حدود ۴ تا ۵ هزار سال قبل از میلاد مسیح، ابتدا در صحرای سینا و هزار سال بعد در آمریکای مرکزی و چین، فیروزه مورد استخراج قرار گرفت و در جواهرات و اشیاء تشریفاتی مورد استفاده قرار گرفت.
از نظر شیمیایی، فیروزه یک فسفات هیدراته مس / آلومینیوم است با ساختار متراکم کریپو کریستالی است. عمدتاً فیروزه به صورت ذخایر مات کلوخهای یا رگه هایی در سنگ میزبان یا به صورت پوسته کم عمق بر روی سطح سنگ یافت میشود.
تصویر ۱ : ذخایر متعارف فیروزه
رنگ آن بسته به مقدار مس (ایجادکننده رنگ آبی)، کروم یا وانادیوم (ایجادکننده رنگ سبز) و آهن (ایجادکننده رنگ زرد) موجود در سنگ، در دامنه ای از آبی کم رنگ تا آبی مایل به سبز تا سبز مایل به زرد قرار میگیرد. نوع نادری از آن به رنگ بنفش میباشد که حاوی ناخالصی استرانسیوم میباشد. اغلب سنگهای خام فیروزه، تکه ها یا رگه هایی از سنگ میزبانی دارند که در آن شکل گرفته اند، مانند کلسدونی یا اوپال یا کائولینیت سفید.
تصویر ۲ : تنوع رنگ به دلیل وجود ناخالصیها و ماهیت محل پیدایش
در طول تاریخ و تا حد زیادی امروزه، تحسین برانگیزترین سنگهای فیروزه، آنهایی هستند که بدون رگه بوده و دارای رنگ آبی آسمانی باشند (که نشانگر آن است که در این سنگ ترکیبات آهن و وانادیوم وجود ندارد). از لحاظ تاریخی این سنگها فقط در ایران استخراج میشوند، اما سنگهای مشابه ای نیز از معدنی واقع در آریزونا استخراج شده اند. معمول است که در بازار جواهرات به سنگهای آبی خالص و با کیفیت بالای فیروزه، “گرید ایرانی”، (Persian grade) اطلاق شود، فارغ از این که از چه معدنی استخراج شده باشند.
تصویر ۳: فیروزه گرید ایرانی
همچنین نوعی از سنگ فیروزه وجود دارد که به آن فیروزه تار عنکبوتی “spiderweb” اطلاق میشود و دارای رگه های سیاه میباشد. این نوع فیروزه نیز طرفداران خاص خود را دارد.
تصویر ۴: فیروزه تار عنکبوتی
شبیه سازی و جعل فیروزه
در بازار روشهای گوناگونی برای جعل و شبیهسازی فیروزه وجود دارد. تمام انواع فیروزهها به جز باکیفیت ترین آنها میتواند از طریق تزریق موم یا رزین یکپارچه شوند. بعضی وقتها قطعات کوچک و متخلخل به وسیله الیاف رزینی به هم فشرده میشوند تا یک قطعه یکپارچه را تشکیل دهند.
تصویر ۵: نمایی نزدیک از فیروزه های یکپارچه شده
روش نسبتاً جدیدی در زمینه جعل فیروزه روش الکتروشیمیایی است که جایگزینی برای روش قدیمی آن است و پایداری و یکنواختی رنگ را افزایش میدهد. برخی از خرده فروشان بزرگ در حال حاضر سنگهای شفا بخش را از این طریق تولید و تحت نامهای تجاری اختصاصی به فروش میرسانند.
فیروزه به ندرت رنگ پذیر است، اما ماده معدنی سفید و خاکستری به نام هاولیت، رنگ پذیر است و عموماً به فروش میرود. متأسفانه برخی از هاولیتهای رنگ شده به جای فیروزه فروخته میشوند. بعضی وقتها نیز با رنگ طبیعی خود و با اسم بی مسمای “فیروزه سفید” فروخته میشوند. اما چیزی به نام “فیروزه سفید” وجود ندارد.
تصویر ۶: قطعه ای از هاولیت رنگ شده که برش خورده تا ماهیت واقعی آن مشخص شود و هاولیت با اسم جعلی “فیروزه سفید”
علاوه بر آن، همچنین بدلهای زیادی از فیروزه مانند انواع پلاستیکی، سرامیکی و شیشهای وجود دارند که به صورت رگه دار یا بدون رگه در بازار عرضه میشوند. همچنین نوع مصنوعی فیروزه نیز وجود دارد که معروفترین آن توسط شرکت گیلسون در سال ۱۹۷۲ تولید شده است.
تصویر ۷: انواع دیگری از فیروزه تقلبی
اخیراً سنگی با عنوان “فیروزه زرد” از چین صادر گردیده که رنگ طبیعی آن واقعاً زرد متمایل به سبز میباشد که نشان دهنده وجود آهن زیاد و مس کم در آن میباشد. اما خریداران از خرید آن حذر میکنند، چون برخی قطعه های رنگ شده بسیار روشن یا زرد کَرِهای بدون تلاش زیاد به منظور متمایز ساختن آنها از انواع طبیعی، در حال عرضه شدن هستند.
تنها سنگ قیمتی طبیعی که ممکن است با فیروزه ممکن اشتباه گرفته شود variscite است که فاقد مس میباشد و میتواند شبیه فیروزه سبز باشد. Variscite و فیروزه در حقیقت، برخی مواقع همراه با یکدیگر در یک سنگ معدنی یافت شوند که به آن variquoise گفته میشود و قیمتهای بالایی برای طرحهای جالب و ترکیبهای زیبای رنگی آن پیشنهاد میشود.
تصویر ۸: variscite و variquoise
مراقبت و استفاده
به عنوان یک سنگ قیمتی، فیروزه محدودیتهای خود را دارد: این سنگ نسبتاً شکننده بوده و حساس به گرما و آسیب شیمیایی میباشد. فیروزه به طور متوسط حاوی ۱۸ تا ۲۰ درصد آب میباشد و وقتی سنگ حرارت داده میشود (شاید موقع نصب آن بر روی طلا و هنگام حرارت دادن جواهر توسط جواهرساز)، آب آن به تدریج از دست میرود تا جایی که در دمای ۴۰۰ درجه سانتیگراد، یکپارچگی ساختاری سنگ از بین میرود.
برخی از فیروزه های استخراج شده دارای چنان ساختار خوب و طبیعت متراکمی هستند که به خوبی پولیش میخورند و دارای حداقل تخلخل میباشند. به این دلایل، اکثر فیروزه هایی که امروزه در بازار یافت میشوند با استفاده یکی از شیوه های ذکر شده بهسازی میشوند. حتی فیروزه های طبیعی درجه یک نیز غالباً به سطح آنها پوششی از پارافین داده میشود. روغنهای مخصوص پوست و مواد آرایشی بهداشتی، اولین متهمان در تغییر و تیره نمودن رنگ سنگهای فیروزه میباشند.
به دلیل این ویژگیهای فیروزه، بهتر است که انگشتر و دستبند فیروزه را به صورت دائمی در دست نداشت و از آن گـه گاه استفاده نمود و تمام جواهرات فیروزه را از گرما، مواد شیمیایی و ضربه دور نگاه داشت. همچنین نباید آن را با استفاده از امواج ماوراء صوت یا بخار تمیز نمود، بلکه باید آن را با آب و صابون ولرم و یک برس نرم شست و قطعات آن را پس از استفاده با پارچه مرطوب پاک نمود.
ملاحظات قیمت گذاری
یکنواختی و اشباع رنگ، مهمترین ملاحظه از نظر ارزشگذاری فیروزه میباشد و به دنبال آن میزان تراکم سنگ و قابلیت جلاءپذیری بدون نیاز به استفاده از روشهای تثبیت از فاکتورهای اساسی در قیمت گذاری فیروزه است. در میان کسانی که علاقهمند به طرحهای رگه دار فیروزه میباشند، زیبایی آن طرحها در تعیین ارزش سنگ بسیار مهم است. اعتقاد بر این است که سنگ فیروزه، سنگی است با قیمت بسیار مناسب، حتی کیفیتهای بسیار خوب آن در مقایسه با بسیاری از سنگهای دیگر از قیمت متوسطی برخوردار است.
تصویر ۹ : استفاده از فیروزه ایرانی در بازسازی نیم تاجی که ناپلئون بناپارت
در سال ۱۸۱۰ میلادی در مراسم عروسی به ملکه خود هدیه داد (۱۹۶۲ میلادی)
منبع:فان پاتوق
از نظر شیمیایی، فیروزه یک فسفات هیدراته مس / آلومینیوم است با ساختار متراکم کریپو کریستالی است. عمدتاً فیروزه به صورت ذخایر مات کلوخهای یا رگه هایی در سنگ میزبان یا به صورت پوسته کم عمق بر روی سطح سنگ یافت میشود.
تصویر ۱ : ذخایر متعارف فیروزه
رنگ آن بسته به مقدار مس (ایجادکننده رنگ آبی)، کروم یا وانادیوم (ایجادکننده رنگ سبز) و آهن (ایجادکننده رنگ زرد) موجود در سنگ، در دامنه ای از آبی کم رنگ تا آبی مایل به سبز تا سبز مایل به زرد قرار میگیرد. نوع نادری از آن به رنگ بنفش میباشد که حاوی ناخالصی استرانسیوم میباشد. اغلب سنگهای خام فیروزه، تکه ها یا رگه هایی از سنگ میزبانی دارند که در آن شکل گرفته اند، مانند کلسدونی یا اوپال یا کائولینیت سفید.
تصویر ۲ : تنوع رنگ به دلیل وجود ناخالصیها و ماهیت محل پیدایش
در طول تاریخ و تا حد زیادی امروزه، تحسین برانگیزترین سنگهای فیروزه، آنهایی هستند که بدون رگه بوده و دارای رنگ آبی آسمانی باشند (که نشانگر آن است که در این سنگ ترکیبات آهن و وانادیوم وجود ندارد). از لحاظ تاریخی این سنگها فقط در ایران استخراج میشوند، اما سنگهای مشابه ای نیز از معدنی واقع در آریزونا استخراج شده اند. معمول است که در بازار جواهرات به سنگهای آبی خالص و با کیفیت بالای فیروزه، “گرید ایرانی”، (Persian grade) اطلاق شود، فارغ از این که از چه معدنی استخراج شده باشند.
تصویر ۳: فیروزه گرید ایرانی
همچنین نوعی از سنگ فیروزه وجود دارد که به آن فیروزه تار عنکبوتی “spiderweb” اطلاق میشود و دارای رگه های سیاه میباشد. این نوع فیروزه نیز طرفداران خاص خود را دارد.
تصویر ۴: فیروزه تار عنکبوتی
شبیه سازی و جعل فیروزه
در بازار روشهای گوناگونی برای جعل و شبیهسازی فیروزه وجود دارد. تمام انواع فیروزهها به جز باکیفیت ترین آنها میتواند از طریق تزریق موم یا رزین یکپارچه شوند. بعضی وقتها قطعات کوچک و متخلخل به وسیله الیاف رزینی به هم فشرده میشوند تا یک قطعه یکپارچه را تشکیل دهند.
تصویر ۵: نمایی نزدیک از فیروزه های یکپارچه شده
روش نسبتاً جدیدی در زمینه جعل فیروزه روش الکتروشیمیایی است که جایگزینی برای روش قدیمی آن است و پایداری و یکنواختی رنگ را افزایش میدهد. برخی از خرده فروشان بزرگ در حال حاضر سنگهای شفا بخش را از این طریق تولید و تحت نامهای تجاری اختصاصی به فروش میرسانند.
فیروزه به ندرت رنگ پذیر است، اما ماده معدنی سفید و خاکستری به نام هاولیت، رنگ پذیر است و عموماً به فروش میرود. متأسفانه برخی از هاولیتهای رنگ شده به جای فیروزه فروخته میشوند. بعضی وقتها نیز با رنگ طبیعی خود و با اسم بی مسمای “فیروزه سفید” فروخته میشوند. اما چیزی به نام “فیروزه سفید” وجود ندارد.
تصویر ۶: قطعه ای از هاولیت رنگ شده که برش خورده تا ماهیت واقعی آن مشخص شود و هاولیت با اسم جعلی “فیروزه سفید”
علاوه بر آن، همچنین بدلهای زیادی از فیروزه مانند انواع پلاستیکی، سرامیکی و شیشهای وجود دارند که به صورت رگه دار یا بدون رگه در بازار عرضه میشوند. همچنین نوع مصنوعی فیروزه نیز وجود دارد که معروفترین آن توسط شرکت گیلسون در سال ۱۹۷۲ تولید شده است.
تصویر ۷: انواع دیگری از فیروزه تقلبی
اخیراً سنگی با عنوان “فیروزه زرد” از چین صادر گردیده که رنگ طبیعی آن واقعاً زرد متمایل به سبز میباشد که نشان دهنده وجود آهن زیاد و مس کم در آن میباشد. اما خریداران از خرید آن حذر میکنند، چون برخی قطعه های رنگ شده بسیار روشن یا زرد کَرِهای بدون تلاش زیاد به منظور متمایز ساختن آنها از انواع طبیعی، در حال عرضه شدن هستند.
تنها سنگ قیمتی طبیعی که ممکن است با فیروزه ممکن اشتباه گرفته شود variscite است که فاقد مس میباشد و میتواند شبیه فیروزه سبز باشد. Variscite و فیروزه در حقیقت، برخی مواقع همراه با یکدیگر در یک سنگ معدنی یافت شوند که به آن variquoise گفته میشود و قیمتهای بالایی برای طرحهای جالب و ترکیبهای زیبای رنگی آن پیشنهاد میشود.
تصویر ۸: variscite و variquoise
مراقبت و استفاده
به عنوان یک سنگ قیمتی، فیروزه محدودیتهای خود را دارد: این سنگ نسبتاً شکننده بوده و حساس به گرما و آسیب شیمیایی میباشد. فیروزه به طور متوسط حاوی ۱۸ تا ۲۰ درصد آب میباشد و وقتی سنگ حرارت داده میشود (شاید موقع نصب آن بر روی طلا و هنگام حرارت دادن جواهر توسط جواهرساز)، آب آن به تدریج از دست میرود تا جایی که در دمای ۴۰۰ درجه سانتیگراد، یکپارچگی ساختاری سنگ از بین میرود.
برخی از فیروزه های استخراج شده دارای چنان ساختار خوب و طبیعت متراکمی هستند که به خوبی پولیش میخورند و دارای حداقل تخلخل میباشند. به این دلایل، اکثر فیروزه هایی که امروزه در بازار یافت میشوند با استفاده یکی از شیوه های ذکر شده بهسازی میشوند. حتی فیروزه های طبیعی درجه یک نیز غالباً به سطح آنها پوششی از پارافین داده میشود. روغنهای مخصوص پوست و مواد آرایشی بهداشتی، اولین متهمان در تغییر و تیره نمودن رنگ سنگهای فیروزه میباشند.
به دلیل این ویژگیهای فیروزه، بهتر است که انگشتر و دستبند فیروزه را به صورت دائمی در دست نداشت و از آن گـه گاه استفاده نمود و تمام جواهرات فیروزه را از گرما، مواد شیمیایی و ضربه دور نگاه داشت. همچنین نباید آن را با استفاده از امواج ماوراء صوت یا بخار تمیز نمود، بلکه باید آن را با آب و صابون ولرم و یک برس نرم شست و قطعات آن را پس از استفاده با پارچه مرطوب پاک نمود.
ملاحظات قیمت گذاری
یکنواختی و اشباع رنگ، مهمترین ملاحظه از نظر ارزشگذاری فیروزه میباشد و به دنبال آن میزان تراکم سنگ و قابلیت جلاءپذیری بدون نیاز به استفاده از روشهای تثبیت از فاکتورهای اساسی در قیمت گذاری فیروزه است. در میان کسانی که علاقهمند به طرحهای رگه دار فیروزه میباشند، زیبایی آن طرحها در تعیین ارزش سنگ بسیار مهم است. اعتقاد بر این است که سنگ فیروزه، سنگی است با قیمت بسیار مناسب، حتی کیفیتهای بسیار خوب آن در مقایسه با بسیاری از سنگهای دیگر از قیمت متوسطی برخوردار است.
تصویر ۹ : استفاده از فیروزه ایرانی در بازسازی نیم تاجی که ناپلئون بناپارت
در سال ۱۸۱۰ میلادی در مراسم عروسی به ملکه خود هدیه داد (۱۹۶۲ میلادی)
منبع:فان پاتوق
