MILAD_A
کاربر نگاه دانلود
[h=2]
[/h][h=2][/h][h=2]25 سال از خاطره تلخ نیمه شب 31 خرداد 1369 و خشم و خروش زمین در شهر «هفت باد» و شهر «درختان زیتون» میگذرد. نیمه شب روز پنجشنبه 31 خرداد سال 1369، 25 هزار نفر از ساکنان دو شهر منجیل و رودبار، با لرزش ناگهانی زمین به خواب ابدی رفتند و عبارت «علت فوت: بر اثر زلزله در 31/3/69» نوشته مشترک بیش از نیمی از سنگ قبرهای آرامستان منجیل شد.
بنا به گفته عده ای از کارشناسان عرصه مدیریت بحران، اگر بازی فوتبال دو تیم برزیل و اسکاتلند در بازی های جام جهانی 1990 ایتالیا نبود و خیلی ها پای تلویزیون بیدار ننشسته بودند، تعداد تلفات به دو تا سه برابر رقم رخداده می رسید.
از طرفی به اعتقاد پاره ای دیگر از کارشناسان همین حوزه، اگر این زلزله بموقع و درست مکان یابی می شد، احتمالات مربوطه مطرح می شد و اطلاع رسانی سریع در مورد آن رخ می داد، می توانست تلفات انسانی بسیار کمتری درپی داشته باشد.
دسته دوم معتقدند کانون مهلرزه ای زلزله که ابتدا با تاخیر و به اشتباه منطقه دیلمان اعلام شد، موجب از دست رفتن زمان طلایی امداد و نجات (72 ساعت اولیه) شد و چنانچه این کانون بدرستی اعلام می شد، انسان های به مراتب کمتری را به کام مرگ می کشاند. آنها معتقدند ضعف در اطلاع رسانی صحیح و سریع از مهم ترین عوامل مرگ و میر ناشی از این زلزله بود.
فارغ از رخداد جام جهانی فوتبال که غیرمستقیم جان بسیاری از ساکنان این دو شهر را نجات داد، این واقعه نقطه شروع خوبی برای فعالیت های منتج به کاهش خسارات و مرگ و میر ناشی از زلزله شد.
گویی زلزله رودبار و منجیل، پیکره ضعیف و نحیف مدیریت بحران کشور را به لرزه انداخت. چراکه پس از این زلزله بود که قانون تشکیل کمیته ملی کاهش اثرات بلایای طبیعی و آئین نامه اجرایی آن تصویب شد؛ ستاد حوادث و سوانح غیرمترقبه کشور در وزارت کشور آغاز به کار کرد؛ سازمان نظام مهندسی تاسیس شد؛ آئین نامه های ساخت و ساز مقاوم و مقررات ملی ساختمان تدوین، استانداردهای مقاوم سازی تعیین و مراکز علمی ـ پژوهشی مرتبط با زلزله و علوم زمین تاسیس شدند.
31 خردادماه 1394، بیست و پنجمین سالروز وقوع زلزله رودبار و منجیل، موقعیت مناسبی است تا ضمن مروری بر حوادث و اتفاقات این زلزله ناگوار، به وضعیت فعلی اطلاع رسانی در زلزله های کنونی ایران نگاه کنیم و تغییرات حاصل در این بخش را پس از ربع قرن از این واقعه دردناک مورد ارزیابی قرار دهیم.
«اطلاع رسانی» ازجمله عناصر و اجزای تاثیرگذار و تعیین کننده در فرآیند مدیریت بحران یک زلزله است. به طوری که عدم توجه به آن یا اطلاع رسانی نادرست و ناقص، می تواند فرآیند مدیریت بحران و تصمیم گیری مسئولان و مدیران بحران را بشدت متاثر ساخته و دچار اختلال نماید. به عنوان مثال و برای آشکار شدن اهمیت کسب اطلاعات و اطلاع رسانی بموقع، می توان به یکی از تجارب حاصل از زلزله کوبه ژاپن (رخداده در سال 1995) اشاره کرد که این رخداد، نقطه عطفی در بهبود برنامه های مرتبط با امداد و نجات در ژاپن محسوب می شود. در زلزله کوبه مشخص شد برآورد سریع خسارات و تلفات ناشی از زلزله و ارسال اطلاعات صحیح و بموقع تا چه میزان در بسیج امکانات و نیروها برای امدادرسانی حائزاهمیت است.
در این زلزله که ساعت 6 صبح اتفاق افتاده بود، ابتدا روزنامه ها تعداد کشته شدگان این حادثه را در عصر همان روز تنها 430 نفر اعلام کردند؛ این در حالی بود که در این رویداد بیش از 6000 نفر تا آن زمان جان خود را از دست داده بودند. مشخص است که برآورد اشتباه از اثرات زلزله تا چه حد می توانست در بسیج امکانات منطقه و ارائه خدمات امداد و نجات اخلال ایجاد کند و به این ترتیب باعث افزایش تلفات زلزله شود. در زلزله کوبه عدم اطلاع رسانی مناسب باعث شد دولت محلی و دولت مرکزی تا چند ساعت نتوانند درخصوص نیازهای منطقه تصمیم گیری کنند.
نتایج حاصل از این رویداد باعث ایجاد تغییرات عمده ای در نظام اطلاع رسانی بحران در ژاپن شد؛ به طوری که در سال های بعد امکانات متعددی برای برآورد سریع تلفات و خسارات زلزله در نقاط مختلف ژاپن نصب و راه اندازی شد و پروتکل های ویژه ای برای انتشار اخبار ناشی از سوانح در رسانه ها تهیه و اجرایی گردید. پیشرفت نظام اطلاع رسانی بحران در ژاپن منجر به این شد که در جریان وقوع زلزله و سونامی سندایی در 11 مارس 2011 / 20 اسفند 1389، دولت ژاپن بلافاصله پس از وقوع این زلزله در پهنه زلزله زده اعلام وضع فوق العاده کرد و سامانه های حمل و نقل ـ مترو، کشتیرانی و قطارهای سریع السیر شینکانسن ـ فعالیت خود را در سندایی و توکیو در ساعات اولیه پس از رخداد متوقف کردند.
همچنین آژیر هشدار سونامی، از ژاپن تا مناطق ساحلی تمام کشورهای اقیانوس آرام به مردم هشدار داد تا ساحل را ترک کنند. از آنجا که سرعت امواج حاصل از سونامی حدود 950 کیلومتر در ساعت بود، می توان تخمین زد امواج حاصل از سونامی حدود 8 دقیقه طول کشیده تا به نزدیک ترین نقطه ساحل سندایی ـ در غرب کانون زلزله ـ برسد، بنابراین سامانه های هشدار تا حد زیادی توانسته اند جان بسیاری از مردم را نجات دهند.
با مرور تجارب پیشین ذکر شده می توان اذعان داشت اگرچه اطلاع رسانی به مفهوم عام آن در ادبیات مدیریت خطرپذیری و بحران در هر سه مرحله «پیش از وقوع بحران»، «حین وقوع بحران» و «پس از وقوع بحران» از اهمیت چشمگیری برخوردار است، اما آنچه در این نوشتار به بوته نقد گذاشته می شود بررسی وضعیت اطلاع رسانی در حین بحران است.
چرا که اطلاع رسانی در مرحله حین بحران، اطلاع یابی و اطلاع رسانی صحیح بخش انکارناپذیر فرآیند مدیریت بحران در مواقع بروز زلزله محسوب می شود و اولین و اساسی ترین گام در این زمینه است. اگر اطلاعات صحیح در اختیار مسئولان و مدیران بحران قرار نگیرد، تصمیم گیری و اقدام لازم نیز با خطا مواجه خواهد شد. اطلاع رسانی در مرحله وقوع بحران و انتشار اخبار دقیق و صحیح در ساعات اولیه، نقش تعیین کننده ای در فرآیند مدیریت بحران دارد.
اطلاع رسانی در حین بحران خود دارای دو بعد اصلی: انتشار اطلاعات صحیح از مشخصات زلزله (بزرگا، محل و گستره جغرافیایی آن) و اثرات زلزله (تخمین خسارات، تلفات و مصدومین) است که از ارکان اصلی اطلاع رسانی هنگام وقوع زلزله محسوب می شود.
در این مقاله، به روند اطلاعرسانی رسانهها در دو بعد مذکور در زلزلههای «منجیل 1369»، «بم 1382» و «ورزقان 1391» پرداخته میشود. به عبارتی وضعیت «اطلاعرسانی از وقوع زلزله و مشخصات آن» و «اطلاعرسانی از اثرات زلزله» مورد ارزیابی واقع شده و نقاط ضعف و قوت آنها تشریح میشود.
الف) اطلاعات مربوط به وقوع زلزله و مشخصات آن
پس از وقوع زلزله لازم است اطلاعات مربوط به بزرگا، محل، شدت و گستره آن بلافاصله تحلیل و به مراجع ذیربط اعلام شود. چنین اطلاعاتی می تواند از طریق شبکه های لرزه نگاری و شتاب نگاری و بانک های اطلاعاتی پشتیبان آنها یا از طریق تماس های تلفنی مسئولان محلی ارسال شود و رسانه ها در نشر بموقع این اطلاعات نقش مهمی دارند. هر گونه تاخیر یا خطا می تواند به از دست رفتن زمان و در نتیجه کاهش شانس زنده ماندن افراد محبوس در زیر آوار منجر شود. براساس تجارب داخلی و جهانی، امدادرسانی در ساعات اولیه بعد از وقوع زلزله اهمیت زیادی در نجات جان زیرآوارماندگان دارد. به طوری که 72 ساعت اولیه پس از وقوع زلزله به ساعات طلایی امداد و نجات شهرت یافته است. به این ترتیب هر چه اطلاع رسانی در این زمینه سریع تر و صحیح تر انجام شود، امکان تسریع در امدادرسانی و در نتیجه افزایش شانس زنده ماندن افراد زیر آوار مانده بیشتر است.
ب) اطلاعات مربوط به اثرهای زلزله
ارائه اطلاعات صحیح و بموقع از وقوع زلزله و اثرات آن، از یک کانال واحد و رسمی می تواند نقش مهمی در برنامه ریزی مدیریت بحران و نیز جلب مشارکت های مردمی و کاهش تشویش اذهان عمومی داشته باشد. اگر در یک زلزله اطلاعات لازم از گستره آسیب دیده و حجم آسیب ها در دسترس نباشد، تیم های امداد و نجات نخواهند توانست پاسخ مناسبی به رویداد داده و متناسب با حجم آسیب ها در محل هایی که بیشتر آسیب دیده حضور یابند. کمک های مردمی نیز بدرستی و متناسب با نیازها به محل مورد نظر نخواهد رسید.
در زمان وقوع زلزله منجیل تعیین محل این زلزله با توجه به بزرگای آن و با وجود نزدیک بودن کانون زلزله به شبکه های لرزه نگاری موجود کشور با دقت کم و با تاخیر انجام شد. البته پارامترهای این زلزله توسط موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در فاصله 220 کیلومتری شمال غرب تهران با بزرگی 7.2 گزارش شد. در مقایسه با پارامترهای گزارش شده توسط مرکز ملی اطلاع رسانی زمین لرزه (NEIC) به مختصات مهلرزه ای 36.96 شمالی و 49.41 شرقی و بزرگی 7.7 از تطابق نسبتا قابل قبولی برخوردار بوده است. بنابراین زمانی که برای اعلام مکان دقیق مختصات زلزله طی شد، با این که جنبش شدید زمین در تهران نیز با شدت احساس شد و مسئولان به طور جدی پیگیر موضوع شدند، نسبتا طولانی بوده است. گزارش های موجود نشان می دهند شناسایی کانون مهلرزه ای (Macroseismic Epicenter) این زمین لرزه و فرستادن نخستین گروه های کمک رسانی و نجات از تهران، دست کم 6 تا 7 ساعت به درازا کشیده است. ضمن این که کانون سطحی زلزله ابتدا منطقه دیلمان در نزدیکی لاهیجان اعلام شد و بر این اساس تصور می شد بیشترین خسارات و تلفات در شهرهای رشت، لاهیجان و صومعه سرا رخ داده است. همین باعث عدم توجه فوری به شهرهای منجیل و رودبار و روستاهای مجاور شد که بیشترین خسارات را متحمل شده بودند. همچنین مشکلات زیر در رابـ ـطه با کسب اطلاعات از گستره آسیب دیده موجب ایجاد تاخیرهای بیشتری نیز در شناسایی محل و ابعاد فاجعه شد:
ـ این زلزله به قطع شبکه مخابراتی در کانون زلزله (جایی که بیشترین آسیب ها رخ داده بود) منجر شد. این مساله مانع تماس مسئولان محلی و بازماندگان با مراجع ذیربط یا اقوام برای درخواست کمک شد.
ـ در نقاطی که آسیب کمتری دیده بودند، بلافاصله سیل تماس های تلفنی برای درخواست کمک به مراکز استانی و کشوری گسیل شد. در نتیجه در ساعات اولیه بعد از زلزله تمرکز اصلی متولیان به جای این که روی مناطق آسیب دیده اصلی ـ که امکان تماس برای آنها به سبب قطع شدن شبکه مخابراتی فراهم نبود ـ متمرکز شود، به این مناطق معطوف شد.
ـ بانک های اطلاعاتی لازم در رابـ ـطه با وضعیت ساخت و ساز و پراکندگی جمعیت و نیز سیستم های خودکار ارزیابی اثرات زلزله در زمان وقوع این رویداد در کشور وجود نداشته است. شبکه شتابنگاری موجود نیز در سطح منطقه بسیار پراکنده بوده و مقادیر شتاب را تنها در حافظه خود ذخیره می کردند و امکانی برای ارسال این اطلاعات به صورت برخط (آنلاین) وجود نداشته است. لذا عملا امکانی برای برآورد سریع تلفات و خسارات در گستره آسیب دیده بدون انجام مشاهدات محلی میسر نبوده است. گزارش های محلی نیز معمولا بسیار دیر و اغلب غیردقیق تهیه و ارسال می شدند.
ـ به سبب ناشناخته بودن گستره آسیب دیده برای نیروهای اعزامی و نیز مسدود شدن اغلب راه های دسترسی بخصوص راه های روستایی، امکان جمع آوری و ارسال صحیح اطلاعات از منطقه در زمان مناسب فراهم نبوده است.
ـ وضعیت هوا و موقعیت کوهستانی گستره زلزله زده، مانع پروازهای شناسایی توسط هواپیماهای سازمان نقشه برداری کشور یا بالگردهای نظامی به منطقه شده بود. به این ترتیب امکان استفاده از تصاویر هوایی نیز برای ارزیابی ابعاد گستره منطقه آسیب دیده در روزهای اولیه بعد از زلزله میسر نبود.
مشکلات فوق باعث شد ارزیابی گستره منطقه آسیب دیده و حجم خسارات و تلفات ناشی از زلزله در روزهای اولیه بعد از وقوع زلزله با خطاهای قابل توجهی همراه باشد، به طوری که در روزهای اولیه اغلب ارزیابی ها با نوسانات و تغییرات فاحشی همراه بوده است که بتدریج اصلاح شد.
2 ـ زلزله 1382 بم
ارسال به موقع اطلاعات مربوط به وقوع زلزله، محل آن و پیش بینی تلفات و خسارات ناشی از آن نقش مهمی در بسیج نیروهای امدادی و اعزام بموقع آنها به منطقه دارد. در رویداد زلزله با این که موسسه ژئوفیزیک پس از وقوع زلزله محل آن را ابتدا به اشتباه در جازموریان اعلام کرد و بعد از 2 ساعت به طور رسمی وقوع زلزله در بم توسط این موسسه اطلاع داده شد، اما به واسطه احساس جنبش شدید زمین توسط اغلب مسئولان استان کرمان، آماده باش نسبی در سطح مسئولان محلی در دقایق اولیه بعد از رخداد زلزله ایجاد شده بود. طبق اطلاعات ارائه شده توسط مسئولان وقت هلال احمر، زمان بندی آگاهی از وقوع زلزله به شرح زیر بوده است:
ـ ساعت 5:30: اعلام وقوع زلزله در استان کرمان به جمعیت مرکزی هلال احمر توسط جمعیت هلال احمر استان کرمان.
ـ ساعت 5:40: اعلام قطع ارتباط جمعیت مرکز استان با شعب جمعیت در شهرستان های بم، جیرفت و کهنوج.
ـ ساعت 5:45: تماس تلفنی رئیس سازمان امداد و نجات جمعیت با موسسه ژئوفیزیک جهت کسب اطلاع دقیق از محل وقوع زلزله.
ـ ساعت 7:30: اعلام رسمی وقوع زلزله توسط موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران.
تاخیر در اعلام وقوع زلزله از یک طرف و عدم امکان برآورد خسارات و تلفات ناشی از آن از سوی دیگر، مانع تصمیم گیری سریع مسئولان کشور در رابـ ـطه با این بحران ملی شد و باعث شد تا نیروهای امدادی تا چند ساعت پس از وقوع زلزله نسبت به محل دقیق این رخداد و حجم عملیات مورد نیاز برای پاسخ به اثرات آن، اطلاعات لازم را نداشته باشند. این مشکل را می توان به مسائل زیر مرتبط دانست:
ـ نبود تعداد کافی دستگاه های لرزه نگار در اطراف منطقه آسیب دیده و بی تجربگی کارکنان شیفت موسسه ژئوفیزیک، باعث شد خطای نسبتا قابل توجهی در اعلام وقوع زلزله رخ دهد (هر چند بعدا تصحیح شد).
ـ قطع شبکه مخابراتی شهر بم در اثر وقوع زلزله باعث شد امکان تماس و ارسال گزارش های سریع و صحیح از گستره آسیب دیده مهیا نشود.
ـ نبود بانک های اطلاعاتی و شبکه ارزیابی سریع تلفات و خسارات مانع از برآورد گستردگی اثرات زلزله شد و در نتیجه اغلب مسئولان تا ساعت ها بعد از رخداد زلزله از حجم تلفات و خسارات زلزله بی اطلاع بودند.
نکته جالب این بود که بسیاری از کشورها و سازمان های امدادرسانی بین المللی براساس داده های شبکه های لرزه نگاری تله متری بلافاصله از محل وقوع زلزله اطلاعات لازم را کسب کرده و برای کمک به مردم منطقه اعلام آمادگی کرده بودند.
3 ـ زلزله 1391 ورزقان
در مورد این بخش در زلزله اهر ـ ورزقان بنا به اظهارات مهندس خلیل ساعی، مدیرکل بحران استانداری آذربایجان شرقی، اولین خبر از وقوع زلزله از طریق پیامک از سوی موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران حدود 10 تا 15 دقیقه پس از وقوع زلزله به مدیران و مسئولان استانی رسید. حدود 26 دقیقه بعد تعیین محل اتفاق افتاد و حدود 1.5 ساعت پس از آن اولین جلسه مدیریت بحران در محل استانداری آذربایجان شرقی برگزار شد.
در زمینه اطلاع رسانی رسانه ها نیز آنچه در ساعات اولیه وقوع زلزله های دوگانه اهر ـ ورزقان در عرصه رسانه ای کشور به وجود آمد، سردرگمی، عدم تشخیص قدرت زلزله، غفلت و تساهل رسانه ها در مقابل این حادثه بود. بعد از اعلام زلزله های دوگانه 6.2 و 6.3 ریشتری در ورزقان به فاصله 11 دقیقه از هم توسط موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، بلافاصله این خبر در خروجی خبرگزاری ها، وبگاه ها و شبکه های اجتماعی قرار گرفت، اما پوشش رسانه ای این زمین لرزه توسط صدا و سیما در روزهای نخستین (دو روز اول) مورد انتقاد شدید قرار گرفت. زیرا این مهم از سوی رسانه ملی کشور، در روز وقوع زمین لرزه صرفا در حد اعلام یک تیتر و مشخصاتی مختصر انجام شد و متناسب با یک حادثه ملی صورت نگرفت. در سومین روز از وقوع زلزله، صدا و سیما اقدام به پوشش خبری مناسب این واقعه نمود و با ارائه گزارش های لحظه به لحظه و زنده از شبکه های مختلف سراسری به پوشش خبری مناطق زلزله زده پرداخت.
در این زمینه وضع مطبوعات سراسری کشور هم چندان مطلوب نبود و بسیاری از روزنامه های کثیرالانتشار حتی در صبح روز بعد از وقوع زمین لرزه در آذربایجان شرقی، خبری در این زمینه منتشر نکرده بودند.
اطلاعات مربوط به اثرات زلزله منجیل و رودبار توسط رسانه های مختلف و به صورت متناقض و بعضاً نادرست ارائه شد. برخی آمار ارائه شده در روزهای بعد از وقوع زلزله منجیل درخصوص میزان تلفات و مجروحان این زلزله که در مطبوعات پرتیراژ منعکس شده بودند بیانگر اختلاف و تناقض های معناداری بود؛ به عنوان مثال در روز دوم تیر ماه روزنامه «اطلاعات» تعداد تلفات زلزله را 35 هزار نفر اعلام کرد این در حالی است که روزنامه «ابرار» در همان روز تعداد تلفات را 28 هزار و 950 نفر اعلام و روزنامه «کیهان» در تاریخ 5 تیرماه از تعداد 50 هزار نفر کشته در این زلزله یاد کرد.
اختلاف در آمارها تنها به جراید و رسانه ها مربوط نمی شد؛ بلکه حتی در آمارهای ارائه شده از سوی مسئولان نیز تفاوت های زیادی مشاهده می شد. به عنوان نمونه اداره هماهنگی امداد سوانح به نقل از وزارت کشور در روز ششم بعد از زلزله آمار کشته شدگان را 36 هزار و 893 نفر و تعداد مجروحین را 36 هزار و 690 نفر ذکر کرد. وزیر خارجه وقت (دکتر ولایتی) نیز در سخنرانی شوراهای اجتماعی ـ اقتصادی سازمان ملل تعداد کشته شدگان را 50 هزار نفر و مجروحان را چند برابر کشته شدگان اعلام کرد. این در حالی است که مرکز آمار ایران دو ماه بعد از فاجعه تعداد کشته شدگان را 14 هزار و 211 نفر و مجروحان را تنها 8002 نفر اعلام نمود. تفاوت ارقام مربوط به افراد تحت تاثیر قرار گرفته در این زلزله به قدری زیاد بوده است که معاون اول رئیس جمهور چند روز پس از وقوع زلزله طی نامه ای به وزارت کشور، تمام مراکز ستادی و امدادرسانی استان های زلزله زده را به انعکاس اخبار و اطلاعات آماری کشته شدگان، مجروحان و آوارگان تنها پس از تائید استاندار منوط نمود و ارائه این آمار را به ستاد پشتیبانی مناطق زلزله زده در نهاد ریاست جمهوری محول کرد.
2 ـ زلزله 1382 بم
ضعف برنامه ریزی برای بهبود فرآیند اطلاع رسانی عمومی از اثرات زلزله باعث شد تا در این رویداد نیز مشکلات متعددی در این رابـ ـطه مشاهده شود که باعث سردرگمی مردم و حتی مسئولان شد. در واقع نبود منبع واحد اطلاع رسانی سبب شده بود هر سازمان براساس فعالیت ها و برداشت های خود از منطقه، اخباری را تهیه و گزارش کند که اغلب آنها نیز توسط رسانه ها بدون کنترل توسط مراجع ذیربط منعکس می شد. این مشکل در برخی مواقع حتی به ایجاد اختلال در جذب مشارکت های مردمی برای کمک به آسیب دیدگان منجر میشد. بعنوان نمونه در روز دوم بعد از وقوع زلزله در حالی که شبکه یک سیما گزارشی درخصوص کمبود خون در منطقه به نقل از مسئولان سازمان انتقال خون منعکس می کرد، شبکه پنج گزارشی داشت از بی نیازی منطقه به اهدای خون به نقل از مسئولان ستاد بحران منطقه. بدیهی است چنین تناقضاتی می تواند در روحیه همکاری و مشارکت مردم تاثیر منفی زیادی بر جای گذارد.
مشکل دیگر در رابـ ـطه با انعکاس اخبار مربوط به اثرات زلزله در رسانه ها بود. اغلب رسانه ها و مطبوعات آمار و ارقامی را از اثرات زلزله منعکس می کردند که متناقض بوده یا چندان واقعی نبود و پس از انتشار آمار رسمی مشخص شد این اطلاعات بسیار مبالغه آمیز بوده است. به عنوان مثال روز ششم دیماه روزنامه «آفتاب یزد» تعداد کشته شدگان زلزله بم را 10 هزار نفر، روزنامه «حیات نو» 20 هزار نفر، «کیهان» 30 هزار نفر و «جام جم» 40 هزار نفر ذکر کردند. این روند متناقض آمارهای منتشر شده در رسانه های مختلف تا پایان روز بیستم دیماه همچنان ادامه داشت و آماری کاملا متفاوت و اغلب متناقض با آنچه در این رویداد رخ داده بود توسط مطبوعات منعکس شد. متاسفانه اغلب این اطلاعات نیز به نقل از کسانی ارائه شد که در منطقه سمتی داشتند. به هر حال آنچه براساس داده های رسمی مرکز آمار ایران جمع آوری شده است (26 هزار و 100 کشته و 15 هزار مجروح) با آنچه در مطبوعات ذکر شده، تفاوت های اساسی دارد.
یکی از اقدامات خوبی که برای اطلاع رسانی از وضعیت منطقه آسیب دیده و نیز اعلام اسامی و شرایط مصدومان ناشی از زلزله در هفته دوم بعد از این رویداد لرزه ای به انجام رسید، مرتبط با ایجاد یک پایگاه اطلاعرسانی تحت عنوان بوده است. البته در این پایگاه تنها اطلاعات افرادی که امکان بیان مشخصات خود را داشتند، درج شد و برای اطفال و افرادی که در حالت بیهوشی به سر می بردند چنین امکانی فراهم نبود. یکی از اقداماتی که می توانست برای جبران این مشکل انجام شود، تصویربرداری از مصدومان ناشناخته و حتی متوفیان این رویداد بود که در بیمارستان های سایر شهرها جان خود را از دست داده بودند. این اطلاعات با درج در پایگاه های اینترنتی می توانست به شناسایی آنها کمک کند.
3 ـ زلزله 1391 ورزقان
بنا به مستندات موجود پخش شده از سازمان صدا و سیما، متاسفانه اطلاع رسانی در مورد اثرات زلزله در ساعات اولیه وقوع و برآورد خسارات و تلفات احتمالی با خطا مواجه شده و همان طور که پیشتر نیز اشاره شد مدیرکل بحران استانداری آذربایجان شرقی، در اولین مصاحبه خود از طریق صدا و سیمای استانی اعلام کرد خسارات جزئی بوده است که همین امر روند اطلاع رسانی و مدیریت بحران را با اشکال مواجه کرد.
در آن مقطع متاسفانه عملکرد سازمان صدا و سیما در بعد تشریح اثرات زلزله و کوتاهی در پوشش مناسب و اطلاع رسانی کافی، سبب بی اعتمادی مردم شد که به ایجاد آشفتگی و همیاری بدون هماهنگی مردمی انجامید. به طوری که راه بندان های عریض و طویل در جاده های منتهی به محل وقوع زلزله (اهر، ورزقان) عملیات امدادرسانی رسمی را با موانعی جدی مواجه کرد.
ـ اطلاع رسانی بموقع از مکان و بزرگای زلزله در هر سه زلزله مورد بررسی با ضعف مواجه بوده است. این بر لزوم تقویت شبکه های لرزه نگاری در ایران صحه می گذارد.
ـ اطلاع رسانی صحیح و سریع از تلفات و خسارات در هر سه زلزله مورد بررسی ضعیف بوده است. این نشان دهنده لزوم توسعه سامانه برآورد سریع خسارات و تلفات در ایران است.
ـ آمارهای ارائه شده و نحوه اطلاع رسانی از اثرات هر سه زلزله ضعیف بوده که این لزوم کسب و پخش اطلاعات بحران از مجاری واحد و معتبر را می طلبد.
چنانچه ملاحظه می شود با این که زلزله بم پس از 13 سال از زلزله منجیل و زلزله ورزقان 9 سال پس از زلزله بم و 22 سال پس از زلزله رودبار و منجیل به وقوع پیوست، اما وضع اطلاع رسانی در این زلزله ها همچنان شرایط مطلوبی ندارد. این موضوع نشان می دهد تغییرات عمده ای در نظام اطلاع رسانی بحران در این بازه زمانی رخ نداده است و موضوع اطلاع رسانی از هر دو جنبه اطلاعات مربوط به وقوع زلزله و اثرات آن، همچنان یکی از چالش های اصلی مدیریت بحران در زلزله های ایران است.
[/h]
بنا به گفته عده ای از کارشناسان عرصه مدیریت بحران، اگر بازی فوتبال دو تیم برزیل و اسکاتلند در بازی های جام جهانی 1990 ایتالیا نبود و خیلی ها پای تلویزیون بیدار ننشسته بودند، تعداد تلفات به دو تا سه برابر رقم رخداده می رسید.
از طرفی به اعتقاد پاره ای دیگر از کارشناسان همین حوزه، اگر این زلزله بموقع و درست مکان یابی می شد، احتمالات مربوطه مطرح می شد و اطلاع رسانی سریع در مورد آن رخ می داد، می توانست تلفات انسانی بسیار کمتری درپی داشته باشد.
دسته دوم معتقدند کانون مهلرزه ای زلزله که ابتدا با تاخیر و به اشتباه منطقه دیلمان اعلام شد، موجب از دست رفتن زمان طلایی امداد و نجات (72 ساعت اولیه) شد و چنانچه این کانون بدرستی اعلام می شد، انسان های به مراتب کمتری را به کام مرگ می کشاند. آنها معتقدند ضعف در اطلاع رسانی صحیح و سریع از مهم ترین عوامل مرگ و میر ناشی از این زلزله بود.
فارغ از رخداد جام جهانی فوتبال که غیرمستقیم جان بسیاری از ساکنان این دو شهر را نجات داد، این واقعه نقطه شروع خوبی برای فعالیت های منتج به کاهش خسارات و مرگ و میر ناشی از زلزله شد.
گویی زلزله رودبار و منجیل، پیکره ضعیف و نحیف مدیریت بحران کشور را به لرزه انداخت. چراکه پس از این زلزله بود که قانون تشکیل کمیته ملی کاهش اثرات بلایای طبیعی و آئین نامه اجرایی آن تصویب شد؛ ستاد حوادث و سوانح غیرمترقبه کشور در وزارت کشور آغاز به کار کرد؛ سازمان نظام مهندسی تاسیس شد؛ آئین نامه های ساخت و ساز مقاوم و مقررات ملی ساختمان تدوین، استانداردهای مقاوم سازی تعیین و مراکز علمی ـ پژوهشی مرتبط با زلزله و علوم زمین تاسیس شدند.
31 خردادماه 1394، بیست و پنجمین سالروز وقوع زلزله رودبار و منجیل، موقعیت مناسبی است تا ضمن مروری بر حوادث و اتفاقات این زلزله ناگوار، به وضعیت فعلی اطلاع رسانی در زلزله های کنونی ایران نگاه کنیم و تغییرات حاصل در این بخش را پس از ربع قرن از این واقعه دردناک مورد ارزیابی قرار دهیم.
نقش اطلاع رسانی در فرآیند مدیریت بحران زلزله و ضرورت و اهمیت آن
اگر چه جلوگیری کامل از تلفات و خسارات ناشی از زلزله های شدید در حال حاضر امکان پذیر نیست، لیکن با استفاده از تمهیدات مدیریت بحران زلزله و تصمیم گیری و برنامه ریزی و نیز اجرای برنامه های مناسب و مقتضی با شرایط رخ داده، می توان اثرات ویرانگر زمین لرزه ها را تا حد زیادی کاهش داد.«اطلاع رسانی» ازجمله عناصر و اجزای تاثیرگذار و تعیین کننده در فرآیند مدیریت بحران یک زلزله است. به طوری که عدم توجه به آن یا اطلاع رسانی نادرست و ناقص، می تواند فرآیند مدیریت بحران و تصمیم گیری مسئولان و مدیران بحران را بشدت متاثر ساخته و دچار اختلال نماید. به عنوان مثال و برای آشکار شدن اهمیت کسب اطلاعات و اطلاع رسانی بموقع، می توان به یکی از تجارب حاصل از زلزله کوبه ژاپن (رخداده در سال 1995) اشاره کرد که این رخداد، نقطه عطفی در بهبود برنامه های مرتبط با امداد و نجات در ژاپن محسوب می شود. در زلزله کوبه مشخص شد برآورد سریع خسارات و تلفات ناشی از زلزله و ارسال اطلاعات صحیح و بموقع تا چه میزان در بسیج امکانات و نیروها برای امدادرسانی حائزاهمیت است.
در این زلزله که ساعت 6 صبح اتفاق افتاده بود، ابتدا روزنامه ها تعداد کشته شدگان این حادثه را در عصر همان روز تنها 430 نفر اعلام کردند؛ این در حالی بود که در این رویداد بیش از 6000 نفر تا آن زمان جان خود را از دست داده بودند. مشخص است که برآورد اشتباه از اثرات زلزله تا چه حد می توانست در بسیج امکانات منطقه و ارائه خدمات امداد و نجات اخلال ایجاد کند و به این ترتیب باعث افزایش تلفات زلزله شود. در زلزله کوبه عدم اطلاع رسانی مناسب باعث شد دولت محلی و دولت مرکزی تا چند ساعت نتوانند درخصوص نیازهای منطقه تصمیم گیری کنند.
نتایج حاصل از این رویداد باعث ایجاد تغییرات عمده ای در نظام اطلاع رسانی بحران در ژاپن شد؛ به طوری که در سال های بعد امکانات متعددی برای برآورد سریع تلفات و خسارات زلزله در نقاط مختلف ژاپن نصب و راه اندازی شد و پروتکل های ویژه ای برای انتشار اخبار ناشی از سوانح در رسانه ها تهیه و اجرایی گردید. پیشرفت نظام اطلاع رسانی بحران در ژاپن منجر به این شد که در جریان وقوع زلزله و سونامی سندایی در 11 مارس 2011 / 20 اسفند 1389، دولت ژاپن بلافاصله پس از وقوع این زلزله در پهنه زلزله زده اعلام وضع فوق العاده کرد و سامانه های حمل و نقل ـ مترو، کشتیرانی و قطارهای سریع السیر شینکانسن ـ فعالیت خود را در سندایی و توکیو در ساعات اولیه پس از رخداد متوقف کردند.
همچنین آژیر هشدار سونامی، از ژاپن تا مناطق ساحلی تمام کشورهای اقیانوس آرام به مردم هشدار داد تا ساحل را ترک کنند. از آنجا که سرعت امواج حاصل از سونامی حدود 950 کیلومتر در ساعت بود، می توان تخمین زد امواج حاصل از سونامی حدود 8 دقیقه طول کشیده تا به نزدیک ترین نقطه ساحل سندایی ـ در غرب کانون زلزله ـ برسد، بنابراین سامانه های هشدار تا حد زیادی توانسته اند جان بسیاری از مردم را نجات دهند.
با مرور تجارب پیشین ذکر شده می توان اذعان داشت اگرچه اطلاع رسانی به مفهوم عام آن در ادبیات مدیریت خطرپذیری و بحران در هر سه مرحله «پیش از وقوع بحران»، «حین وقوع بحران» و «پس از وقوع بحران» از اهمیت چشمگیری برخوردار است، اما آنچه در این نوشتار به بوته نقد گذاشته می شود بررسی وضعیت اطلاع رسانی در حین بحران است.
چرا که اطلاع رسانی در مرحله حین بحران، اطلاع یابی و اطلاع رسانی صحیح بخش انکارناپذیر فرآیند مدیریت بحران در مواقع بروز زلزله محسوب می شود و اولین و اساسی ترین گام در این زمینه است. اگر اطلاعات صحیح در اختیار مسئولان و مدیران بحران قرار نگیرد، تصمیم گیری و اقدام لازم نیز با خطا مواجه خواهد شد. اطلاع رسانی در مرحله وقوع بحران و انتشار اخبار دقیق و صحیح در ساعات اولیه، نقش تعیین کننده ای در فرآیند مدیریت بحران دارد.
اطلاع رسانی در حین بحران خود دارای دو بعد اصلی: انتشار اطلاعات صحیح از مشخصات زلزله (بزرگا، محل و گستره جغرافیایی آن) و اثرات زلزله (تخمین خسارات، تلفات و مصدومین) است که از ارکان اصلی اطلاع رسانی هنگام وقوع زلزله محسوب می شود.
در این مقاله، به روند اطلاعرسانی رسانهها در دو بعد مذکور در زلزلههای «منجیل 1369»، «بم 1382» و «ورزقان 1391» پرداخته میشود. به عبارتی وضعیت «اطلاعرسانی از وقوع زلزله و مشخصات آن» و «اطلاعرسانی از اثرات زلزله» مورد ارزیابی واقع شده و نقاط ضعف و قوت آنها تشریح میشود.
الف) اطلاعات مربوط به وقوع زلزله و مشخصات آن
پس از وقوع زلزله لازم است اطلاعات مربوط به بزرگا، محل، شدت و گستره آن بلافاصله تحلیل و به مراجع ذیربط اعلام شود. چنین اطلاعاتی می تواند از طریق شبکه های لرزه نگاری و شتاب نگاری و بانک های اطلاعاتی پشتیبان آنها یا از طریق تماس های تلفنی مسئولان محلی ارسال شود و رسانه ها در نشر بموقع این اطلاعات نقش مهمی دارند. هر گونه تاخیر یا خطا می تواند به از دست رفتن زمان و در نتیجه کاهش شانس زنده ماندن افراد محبوس در زیر آوار منجر شود. براساس تجارب داخلی و جهانی، امدادرسانی در ساعات اولیه بعد از وقوع زلزله اهمیت زیادی در نجات جان زیرآوارماندگان دارد. به طوری که 72 ساعت اولیه پس از وقوع زلزله به ساعات طلایی امداد و نجات شهرت یافته است. به این ترتیب هر چه اطلاع رسانی در این زمینه سریع تر و صحیح تر انجام شود، امکان تسریع در امدادرسانی و در نتیجه افزایش شانس زنده ماندن افراد زیر آوار مانده بیشتر است.
ب) اطلاعات مربوط به اثرهای زلزله
ارائه اطلاعات صحیح و بموقع از وقوع زلزله و اثرات آن، از یک کانال واحد و رسمی می تواند نقش مهمی در برنامه ریزی مدیریت بحران و نیز جلب مشارکت های مردمی و کاهش تشویش اذهان عمومی داشته باشد. اگر در یک زلزله اطلاعات لازم از گستره آسیب دیده و حجم آسیب ها در دسترس نباشد، تیم های امداد و نجات نخواهند توانست پاسخ مناسبی به رویداد داده و متناسب با حجم آسیب ها در محل هایی که بیشتر آسیب دیده حضور یابند. کمک های مردمی نیز بدرستی و متناسب با نیازها به محل مورد نظر نخواهد رسید.
بررسی وضعیت زلزله های ایران از بُعد اطلاعات مربوط به وقوع و مشخصات آن
1 ـ زلزله 1369 منجیل و رودباردر زمان وقوع زلزله منجیل تعیین محل این زلزله با توجه به بزرگای آن و با وجود نزدیک بودن کانون زلزله به شبکه های لرزه نگاری موجود کشور با دقت کم و با تاخیر انجام شد. البته پارامترهای این زلزله توسط موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در فاصله 220 کیلومتری شمال غرب تهران با بزرگی 7.2 گزارش شد. در مقایسه با پارامترهای گزارش شده توسط مرکز ملی اطلاع رسانی زمین لرزه (NEIC) به مختصات مهلرزه ای 36.96 شمالی و 49.41 شرقی و بزرگی 7.7 از تطابق نسبتا قابل قبولی برخوردار بوده است. بنابراین زمانی که برای اعلام مکان دقیق مختصات زلزله طی شد، با این که جنبش شدید زمین در تهران نیز با شدت احساس شد و مسئولان به طور جدی پیگیر موضوع شدند، نسبتا طولانی بوده است. گزارش های موجود نشان می دهند شناسایی کانون مهلرزه ای (Macroseismic Epicenter) این زمین لرزه و فرستادن نخستین گروه های کمک رسانی و نجات از تهران، دست کم 6 تا 7 ساعت به درازا کشیده است. ضمن این که کانون سطحی زلزله ابتدا منطقه دیلمان در نزدیکی لاهیجان اعلام شد و بر این اساس تصور می شد بیشترین خسارات و تلفات در شهرهای رشت، لاهیجان و صومعه سرا رخ داده است. همین باعث عدم توجه فوری به شهرهای منجیل و رودبار و روستاهای مجاور شد که بیشترین خسارات را متحمل شده بودند. همچنین مشکلات زیر در رابـ ـطه با کسب اطلاعات از گستره آسیب دیده موجب ایجاد تاخیرهای بیشتری نیز در شناسایی محل و ابعاد فاجعه شد:
ـ این زلزله به قطع شبکه مخابراتی در کانون زلزله (جایی که بیشترین آسیب ها رخ داده بود) منجر شد. این مساله مانع تماس مسئولان محلی و بازماندگان با مراجع ذیربط یا اقوام برای درخواست کمک شد.
ـ در نقاطی که آسیب کمتری دیده بودند، بلافاصله سیل تماس های تلفنی برای درخواست کمک به مراکز استانی و کشوری گسیل شد. در نتیجه در ساعات اولیه بعد از زلزله تمرکز اصلی متولیان به جای این که روی مناطق آسیب دیده اصلی ـ که امکان تماس برای آنها به سبب قطع شدن شبکه مخابراتی فراهم نبود ـ متمرکز شود، به این مناطق معطوف شد.
ـ بانک های اطلاعاتی لازم در رابـ ـطه با وضعیت ساخت و ساز و پراکندگی جمعیت و نیز سیستم های خودکار ارزیابی اثرات زلزله در زمان وقوع این رویداد در کشور وجود نداشته است. شبکه شتابنگاری موجود نیز در سطح منطقه بسیار پراکنده بوده و مقادیر شتاب را تنها در حافظه خود ذخیره می کردند و امکانی برای ارسال این اطلاعات به صورت برخط (آنلاین) وجود نداشته است. لذا عملا امکانی برای برآورد سریع تلفات و خسارات در گستره آسیب دیده بدون انجام مشاهدات محلی میسر نبوده است. گزارش های محلی نیز معمولا بسیار دیر و اغلب غیردقیق تهیه و ارسال می شدند.
ـ به سبب ناشناخته بودن گستره آسیب دیده برای نیروهای اعزامی و نیز مسدود شدن اغلب راه های دسترسی بخصوص راه های روستایی، امکان جمع آوری و ارسال صحیح اطلاعات از منطقه در زمان مناسب فراهم نبوده است.
ـ وضعیت هوا و موقعیت کوهستانی گستره زلزله زده، مانع پروازهای شناسایی توسط هواپیماهای سازمان نقشه برداری کشور یا بالگردهای نظامی به منطقه شده بود. به این ترتیب امکان استفاده از تصاویر هوایی نیز برای ارزیابی ابعاد گستره منطقه آسیب دیده در روزهای اولیه بعد از زلزله میسر نبود.
مشکلات فوق باعث شد ارزیابی گستره منطقه آسیب دیده و حجم خسارات و تلفات ناشی از زلزله در روزهای اولیه بعد از وقوع زلزله با خطاهای قابل توجهی همراه باشد، به طوری که در روزهای اولیه اغلب ارزیابی ها با نوسانات و تغییرات فاحشی همراه بوده است که بتدریج اصلاح شد.
2 ـ زلزله 1382 بم
ارسال به موقع اطلاعات مربوط به وقوع زلزله، محل آن و پیش بینی تلفات و خسارات ناشی از آن نقش مهمی در بسیج نیروهای امدادی و اعزام بموقع آنها به منطقه دارد. در رویداد زلزله با این که موسسه ژئوفیزیک پس از وقوع زلزله محل آن را ابتدا به اشتباه در جازموریان اعلام کرد و بعد از 2 ساعت به طور رسمی وقوع زلزله در بم توسط این موسسه اطلاع داده شد، اما به واسطه احساس جنبش شدید زمین توسط اغلب مسئولان استان کرمان، آماده باش نسبی در سطح مسئولان محلی در دقایق اولیه بعد از رخداد زلزله ایجاد شده بود. طبق اطلاعات ارائه شده توسط مسئولان وقت هلال احمر، زمان بندی آگاهی از وقوع زلزله به شرح زیر بوده است:
ـ ساعت 5:30: اعلام وقوع زلزله در استان کرمان به جمعیت مرکزی هلال احمر توسط جمعیت هلال احمر استان کرمان.
ـ ساعت 5:40: اعلام قطع ارتباط جمعیت مرکز استان با شعب جمعیت در شهرستان های بم، جیرفت و کهنوج.
ـ ساعت 5:45: تماس تلفنی رئیس سازمان امداد و نجات جمعیت با موسسه ژئوفیزیک جهت کسب اطلاع دقیق از محل وقوع زلزله.
ـ ساعت 7:30: اعلام رسمی وقوع زلزله توسط موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران.
تاخیر در اعلام وقوع زلزله از یک طرف و عدم امکان برآورد خسارات و تلفات ناشی از آن از سوی دیگر، مانع تصمیم گیری سریع مسئولان کشور در رابـ ـطه با این بحران ملی شد و باعث شد تا نیروهای امدادی تا چند ساعت پس از وقوع زلزله نسبت به محل دقیق این رخداد و حجم عملیات مورد نیاز برای پاسخ به اثرات آن، اطلاعات لازم را نداشته باشند. این مشکل را می توان به مسائل زیر مرتبط دانست:
ـ نبود تعداد کافی دستگاه های لرزه نگار در اطراف منطقه آسیب دیده و بی تجربگی کارکنان شیفت موسسه ژئوفیزیک، باعث شد خطای نسبتا قابل توجهی در اعلام وقوع زلزله رخ دهد (هر چند بعدا تصحیح شد).
ـ قطع شبکه مخابراتی شهر بم در اثر وقوع زلزله باعث شد امکان تماس و ارسال گزارش های سریع و صحیح از گستره آسیب دیده مهیا نشود.
ـ نبود بانک های اطلاعاتی و شبکه ارزیابی سریع تلفات و خسارات مانع از برآورد گستردگی اثرات زلزله شد و در نتیجه اغلب مسئولان تا ساعت ها بعد از رخداد زلزله از حجم تلفات و خسارات زلزله بی اطلاع بودند.
نکته جالب این بود که بسیاری از کشورها و سازمان های امدادرسانی بین المللی براساس داده های شبکه های لرزه نگاری تله متری بلافاصله از محل وقوع زلزله اطلاعات لازم را کسب کرده و برای کمک به مردم منطقه اعلام آمادگی کرده بودند.
3 ـ زلزله 1391 ورزقان
در مورد این بخش در زلزله اهر ـ ورزقان بنا به اظهارات مهندس خلیل ساعی، مدیرکل بحران استانداری آذربایجان شرقی، اولین خبر از وقوع زلزله از طریق پیامک از سوی موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران حدود 10 تا 15 دقیقه پس از وقوع زلزله به مدیران و مسئولان استانی رسید. حدود 26 دقیقه بعد تعیین محل اتفاق افتاد و حدود 1.5 ساعت پس از آن اولین جلسه مدیریت بحران در محل استانداری آذربایجان شرقی برگزار شد.
در زمینه اطلاع رسانی رسانه ها نیز آنچه در ساعات اولیه وقوع زلزله های دوگانه اهر ـ ورزقان در عرصه رسانه ای کشور به وجود آمد، سردرگمی، عدم تشخیص قدرت زلزله، غفلت و تساهل رسانه ها در مقابل این حادثه بود. بعد از اعلام زلزله های دوگانه 6.2 و 6.3 ریشتری در ورزقان به فاصله 11 دقیقه از هم توسط موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، بلافاصله این خبر در خروجی خبرگزاری ها، وبگاه ها و شبکه های اجتماعی قرار گرفت، اما پوشش رسانه ای این زمین لرزه توسط صدا و سیما در روزهای نخستین (دو روز اول) مورد انتقاد شدید قرار گرفت. زیرا این مهم از سوی رسانه ملی کشور، در روز وقوع زمین لرزه صرفا در حد اعلام یک تیتر و مشخصاتی مختصر انجام شد و متناسب با یک حادثه ملی صورت نگرفت. در سومین روز از وقوع زلزله، صدا و سیما اقدام به پوشش خبری مناسب این واقعه نمود و با ارائه گزارش های لحظه به لحظه و زنده از شبکه های مختلف سراسری به پوشش خبری مناطق زلزله زده پرداخت.
در این زمینه وضع مطبوعات سراسری کشور هم چندان مطلوب نبود و بسیاری از روزنامه های کثیرالانتشار حتی در صبح روز بعد از وقوع زمین لرزه در آذربایجان شرقی، خبری در این زمینه منتشر نکرده بودند.
اطلاعات مربوط به اثرات زلزله
1 ـ زلزله 1369 منجیل و رودباراطلاعات مربوط به اثرات زلزله منجیل و رودبار توسط رسانه های مختلف و به صورت متناقض و بعضاً نادرست ارائه شد. برخی آمار ارائه شده در روزهای بعد از وقوع زلزله منجیل درخصوص میزان تلفات و مجروحان این زلزله که در مطبوعات پرتیراژ منعکس شده بودند بیانگر اختلاف و تناقض های معناداری بود؛ به عنوان مثال در روز دوم تیر ماه روزنامه «اطلاعات» تعداد تلفات زلزله را 35 هزار نفر اعلام کرد این در حالی است که روزنامه «ابرار» در همان روز تعداد تلفات را 28 هزار و 950 نفر اعلام و روزنامه «کیهان» در تاریخ 5 تیرماه از تعداد 50 هزار نفر کشته در این زلزله یاد کرد.
اختلاف در آمارها تنها به جراید و رسانه ها مربوط نمی شد؛ بلکه حتی در آمارهای ارائه شده از سوی مسئولان نیز تفاوت های زیادی مشاهده می شد. به عنوان نمونه اداره هماهنگی امداد سوانح به نقل از وزارت کشور در روز ششم بعد از زلزله آمار کشته شدگان را 36 هزار و 893 نفر و تعداد مجروحین را 36 هزار و 690 نفر ذکر کرد. وزیر خارجه وقت (دکتر ولایتی) نیز در سخنرانی شوراهای اجتماعی ـ اقتصادی سازمان ملل تعداد کشته شدگان را 50 هزار نفر و مجروحان را چند برابر کشته شدگان اعلام کرد. این در حالی است که مرکز آمار ایران دو ماه بعد از فاجعه تعداد کشته شدگان را 14 هزار و 211 نفر و مجروحان را تنها 8002 نفر اعلام نمود. تفاوت ارقام مربوط به افراد تحت تاثیر قرار گرفته در این زلزله به قدری زیاد بوده است که معاون اول رئیس جمهور چند روز پس از وقوع زلزله طی نامه ای به وزارت کشور، تمام مراکز ستادی و امدادرسانی استان های زلزله زده را به انعکاس اخبار و اطلاعات آماری کشته شدگان، مجروحان و آوارگان تنها پس از تائید استاندار منوط نمود و ارائه این آمار را به ستاد پشتیبانی مناطق زلزله زده در نهاد ریاست جمهوری محول کرد.
2 ـ زلزله 1382 بم
ضعف برنامه ریزی برای بهبود فرآیند اطلاع رسانی عمومی از اثرات زلزله باعث شد تا در این رویداد نیز مشکلات متعددی در این رابـ ـطه مشاهده شود که باعث سردرگمی مردم و حتی مسئولان شد. در واقع نبود منبع واحد اطلاع رسانی سبب شده بود هر سازمان براساس فعالیت ها و برداشت های خود از منطقه، اخباری را تهیه و گزارش کند که اغلب آنها نیز توسط رسانه ها بدون کنترل توسط مراجع ذیربط منعکس می شد. این مشکل در برخی مواقع حتی به ایجاد اختلال در جذب مشارکت های مردمی برای کمک به آسیب دیدگان منجر میشد. بعنوان نمونه در روز دوم بعد از وقوع زلزله در حالی که شبکه یک سیما گزارشی درخصوص کمبود خون در منطقه به نقل از مسئولان سازمان انتقال خون منعکس می کرد، شبکه پنج گزارشی داشت از بی نیازی منطقه به اهدای خون به نقل از مسئولان ستاد بحران منطقه. بدیهی است چنین تناقضاتی می تواند در روحیه همکاری و مشارکت مردم تاثیر منفی زیادی بر جای گذارد.
مشکل دیگر در رابـ ـطه با انعکاس اخبار مربوط به اثرات زلزله در رسانه ها بود. اغلب رسانه ها و مطبوعات آمار و ارقامی را از اثرات زلزله منعکس می کردند که متناقض بوده یا چندان واقعی نبود و پس از انتشار آمار رسمی مشخص شد این اطلاعات بسیار مبالغه آمیز بوده است. به عنوان مثال روز ششم دیماه روزنامه «آفتاب یزد» تعداد کشته شدگان زلزله بم را 10 هزار نفر، روزنامه «حیات نو» 20 هزار نفر، «کیهان» 30 هزار نفر و «جام جم» 40 هزار نفر ذکر کردند. این روند متناقض آمارهای منتشر شده در رسانه های مختلف تا پایان روز بیستم دیماه همچنان ادامه داشت و آماری کاملا متفاوت و اغلب متناقض با آنچه در این رویداد رخ داده بود توسط مطبوعات منعکس شد. متاسفانه اغلب این اطلاعات نیز به نقل از کسانی ارائه شد که در منطقه سمتی داشتند. به هر حال آنچه براساس داده های رسمی مرکز آمار ایران جمع آوری شده است (26 هزار و 100 کشته و 15 هزار مجروح) با آنچه در مطبوعات ذکر شده، تفاوت های اساسی دارد.
یکی از اقدامات خوبی که برای اطلاع رسانی از وضعیت منطقه آسیب دیده و نیز اعلام اسامی و شرایط مصدومان ناشی از زلزله در هفته دوم بعد از این رویداد لرزه ای به انجام رسید، مرتبط با ایجاد یک پایگاه اطلاعرسانی تحت عنوان بوده است. البته در این پایگاه تنها اطلاعات افرادی که امکان بیان مشخصات خود را داشتند، درج شد و برای اطفال و افرادی که در حالت بیهوشی به سر می بردند چنین امکانی فراهم نبود. یکی از اقداماتی که می توانست برای جبران این مشکل انجام شود، تصویربرداری از مصدومان ناشناخته و حتی متوفیان این رویداد بود که در بیمارستان های سایر شهرها جان خود را از دست داده بودند. این اطلاعات با درج در پایگاه های اینترنتی می توانست به شناسایی آنها کمک کند.
3 ـ زلزله 1391 ورزقان
بنا به مستندات موجود پخش شده از سازمان صدا و سیما، متاسفانه اطلاع رسانی در مورد اثرات زلزله در ساعات اولیه وقوع و برآورد خسارات و تلفات احتمالی با خطا مواجه شده و همان طور که پیشتر نیز اشاره شد مدیرکل بحران استانداری آذربایجان شرقی، در اولین مصاحبه خود از طریق صدا و سیمای استانی اعلام کرد خسارات جزئی بوده است که همین امر روند اطلاع رسانی و مدیریت بحران را با اشکال مواجه کرد.
در آن مقطع متاسفانه عملکرد سازمان صدا و سیما در بعد تشریح اثرات زلزله و کوتاهی در پوشش مناسب و اطلاع رسانی کافی، سبب بی اعتمادی مردم شد که به ایجاد آشفتگی و همیاری بدون هماهنگی مردمی انجامید. به طوری که راه بندان های عریض و طویل در جاده های منتهی به محل وقوع زلزله (اهر، ورزقان) عملیات امدادرسانی رسمی را با موانعی جدی مواجه کرد.
نتیجه گیری
ثبت، جمع آوری و انتقال اطلاعات صحیح از وقوع و نتایج حاصل از وقوع زلزله های مورد بررسی در این تحقیق بیانگر آن است که:ـ اطلاع رسانی بموقع از مکان و بزرگای زلزله در هر سه زلزله مورد بررسی با ضعف مواجه بوده است. این بر لزوم تقویت شبکه های لرزه نگاری در ایران صحه می گذارد.
ـ اطلاع رسانی صحیح و سریع از تلفات و خسارات در هر سه زلزله مورد بررسی ضعیف بوده است. این نشان دهنده لزوم توسعه سامانه برآورد سریع خسارات و تلفات در ایران است.
ـ آمارهای ارائه شده و نحوه اطلاع رسانی از اثرات هر سه زلزله ضعیف بوده که این لزوم کسب و پخش اطلاعات بحران از مجاری واحد و معتبر را می طلبد.
چنانچه ملاحظه می شود با این که زلزله بم پس از 13 سال از زلزله منجیل و زلزله ورزقان 9 سال پس از زلزله بم و 22 سال پس از زلزله رودبار و منجیل به وقوع پیوست، اما وضع اطلاع رسانی در این زلزله ها همچنان شرایط مطلوبی ندارد. این موضوع نشان می دهد تغییرات عمده ای در نظام اطلاع رسانی بحران در این بازه زمانی رخ نداده است و موضوع اطلاع رسانی از هر دو جنبه اطلاعات مربوط به وقوع زلزله و اثرات آن، همچنان یکی از چالش های اصلی مدیریت بحران در زلزله های ایران است.
[/h]
