اصفهان آتشکده چهار تاقی نیاسر، تقویم آفتابی ایران باستان

[❤ASAL_M❤]

[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]مختصات و مشخصات
نام مشهور: چارتاقی/ چهارطاقی نیاسر.[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]محل: صخره‌های ارتفاعات غربی مشرف به شهر نیاسر، ۳۰ کیلومتری غرب کاشان، ۲۵۰ کیلومتری جنوب تهران، استان اصفهان. (تصویر ۱٫۱)[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]مختصات جغرافیایی چارتاقی: ۳۳ درجه و ۵۸٫۲۸ دقیقه شمالی، ۵۱ درجه و ۰۸٫۵۳ دقیقه شرقی (دقت اندازه‌گیری ۰٫۰۱± دقیقه). ارتفاع از سطح دریا ۱۷۶۰ متر (دقت اندازه‌گیری ارتفاع‌ها ۵± متر)، ارتفاع از سطح دشت مجاور ۳۸۰ متر (نقطه منتخب برای شاخص دشت مجاور: تقاطع جاده نیاسر با جاده کاشان- دلیجان با ارتفاع ۱۳۸۰ متر).
[/BCOLOR]​

[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]

[/BCOLOR]​

[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)] [/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]

نقشه نیاسر و کاشان[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]تصویر ۱٫۱
موقعیت نیاسر در منطقه کاشان[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]شکل بنا: متقارن چهار وجهی با قاعده مربع، چهار پایه با چهار تاق به سبک کلیل پارتی بر روی آنها و گنبدی به واسطه چهار فیلپوش بر روی بنا. چهار روزن به سوی چهار جبهه در بالای بنا و شانزده روزن کوچکتر با فاصله نامساوی در پاکار گنبد (اکنون پُر شده). چهار سوی بنا چشم‌انداز باز بدون هیچگونه دیوار، در یا پنجره. (تصویر ۱٫۲)
[/BCOLOR]​

[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]چارتاقی/ چهارطاقی نیاسر کاشان

[/BCOLOR]​

[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]


تصویر ۱٫۲
چارتاقی نیاسر، چشم‌انداز غربی[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]محور بنا: ۱۱ درجه میل شرقی (دقت اندازه‌گیری ۰٫۵± درجه) نسبت به شمال جغرافیایی/ ستاره قطبی. (نقشه ۲)
اندازه‌های بنا: مساحت ۱۴۲ متر مربع، ارتفاع کلی ۱۰٫۵۰ متر، طول کلی هر ضلع ۱۱٫۹۰ متر (دقت اندازه‌گیری طول‌ها ۲± سانتیمتر)، طول بیرونی پایه‌ها در سطح زمین ۴٫۲۰ متر، فاصله میان پایه‌ها ۳٫۵۰ متر، طول بیرونی پایه‌ها در ارتفاع یک متری از سطح زمین ۳٫۳۵ متر، فاصله میان پایه‌ها ۴٫۳۰ متر، طول بنا در این ارتفاع ۱۱ متر. (نقشه ۱)
[/BCOLOR]​

[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]نقشه چارتاقی نیاسر

[/BCOLOR]​

[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]

نقشه ۱
اندازه‌های بنا[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]جنس سازه: سنگ‌های رسوبی و متخلل محلی با جرم حجمی ۲٫۱٫ سنگ‌های تراش‌خوردهٔ مکعب مستطیل شکل از ارتفاع ۳ متری به بالا، لاشه‌سنگ‌های بی‌شکل از کف تا ارتفاع ۳ متری. ملات گچ با آمیختهٔ ماسه برای جرز سنگ‌ها و نیز برای اندود نمای بیرونی پایه‌ها تا ارتفاع ۳ متر و نمای داخلی پایه‌ها تا ارتفاع ۴ متر. (تصویر ۱٫۳)[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]قدمت: حدود ۲۰۰۰ سال، دوره پارتی (اشکانی)، به احتمال کمتر از اوایل دوره ساسانی.[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]چشم‌انداز افق و ناهمواری‌های آن: ناهمواری‌هایی در افق در کمان‌ نقطه‌ طلوع انقلاب تابستانی تا نقطه طلوع انقلاب زمستانی بر اثر کوه‌هایی با ارتفاع ۰٫۵ تا ۲ درجه (دقت اندازه‌گیری ۲۰٪±) و در کمان‌ نقطه غروب انقلاب زمستانی تا نقطه غروب انقلاب تابستانی با ارتفاع ۷ تا ۱۰ درجه از دید ناظر.[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]یادمان‌های باستانی و سازه‌های دیگر در مجاورت بنا: چشمه طبیعی موسوم به «آب قلعه» یا «چشمه اسکندریه» و درخت چنار نیمه خشکیده با قدمت تقریبی هزار تا دو هزار سال در ۷۰ متری جنوب شرقی. نیایشگاهی ناشناخته بر فراز چشمه (تخریب کامل در چند دهه پیش و ساخت مسجد بجای آن). ساعت آفتابی سنگی در ۲۰۰ متری جنوب شرقی (تخریب کامل در حدود سال ۱۳۷۰). بازمانده‌هایی از دیواری ساده با قدمت نامشخص در فاصله متوسط ۵۰ متری پیرامون بنا و در ارتفاعی پایین‌تر از مسیر پرتوهای خورشید بامدادی و شامگاهی).[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]اشاره به بنا در متون تاریخی: تاکنون ناشناخته.[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]وضعیت قانونی: ثبت شده در فهرست آثار ملی با شماره ۳۱۶ در سال ۱۳۱۷ .[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]نخستین مطالعه و معرفی: در سال ۱۳۱۶ توسط آندره پ. هاردی، معمار همکار کاوشگران موزه لوور در تپه سیلک کاشان (منتشر شده توسط آندره گدار در سه صفحه از کتاب آثار ایران، جلد یکم).[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]کاربری بنا به نظر هاردی و گدار: علامت راه‌یابی.[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]کاربری‌های مفروض دیگر: نیایشگاه آیین زروان یا نیایشگاه خورشید/ خانه خورشید (گمان‌های نگارنده)، آتشگاه پیام‌رسانی، آتشکده، بخشی از بنایی بزرگ‌تر، قربانگاه. نبود هیچگونه شواهد متکی بر مطالعات باستان‌شناختی برای این فرضیه‌ها.[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]وضعیت حفاظتی: بشدت در معرض خطر.[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]برنامه‌های حفاظتی: هیچ.[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]خطرات موجود: عملیات انفجار در معدن سنگ در ۱۵۰ متری جنوب غربی. خاکبرداری و زمین‌کاوی با ماشین‌آلات سنگین در فاصله ۲۰ متری. تخریب پایه‌ها برای نصب نورافکن‌های تزئینی، انتقال لوله‌های آبرسانی از فاصله ۵ متری. کوشش برای احداث بنای بلندمرتبه در شرق بنا و در مسیر پرتوهای خورشید بامدادی. رفت و آمد ماشین‌های سنگین حمل سنگ معدن از داخل حریم چارتاقی. آسیب‌های ناشی از بازدیدکنندگان همچون یادگارنویسی و آتش‌افروزی. تجمع برف و یخ بر اثر سنگفرش نسنجیده در اطراف پایه‌ها و فرسایش‌های ناشی از یخبندان و تغییرات دما.[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]اعتراض به بی‌توجهی و تخریب بنا: دو نامه سرگشاده نگارنده در تیرماه ۱۳۸۴ و دی ماه ۱۳۸۶ . فرستاده شده برای نهادهای ذی‌ربط و منتشر شده در مطبوعات و رسانه‌های گروهی. هر دو نامه بدون هیچگونه پاسخ و ترتیب اثر.[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]سابقه مرمت و بازسازی: یک بار در سال ۱۳۳۴ توسط اداره کل باستان‌شناسی. شامل مرمت عمومی بنا، ساخت مجدد گنبد فروریخته، احداث سنگفرش در کف و پیرامون بنا، اندود نما تا ارتفاع ۳ متر.
عملیات نگهداری، مرمت، بهسازی و محوطه‌سازی کنونی: هیچ.[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]نمونه‌های مشابه: حدود پنجاه چارتاقی دیگر در کازرون، محلات، تفرش، کهک، نطنز، دره‌شهر، سراب، بهبهان، فراشبند، یزد و جاهای دیگر. همگی آسیب دیده‌تر از چارتاقی نیاسر.
[/BCOLOR]​

[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]

[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]

[/BCOLOR]
[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]

[/BCOLOR]​

 

[ATENA_A]

مقاله های مرتبط:

• در سفر به کاشان، از چه مکان هایی دیدن کنیم؟
• آتشکده هارپاک ، اوج هنر در بافت تاریخی
• بازار کاشان، نگینی در کویر ایران
• با آبشار زیبای نیاسر در شهرستان کاشان آشنا شوید

در تاریخ کهن ایران، علم و دین دو عنصری بوده‌اند که بر بسیاری از سازه‌های باستانی تاثیرگذار بوده‌اند، تا آنجا که شناخت امروزه‌ی این بناها منوط به بررسی علمی و دینی دوره‌ی ساخت آن‌ها است. سازه‌هایی که با کمک علوم گوناگون برای کاربرد بهتر و کارایی بیشتر در خدمت ادیان ساخته می‌شدند، ازآتشکده‌های باستانی تا مساجد دوران اسلامی.

از بناهایی که کاربرد دینی آن‌ها اثبات شده است و تحقیقات جدید، بسیاری از رازهای نهفته در آن‌ها را یک‌به‌یک برملا می‌کند، چهارطاقی‌ها هستند. البته واژه‌ی چهار تاقی را کسانی که از سایر کشورها برای باستان‌شناسی و سایر فعالیت‌های پژوهشی معماری در ایران آمدند، روی این بناها نام‌گذاری کردند. در اصل آن‌ها به دلیل عدم شناخت از فضاهای مذهبی ایرانیان بر اساس شکل ظاهرشان آن‌ها را نام چهار تاقی دادند، ولی در اصل این فضاها اکثرا آتشکده است.

چهارطاقی
این بنا که با نام‌های چهار قاپو و چهار دروازه نیز شناخته می‌شود، بنایی است چهارگوش که روی پلانی مربع ساخته می‌شود. چهار پایه در آن عهده‌دار نگهداری گنبد هستند و در چهار ضلع خود میان دو پایه‌ی طرفینی ورودی طاق‌دار دارند.

پایه‌ها در این نوع بناها، دیوارهایی با ضخامت زیاد و عرض کم هستند و به نحوی متصل شده‌اند که زاویه‌ی میانی آن‌ها قائمه است. در دو طرف آن‌ها ورودی قرار گرفته است. به این نوع دیوارها در گذشته جرز می‌گفتند. سقف ورودی‌ها نیز از نوع طاق منحنی (قوس) است.

از دیگر عناصر اصلی در ساخت این بناها گوشواره است که در زیر گنبد و در قسمت فوقانی طاق‌ها قرار می‌گیرد. گوشواره در واقع سازه‌ای است برای تبدیل مربع به هشت‌ضلعی و سپس دایره برای اجرای گنبد که به شکل پیش‌آمدگی در کنج‌های داخل بنا مشاهده می‌شود.

چهارطاقی در دوره‌های مختلف
دوران اشکانی
شروع ساخت چهارطاقی‌ها در ایران مربوط به دوره‌ی اشکانی است و قدیمی‌ترین چهارطاقی‌های ایران بناهای ساخته شده در این دوره هستند. از کاربرد این بناها در زمان اشکانی اطلاعات مفیدی در دست نیست، ولی با توجه به بررسی نمونه‌های موجود، کاربرد اقامتگاهی برای حکام در میان قلعه‌ها و کاربرد حفاظتی در نقاط حساس میان راه‌ها برای این بناها به اثبات رسیده است؛ مانند چهارطاقی قلعه‌ی ضحاک در هشترودآذربایجان شرقی.

 

[ATENA_A]

دوران ساسانی
دوران ساسانی، دوران شکوفایی در ساخت چهارطاقی هم از حیث تعداد و هم از حیث کیفیت ساخت بوده، به نحوی که بیشترین چهارطاقی‌های باقی‌مانده مربوط به این دوره هستند. در دوره‌ی ساسانی، از بنای چهارطاقی در ساخت آتشکده‌ها استفاده می‌شد. به این صورت که چهارطاقی‌های مذکور، محل استقرار آتش و سایه‌بان دائمی برای آن به منظور اجرای مراسم دینی بوده‌اند؛ مانند چهارطاقی نیاسر در نزدیکیکاشان.

دوران اسلامی
در دوره‌ی اسلامی از سازه‌ی چهارطاقی هم در بناهای غیردینی مانند کوشک‌ها و هم در بناهای دینی شامل مساجد و آرامگاه‌ها استفاده می‌شده است.

کوشک، خانه‌ای با معماری سلطنتی است که در میان باغ‌ها (فضای باز و مشجر) ساخته و تمام اطراف آن یا برخی از اطراف آن باز بوده و به‌عنوان کاخ تابستانی شناخته می‌شد.

در ساخت آرامگاه‌ها برای پیاده کردن طرح چهارطاقی، فقط ابعاد آن کاهش می‌یافت و بسته به عقاید و فرهنگ فرد مدفون، تزئینات و جزییات آن، متفاوت بود. نمونه‌های فراوانی از آرامگاه‌های چهارطاقی در آسیای مرکزی وجود دارد؛ مانند آرامگاه امیراسماعیل سامانی (بنیان‌گذار سلسله‌ی سامانیان) در بخارا.

چهارطاقی‌ها و مساجد به دو صورت با هم در ارتباط هستند. در بسیاری از مساجد کهن، بنای چهارطاقی نیمه‌ویرانی را که بخشی از یک آتشکده بوده، بازسازی کرده و با تغییر کاربری بنا، از آن به‌عنوان مسجد استفاده کرده‌اند که از این نمونه مساجد در ایران بسیار است؛ مانند مسجد جامع بروجرد.

در ساخت بسیاری از مساجد که نسبت به مساجد بالا از قدمت کمتری برخوردار هستند، در طراحی شبستان‌ها از مدل معماری چهارطاقی بهره جسته‌اند که در بسیاری نمونه‌ها با توجه به اصول و نیازها برای ساخت مسجد، تغییراتی بنیادین در این سبک معماری ایجاد شده است.

چهارطاقی دانشمندان ایرانی
در ژوئن سال ۲۰۰۹ میلادی، از طرف دولت جمهوری اسلامی ایران، سازه‌ای به نشانه‌ی پیشرفت علمی صلح‌آمیز به دفتر سازمان ملل در ویناتریش هدیه شد. این سازه بنایی چهارگوش ساخته شده به تقلید از سبک معماری ایرانی اسلامی (چهارطاقی) است که در چهار ضلع آن مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و ابوعلی‌ سینا قرار داده شده است. این سازه هم‌اکنون در محوطه‌ی این ساختمان اداری و در سمت راست ورودی اصلی آن قرار دارد.

 

[ATENA_A]

چهارطاقی نیاسر
شهر نیاسر، که به عقیده‌ی مورخان، روستایی باستانی بوده در ۳۵ کیلومتری شمال غربی شهرستان کاشان در استان اصفهان و در منطقه‌ای کوهستانی در ارتفاعات کرکس قرار دارد. نیاسر به‌واسطه‌ی وجود چشمه‌ای دائمی و پرآب به نام چشمه‌ی اسکندریه از مناطق خوش آب و هوای ایران به‌شمار می‌رود.

این شهر با توجه به قدمت تاریخی قابل ملاحظه‌اش ابنیه‌ی تاریخی قابل توجهی را در خود جای داده است که چهارطاقی نیاسر از آن جمله است.

این چهارطاقی بخشی از یک آتشکده مربوط به دوره‌ی ساسانی است که به دستور اردشیر بابکان (موسس سلسله‌ی ساسانی) روی یکی از صخره‌های غربی مشرف به شهر ساخته شده است. طول اضلاع پلان مربع آن، ۱۴ متر است و در ساخت آن از سنگ‌های موجود در مکان ساخت و گچ استفاده شده است. سنگ‌های به‌کار رفته در بنا، در قسمت پایینی بنا به شکل طبیعی و در قسمت فوقانی و قوس‌ها مربع‌شکل هستند.

ارزش علمی چهارطاقی نیاسر
با توجه به برگزاری آیین‌های مذهبی ادیان باستانی ایران در زمان‌هایی خاص از فصول مختلف سال، در طراحی ساختمان‌های مذهبی مرتبط، از اطلاعات نجومی استفاده می‌شده که این شیوه‌ی طراحی علمی، بناهای نجومی و تقویمی بسیاری را در این سرزمین به یادگار گذاشته است.

بر اساس پژوهش‌های اخترباستان‌شناسی، چهارطاقی نیاسر مانند برخی چهارطاقی‌های موجود دیگر، یکی از این بناهای نجومی و تقویمی است که در کنار این که اتاق اصلی آتشکده (محل استقرار آتش) بوده، به‌عنوان تقویم آفتابی نیز کاربرد داشته است.

در تقویم آفتابی، زمان با استفاده از سایه‌های ایجاد شده توسط پرتوهای خورشید به هنگام طلوع و غروب آفتاب محاسبه می‌شود. با توجه به کیفیت حرکت خورشید در ایام مختلف سال، طراحی بنا از حیث اندازه‌ی طول پایه‌ها نسبت این اندازه با فاصله‌ی میانی پایه‌ها و در نتیجه زاویه‌ی منتج شده از این نسبت، به نحوی بوده است که پرتوهای خورشید هنگام طلوع و غروب در راستاهای سنجیده شده‌ای از بنا می‌تابد و در نقاطی خاص، سایه ایجاد می‌کند که هر کدام از این نقاط خاص بیانگر زمانی مهم و شاخص بوده است. در واقع، تقویم آفتابی عهده‌دار ثبت آیینی زمان بوده است.