  در نهایت آهک شکفته را به صورت خالص، با خاک یا ماسه به عنوان شفته آهکی در اندود یا ملات به کار می‌برند.
  با گذشت زمان گاز دی‌اکسید کربن موجود در هوا با رطوبت محیط ترکیب شده و ایجاد اسید ناپایداری می‌کند که به داخل ملات نفوذ می‌کند و با آن ترکیب شده و موجب ایجاد دوباره CaCO۳ می‌شود. این عمل بسته به مکان کاربرد، رطوبت محیط، میزان گرمای هوا، ضخامت و نوع ملات، حتی تا ماه‌ها به طول می‌انجامد.
  در صورت وجود ناخالصی‌های سیلیسی یا آلومینی، ملات به صورت آبی خشک می‌شود و تشکیل سیلیکات و آلومینات کلسیم می‌دهد که سبب مشابهت خواص این ملات و سیمان می‌گردد.[۳]
  خواص آهک زنده
  آهک زنده ماده‌ای سفیدرنگ با درجه ذوب ۲۵۰۰ درجه سانتی گراد است. به دلیل بالا بودن دمای ذوب، از آن برای اندود نمودن سطح کوره‌ها استفاده می‌کنند. این ماده میل ترکیبی فراوانی با آب دارد و به همین دلیل در نگهداری آن می‌بایست دقت خاصی مبذول شود.[۴]
  معادن
  مرغوب‌ترین سنگ آهک ایران مربوط به معدن پیربکران اصفهان و نیز استانهای لرستان، کرمان و فارس می‌باشد.
  آهک‌پزی
  آهک پزی یعنی خارج کردن CO۲ از سنگ آهک که این کار بوسیلهٔ حرارت دادن به سنگ آهک انجام می‌شود.
  
  انواع سنگ آهک
  سنگ‌های آهکی (carbonate rocks) سازنده عمده سنگ‌های آهکی می‌تواند ترکیبات حاصل از پیوند کلسیم و بنیان بی کربنات باشد. این ترکیب می‌تواند در قالب انواع کانی‌ها ظهور کند. عمده ترکیب ان کانی‌های کلسیت(caco3)، دولومیت(ca,mg co3)و انواع دیگر نظیر سیدریت و انکریت می‌باشد. از انواع سنگ‌ها از نظر ژنز می‌توان از نوع تخریبی آهکی و زیستی آهکی و شیمیایی آهکی نام برد.
  
  سنگ‌های آهکی زیستی: این نوع سنگ مستقیماً حاصل عملکرد فرایندهای بیولوژیکی هستند. یعنی فعالیت‌های جانداران موجود در طبیعت با عث می‌سود به نوعی یون‌های کلسیم و بی کربنات از محیط گرفته شده و با هم پیوند داده شوند و در محیط رسوب گداری نمایند.
  
  سنگ‌های آهکی شیمیایی: این نوع سنگ‌ها در اثر تأثیرات انحلال و محلول و حلال ایجاد می‌شوند که جانداران به صورت مستقیم در شکل‌گیری آن‌ها تأثیر ندارند. به‌طور کلی در اثر فعل و انفعالات محیطی و تغییرات غلظت انواع محلول‌ها و یون‌ها در محیط، این سنگ‌ها به صورت غیر محلول درآمده و در یک محیط رسوبی ته نشست حاصل می‌کنند. از انواع این سنگگ‌ها می‌توان به تراورتن اشاره نمود.
  
  سنگ‌های آهکی آواری: تأثیر رایندهای رسوبی و دینامیکی در اثر تحرکات محیط از قبیل باد یا جریان آب می‌تواند یک سنگ آهکی از قبل تشکیل شده را دوباره حرکت داده فرسایش دهد و بالاخره مجدداً در محیطی جدید رسوب دهد این نوع سنگ‌ها بعد از سخت شدن محیطی یا دایاژنز تبدیل به نوعی سنگ رسوبی می‌شود که اصطلاحاً سنگ‌های آهکی آواری نام دارند.
  
  پیوند به بیرون
  نگارخانه
• 
  
  
  
• 
  
  
  
• 
  
  
  
• 

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

• 
  سنگ گچ
  سنگ گچ
  
  
  
  اطلاعات کلی
  فرمول شیمیایی CaSO4·2H2O
  رده بندی Sulfate minerals
  اطلاعات کانی شناسی
  رنگ Colorless to white; may be yellow, tan, blue, pink, brown, reddish brown or gray due to impurities
  سختی موس 1.5–2 (defining mineral for 2)
  جلا Vitreous to silky, pearly, or waxy
  شکستگی Conchoidal on {100}, splintery parallel to [001]
  اطلاعات معدنی
  سنگ گچ یک ماده معدنی بسیار نرم است که از فشرده شدن کلسیم سولفات دو هیدرات درست می‌شود. فرمول شیمیایی آن: CaSO۴ · ۲ H۲O
  
  نگارخانه
• 
  
  
  
• 
  
  
  
• 
  
  
  
• 
  
  
  
• 
  
  
  
• 
  
  
  
• 
  
  
  
• 
  
  
  
• 

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

ملات گل

ملات گل با ترکیب آب و خاک و ورز دادن ساخته می‌شود.


کاربرد
از این ملات در طاق زنی‌هایی ک با خشت خام انجام می‌گیرد استفاده می‌شود.

خصوصیات
گیرایی ملات گل هنگام اجرا بسیار پایین است. برای چسبندگی بیشتر خشت با ملات گل موقع ساخت خشت، روی خشت را پنجه می‌اندازند تا موقع اجرا گل داخل محل‌های ایجاد شده فرو رفته و باعث چسبندگی ملات با خشت شود. این ملات پس از خشک شدن ترک می‌خورد و موجب از بین رفتن اتصال رج‌ها می‌شود، چنانچه در خاک ملات ماسه‌های ریزدانه وجود داشته باشد مقاومت ملات افزایش پیدا می‌کند و ترک خوردن آن از بین می‌رود. به همین دلیل از خاکی بنام ماسه خاکی استفاده می‌کنند. این ملات در هوای آزاد خشک می‌شود و از نوع ملاتهای هوا زی است. معماران سنتی عقیده دارند که تمام ملاتهایی که تهیه می‌شود باید پس از جدا کردن مصالح مورد نیاز مطابق نیاز ملات به آن آب اضافه شود، اضافه کردن ملات به آب کیفیت و چسبندگی آن را پایین می‌آورد.

ریگ بوم
در صورتی که میزان خاک رس ملات گل پایین باشد، در اصطلاح به آن ریگ بوم می‌گویند.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

کاهگل

سقف کاهگلی در معماری کویر مرکزی ایران
کاه گل ملاتی است که در معماری ایران به خصوص در مناطق کویر مرکزی ایران به کار می‌رود. کاهرنگ یا کاه گل پلیمری آب‌بند نیز از مصالح جدید است که مشکلات کاه گل را از بین بـرده.[۱]


ترکیب کاه گل
ملات کاه‌گل از مخلوط کاه، خاک رس و آب به صورت آخوره به دست می‌آید. این ملات را به خوبی ورز می‌دهند تا حدی که ملات به بیل نچسبد و به راحتی جدا شود و از آن برای دیوارهای محورکننده به صورت چینه‌ای استفاده می‌کنند.

خصوصیات
کاه را برای مقابله با ترک خوردن گل به آن اضافه می‌کنند (برای ساخت هر متر مکعب کاه‌گل حدود ۴۵ الی ۵۰ کیلوگرم کاه مورد نیاز است) و در مناطق کویری که کاه یافت نمی‌شود به آن خارشتر (خار آدور) اضافه می‌کنند. این ملات در مقابل رطوبت و حرارت عایق بسیار خوبی است و از نظر دوام اگر اصولی تهیه شود سال‌ها مقاومت می‌کند. ملات کاه‌گل یک ملات هوایی است و در مقابل تابش آفتاب یا حرارت غیر مستقیم و در هوای آزاد خشک می‌شود. در صورتی که ضخامت ملات کاه‌گل ۲۰ الی ۳۰ سانتیمتر باشد عایق رطوبتی خوبی است. از نقاط ضعف کاه گل نیز فرسایش بر اثر بارش باران و باد است که باعث ایجاد گرد و خاک میشود.

تاریخچه
در زمانی نه چندان دور در تمام شهرها اغلب ساختمان‌ها با خشت خام، گچ و کاهگل بنا شده بود. قدمت ملات کاه‌گل به ۴۰۰۰ سال ق. م می‌رسد. در لایه سوم تپه سیلک، در کاخ‌های هفده‌گانه تخت جمشید، در بناهای پاسارگاد و شوش، بناهای اشکانی(کاخ فیروز آباد و ایوان مدائن)و مجموعهٔ ارگ بم کاربرد کاه‌گل را می‌توان به وفور دید. همچنین در بناهای دورهٔ اسلامی از این ملات به عنوان یکی از عناصر و ساخت مایه بسیار مؤثر استفاده شده‌است.

مقدار و نوع کاه
مقدار و نوع کاه در تهیهٔ ملات کاه‌گل با کاربردهای مختلف نقش مهمی دارد که به شرح زیر ارائه می‌شود: کاه چرونده به کاهی گفته می‌شود که از دهان احشاء افتاده و بر اثر بازدم و بزاق حیوان به رنگ زرد تبدیل شده‌است. این کاه به کاه نرم نیز معروف است و برای اندود پشت بام و بدنه استفاده می‌شود. کاهگل گندیده اگر کاه بیش از حد در آب بماند تبدیل به لجن می‌شود و تولید کرم می‌کند. پس از کاربرد این ملات کرم‌ها از بین رفته و منفذهایی ایجاد می‌کنند که سبب نشست و نفوذ آب می‌شود. کاه‌گل گندیده بدبو و سیاه رنگ است و مصرف آن در بناهای خشتی توصیه نمی‌شود. برای تهیه یک مترمکعب کاه‌گل در حدود ۴۰ تا۴۵ کیلوگرم کاه، ۱٬۰۸ متر مکعب خاک رس و ۴۱۴ لیتر آب مود نیاز است. نوع دیگری از کاه‌گل وجود دارد به نام پالینه که در مناطق مرطوب استفاده می‌شود. در صورتیکه مقدار کاه در کاه‌گل بسیار کم باشد به آن نیمچه کاه می‌گویند.

کاربرد
از ملات کاه‌گل به عنوان عایق رطوبتی و حرارتی به صورت اندود پشت بام، پوشش سطوح داخلی و خارجی فضاهای معماری خشتی، حفاظت از دیوارهای خشتی، نگهداری توفال‌های سقف با ضخامت مناسب، تهیهٔ خشت خام و پوشش دیوارهای آجری برای اندود گچ استفاده می‌شود. در نواحی کوهستانی به جای اندود و پوشش گاه گل از ترکیب خاک رس، شن و سنگ ریزه استفاده می‌کنند. در برخی موارد نیز برای ایجاد نوعی اندود مقاوم در زیر آب از ترکیب خاک رس، کاه و نمک استفاده می‌شود. کاربرد این نوع اندود را در جام‌های نور گیر حمام‌ها می‌توان شاهد بود. این مصالح به طرز شگفتی با زندگی ایرانی تناسب داشته و شگفتی‌هایی را در خود دارد. کاهگل در قالب تناسبات دلپذیر ترکیب با کاشی، چوب یا سنگ و مصالحی مشابه ترکیب شده و معماران ایرانی از آن‌ها برای تزیین ساختمان‌ها کمک گرفته‌اند. در مجموع شهر ایرانی برای مردم این سرزمین با خصوصیاتی معین و با یک معماری موزون، اصیل و تناسبات زیبا بنا شده‌است. با بهره‌گیری از این مصالح و بر روی فلات ایران، در چشم‌انداز شهرها، بام‌های کاهگلی میان آدمیان و حرارت خورشید حفاظ می‌شده‌اند. بدین ترتیب بادگیرها شهر را تهویه کرده، نورگیرها به تالارها و هشتی‌ها سایهٔ روشن ملایمی می‌داده‌اند و حیاط‌های گود که اتاق‌ها آن‌ها را دور می‌زده‌اند با یک حوض سنگی و چند درخت در میان گرفته، به زندگی ایرانی لطافت می‌بخشیده‌اند…

هم اکنون نیز حجم‌های کاهگلی، بام‌های گنبدی و بادگیرهای سر به آسمان کشیده پوشش دالان‌ها و تیمچه‌های بازاری، حسینیه‌ها و بالاخره گنبد و مناره‌های مسجد جامع و مساجد دیگر و بقعه‌ها به چشم می‌خورد. با این وصف باید تأکید کرد که تاریخ شروع مصرف کاهگل را در تمدن ایران نمی‌توان دقیقاً تعیین نمود لکن وجود آن در قدیم‌ترین آثار معماری فلات دلیلی است بر این که این ماده با زندگی اقوام سرزمین ایران از ابتدا آمیخته شده و شناسایی و استفاده از آن طی قرون نسل به نسل رسیده‌است. برای آسایش قوم ایرانی معماران، شهرها را با قشری از کاهگل پوشانیدند و از میان این پوشش سبزی شاخه درختان از حیاط‌ها بیرون آمد. رنگ دلنشین کاهگل نه تنها زیبایی فوق‌العاده‌ای به شهر ایرانی می‌داده بلکه بر زندگی مردم روشنی و رنگ بخصوصی می‌پاشیده است.

این خمیر در سرزمین ما به صورت یکی از مصالح اساسی در انواع معماری مختلف بکار رفته و با دست آدمیان و با نیت خوش به روی همه شهرهای ایرانی کشیده شده و زندگی در شرایط اقلیمی بهتری زیر حمایت آن ادامه می‌یافت. ترتیب ماده کاهگل از ابتدا تا امروز یکسان بوده و شامل دو ماده ساده است. ماده اول کاه است که پس از دروی گندم و خشک شدن و کوبیدن و با کمک چهار شاخ به هوا پرتاب کردن با جزئی نسیم، از دانه‌های گندم جدا شده آرام بر روی زمین می‌ریخت، سپس آن را جمع‌آوری نموده و برای مصرف‌های مختلفی انباشته می‌کردند. به این ترتیب در اغلب نقاط ایران کاه به آسانی و به ارزانی به دست می‌آمد، الیاف آن گل را به هم کشیده و مسلح می‌کند همان‌طور که آهن بتون را. ماده دوم گل است که حتی‌المقدور برای ساختن از خاک رس استفاده می‌شد. پیش از این که خاک را آب بدهند آن را با کاه به خوبی می‌آمیزند و به شکل تپه کوچکی درمی‌آورند، میان آن را گود می‌کنند و داخل آن به نرمی آب می‌ریزند، خاک و کاه را با آب می‌اندازند تا در آب گل، زردی کاه نمودار شود، سپس خمیر را مالش می‌دهند و به تدریج کاهگل ساخته می‌شود.

با وجودی که ساختن این خمیر در نهایت سادگی انجام می‌شد، در حال حاضر چگونگی مخلوط و مقدار هر کدام از مواد امری حساس می‌بود، چرا که با کمبود کاه مادهٔ کاهگل ترک برمی‌دارد و با کمبود مقدار خاک الیاف کاه مانع روانی آب باران می‌شود.

کاهگلی که برای پوشش بام‌ها ساخته می‌شده‌است کاه کمتری داشت و در عوض به خمیر آن خاک شنی، از شن چاه می‌افزودند تا در مقابل باران به جای کاه قشر کاهگل را تقویت نماید و برای کاهگلی که برای پوشش دیوار تهیه می‌شد کاه بیشتری به مخلوط اضافه می‌کردند تا متن کاهگل صاف‌تر شود و نیز ترک برندارد.

با به کاربردن خاک رس سرخ‌تر، کاهگل رنگ سرخی به خود می‌گرفت و متن آن برای گرفتن نقوشی از گچ آماده می‌شد.

قشر کاهگل عایق است، گرما و سرما از آن عبور نمی‌کند، باران از پوشش‌های گنبدی و سقف‌های طاقی آن نشست نمی‌کند، همهمهٔ کوچه‌ها و بازارها در آن گم می‌شود و لازم به توضیح نیست که گردآمدن خواص این چند عایق در یک ماده به ندرت دیده شده‌است.

کاهگل ارزان بوده و در اغلب شهرهای ایران به فراوانی یافت می‌شده‌است. قیمت خروار آن ناچیز بوده و با این مقدار کاه سطوح بزرگی از اندود گل را مسلح می‌کرده‌اند.

ضمن آن که کاهگل را همه کس می‌توانسته بسازد و مأوای خود را با آن بپوشاند و حفظ کند.

اندود کاهگل آسان کشیده می‌شده، آدمی با یکدست خمیر آن را برمی‌دارد و بر روی سطح دلخواه پهن می‌کند. در این مورد حتی بکار بردن ماله درکشیدن آن روی سطوح نشانی از امکانات صاحب خانه بوده‌است.

کاهگل مانند خمیر نرمی بر هر حجمی پوشانیده می‌شد و در این مورد معماران حداکثر استفاده را نموده و توانسته‌اند برای شهرهای ایرانی میراث ارزنده‌ای از حجم‌های جالب به جا گذارند.

گرچه کاهگل به سهولت و به ارزانی به دست می‌آمد لکن به علت خواص فوق‌العاده‌ای که دربردارد به صورت متن شهرهای ایرانی درآمده و به بنایی قدم گذاشته است، به کلبهٔ بی بضاعتان، به اعیان نشین‌ها، به کوره‌ها، به بازارها، به حمام‌ها، به تکیه‌ها و بالاخره به مسجدها، و همهٔ این ساختمان‌های شهر با کوچه‌هایی که میان دیوارهای کاهگلی می‌دوید به هم مربوط می‌شد.

معماران تیزهوش از گرمی رنگ کاهگل برای متن تزیینات دیواری داخل بنا نیز استفاده کرده‌اند. دیوار حیاط‌های داخلی را از بهترین خمیر سرخ‌فام پوشانیده و بر آن با خطوط برجستهٔ گچ نقش‌های هندسی انداخته‌اند یا آن را به داخل هشتی‌های ورودی کشیده و بر آن نقش‌های تصویری ساخته‌اند.

رنگ کاهگل نور شدید و گاه زنندهٔ آفتاب سرزمین ما را برای ساکنان آن مطبوع نموده و در گرم‌ترین فصل سال برگشت اشعهٔ خورشید و حرارت آن را از روی بام‌ها یا دیوارهای کاهگلی به حداقل رسانیده است.

استقامت و دوام آن قابل ستایش است. تنها در مناطقی که باران‌های فصلی شدید ی می‌بارید، ناچار هر چند سال یکبار اندود تازه‌ای از کاهگل بر روی اندود سابق بام که قسمتی به هم فشرده می‌شد قرار می‌دادند.

به این ترتیب تعمیر و تقویت آن امر ساده‌ای بوده و احتیاج به تخصص نداشت، این تعمیر برای پوشش دیوارها کمتر اتفاق می‌افتاد، کاهگل سال‌ها بروی دیوارها می‌ماند به‌طوری‌که اندودِ بناهای رهاشدهٔ قرون گذشته هنوز برجاست.

و اما امروز…. ایجاد ساختمان‌های عظیم فلزی و بتون آرمهٔ تمدن دنیای غرب مانند سالن‌های سینما، هتل‌ها، فرودگاه‌ها و غیره باعث هجوم تکنیک‌های مختلف ساختمانی غربی شده و طبعاً مصالح معماری قوم ما که با تجربه، زیبایی و شخصیت همراه بود به مصالح خشک و سرد تکنیک‌های ناآشنا تبدیل گردیده است. البته کاهگل هنوز در برخی از مناطق کشور در زمرهٔ مصالح مورد استفاده برخی ساکنین مملکت ماست و با دیدن ساختمان‌های غریب کلان شهرها که هر کدام نمونه‌ای از فکر شلوغ دوره ما و نیز هجوم مصالح جدید است، شهر آرام کاهگلی زیباتر و درخشنده تر و عزیزتر جلوه می‌کند.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

سیم کاهگل
کرد.
سیم کاهگل ملاتی است که از آن همانند گچ و خاک برای لایه زیرین اندود نهایی یا به منظور اندود نهایی در دیوارها محصور کننده استفاده می‌شود. همچنین از این ملات برای پرداخت سطح نماها و آماده‌سازی برای نقاشی استفاده می‌کنند.


ترکیبات
مواد تشکیل دهنده سیم گل عبارتند از: ماسه، خاک رس، کاه خرد شده بسیار نرم و اندکی گچ نیم کوب.

روش آماده‌سازی
پس از اینکه این مواد را خوب ورز دادند به مدت دو روز آخوره مییندند. در سیم گل سنتی از پوست ارزن و پوست برنج ریز شده نیز بجای کاه استفاده می‌شود. برای انتخاب نوع رنگ در سیم کاه گل یا سیم گل از انواع خاک رس که به رنگهای قرمز و زرد است، استفاده می‌کنند.

روش استفاده
برای استفاده از این ملات به صورت زیر عمل می‌کنند:

1. نرمه کاه را شسته و سپس برای جلوگیری از رنگ دهی بعدی آن را در هوای آزاد خشک می‌کنند.
2. قبل از کاربرد ملات، زیرسازی و بازسازی خوب زمینهٔ کار یا آستر عملکرد ملات را افزایش می‌دهد.
3. سطح شمشه گیری‌ها با گج نرم (پشت گرمایی یا پشت الک) دوباره اندود شود تا سیم گل را اجرا کنند.

از ملات سیم گل در مسجد جامع فهرج برای اندود نماها استفاده شده‌است.

 

[☾♔TALAYEH_A♔☽]

ساروج

نقش و نگارها و دیواره های حمام وکیل در شهر شیراز که از جنس ساروج است
ساروج (از پارسی: چاروک) از ابتکارات معماران ایرانی در دوران بسیار کهن است. برای ساختن آن نخست خاک رس و آهک را به نسبت شش و چهار مخلوط می‌کنند و گلی سفت می‌سازند و دو روز آن را ورز می‌دهند.[۱] بعد، قسمتی از خاکستر کوره‌های حمام را با مقداری مواد الیافی لوئی (گیاه) (تخم و پرزهای نوعی نی است) به آن اضافه می‌کنند و مخلوط تازه را با چوبهایی به قطر ده سانتیمتر می‌کوبند تا به خوبی باهم عجین شوند.[۲][۳][۴]

ساروج ملات آهک آبی سنتی ایران است که به دو روش سرد و گرم تولید می‌شده‌است. در روش گرم، کلوخه‌های سنگ آهک رس‌دار را می‌کوبیدند تا نرم شود سپس، خاک به دست آمده را با کاه و پهن و آب مخلوط می‌کردند. پس از آن، گل به دست آمده را روی زمین با ضخامت ۱۰ سانتی‌متر پهن کرده و بعد از خشک شدن، قطعه‌های خشک شده را می‌پختند. نهایت، هنگامی‌که قطعه‌ها پخته شد آن‌ها را آسیاب می‌کردند. محصول به دست آمده رنگ لیمویی یا قهوهای روشن داشت که ساروج گرم نامیده می‌شد.[۵]

در روش سرد، ساروج از مخلوط‌کردن آهک شکفته، خاکستر، ماسه بادی، خاک رس و لوئی یا مغز نی ساخته می‌شد. بنابر موارد کاربرد مختلف، ممکن بود افزودنی‌های دیگری همچون موی بز یا گوساله یا انسان، سفیده تخم‌مرغ، چربی گوساله و… به آن ترکیب افزوده شود).[۶]


اهمیت ساروج
در دروان گذشته، ساروج از اهمیت خاصی برخوردار بوده و جهت ساختن حوض، پل، آب‌انبار، برکه گرمابه و بنای خانه و سد کاربرد داشته‌است.

ساروج یکی از مصالح قدیمی مصرف شده در ایران و بعضی کشورهای کنارهٔ خلیج فارس می‌باشد که تاریخ شروع کاربرد دقیق آن را نمی‌توان حدس زد، ولی نمونه‌هایی ۷۰۰ ساله از ساروج هم‌اکنون در نقاط مختلف ایران یافت می‌شوند.[۴] در کلیه ساروج‌ها از شن و ماسه و آهک و سفیدهٔ تخم مرغ استفاده می‌شده.

ردپای ساروج در کشورهای دیگر
از کشورهای دیگری که ردپایی از ساروج در آن یافت می‌شود:

• کشور پادشاهی سلطنت عمان.
• کشور یمن وجاهای دیگر.
• کشور ایران - شهرتاریخی باستانی شوشتر

در دانشگاه‌های کشور عمان، به ساروج به عنوان یک ملات نگریسته می‌شود - در دانشگاه «سلطان قابوس»، در کشور عمان- و حتی مقاله‌هایی نیز در این زمینه ارائه گردیده‌است. تا اوایل دهه هفتاد در خیلی از روستاهای ایران بخصوص در حاشیه زاگرس به عنوان ملات اصلی برای سنگ چینی خانه‌ها و پلاستر داخل اتاق‌ها استفاده می شد. در روستای سرمله ارغون دشتستان (استان بوشهر) خانه‌های ساروجی که در دهه هفتاد ساخته شده هم‌اکنون در حال استفاده هست . در افغانستان هم‌اکنون از این ملات استفاده می‌شود.[۲]

برای مثال در سال ۱۳۸۴ برای تعمیر و بازسازی باغ بابر در کابل هنگام ساخت حوضچه و آب‌نمای پلکانی از ساروج استفاده شده‌است. برای این منظور بر محیط دایره‌ای به قطر ۱۰ متر مربع چاله‌ای به پهنای نیم متر و عمق نیم متر کنده و داخل آن مصالح لازم شامل خاکستر، آهک، ماسه ریز، خاک سرخ و آب ریخته و سپس چرخ سنگی (مشابه لاستیک خودرو در نظر بگیرید) که توسط چند نفر با طناب کشیده و داخل گودال نیم متری چرخانده می‌شد و یک نفر پس از عبور چرخ سنگی مصالح کوبیده شده را با بیل زیر و رو می‌کرد تا دوباره چرخ سنگی از روی آن بگذرد و به این ترتیب مدت زیادی ملات ورز داده می‌شد.

سپس ملات آماده در محل آن استفاده و روی آن گونی خیس می‌انداختند. استاد کاران افغان معتقد بودند این ملات از سیمان محکم‌تر است. آن‌ها با وجود در دسترس بودن سیمان برای ساخت حوض آب با زحمت زباد تهیه ساروج را برگزیده‌اند.[۲]

پانویس

• عمران آنلاین

• محمدیان، کوخردی، محمد، “ «به یاد کوخرد» “، ج۲. چاپ اول، دبی: سال انتشار ۲۰۰۳ میلادی.

• محمد، صدیق «تارخ فارس» صفحه‌های (۵۰–۵۱ ـ ۵۲–۵۳)، چاپ سال ۱۹۹۳ میلادی.

• بیکدلی علیرضا، «افغانستان حایی برای دوست داشتن، یادداشت‌ها و خاطرات».

• حیدری، داریوش و غیره: پژوهشی در ملات‌های آهکی تاریخی (ساروج). نمونه موردی: حمام شاهزاده‌ها در اصفهان. در نشریه: مرمت و معماری ایران، سال سوم، شماره پنجم، بهار و تابستان ۱۳۹۲.

1. همان منبع.

نگارخانه

• 
  
  نمای بیرونی اصلی خانه بروجردی ها در کاشان از جنس ساروج
  
  
• 
  
  نقش و نگارهای ایوان اصلی حیاط خانه طباطبایی ها در شهر کاشان از جنس ساروج
  
  
• 
  
  دیواره‌هایی از جنس ساروج در حمام ارگ کریم در شیراز
  
  
• 
  
  دیواره‌های حمام سلطان امیر احمد در شهر کاشان از جنس ساروج
  
  
• 
  
  دیواره‌های حمام فین کاشان از جنس ساروج