گرفتگی بینی یکی از مشکلات مهم در سلامت افراد جامعه است.
متاسفانه به دلیل شیوع زیاد این مشکل و تدریجی بودن عوارض ناشی از آن، این موضوع کمتر در کانون توجه بیماران قرار میگیرد و در بسیاری از موارد تا زمانی که عوارض و درد ایجاد نکرده باشد، موجب مراجعه به پزشک نمی شود.
تغییرات رفتاری، افزایش فشارخون و بسیاری از مشکلات در سلامت جسم و روان و زندگی اجتماعی افراد ممکن است با انسداد بینی مرتبط باشد.
اهمیت انسداد بینی
مهمترین عملکرد بینی:
تنفس است؛ بدین معنی که اگر تنفس از راه بینی مختل شود، اکسیژن خون کمتر از حد نرمال خواهد بود. مکانیسمهای متعددی برای توجیه کاهش اکسیژن در اثر انسداد بینی شرح داده شده است که از جمله آنها میتوان به «کاهش تبادل آلوئولی ریه در تنفس دهانی، کاهش فید بک ناشی از تماس جریان هوا با سطوح مخاطی بینی و مستعد شدن بیمار به حملات متعدد آپنه خواب» اشاره کرد. مقاومت داخل بینی یک مقاومت متغیر است. شرایط محیط و سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک همان گونه که پیوسته بر روی قلب انسان تاثیر میگذارند، بر روی بینی نیز تاثیری همیشگی دارند، به طوری که بینی و شرایط مقاومت داخل بینی طی ۲۴ ساعت در حال تغییر و تحول است.
در بعضی افراد سیکل بینی وجود دارد و یک طرف بینی پرخونتر از طرف مقابل است؛ یعنی یک طرف بینی از طرف دیگر گرفتهتر است ولی برآیند تنفس از راه بینی طبیعی است. معمولا ۸۰ درصد افراد به طور طبیعی این سیکل بینی را دارند.
عوامل متعدد عصبی و هورمونی از طریق سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک بینی را تحت تأثیر قرار میدهند؛ مثلا حالت ترس و وحشت با تحـریـ*ک سمپاتیک موجب انقباض عروق مخاطی بینی و باز شدن بینی میشود. خشم، اضطراب و افسردگی با تحـریـ*ک پاراسمپاتیک موجب پرخونی و اتساع بافتهای گشاد شونده موجود در شاخکهای بینی میشود. هورمونها هم همینطور تاثیر میگذارند؛ مثلا استروژن با کند کردن اثراستیل کولین استراز موجب افزایش غلبه پاراسمپاتیک میشود.
اعمال دیگر بینی غیر از تنفس
۱- مرطوب کردن هوای ورودی: هوا طی عبور از مجرای بینی (۹۵-۷۵ درصد) از رطوبت اشباع میشود. تنفس دهانی باعث خشک شدن مجاری تنفسی تحتانی یعنی نای و ریهها شده و عوارضی مانند برونشیت و عفونتهای مکرر راههای تنفسی تحتانی را ایجاد میکند.
۲- تنظیم دمای هوا: بینی در مواجهه با هوای سرد، مقاومت خود را با پرخونی بافتهای گشاد شونده افزایش میدهد تا هوای ورودی گرم شود. اگر هوای ورودی تا ۲۵ درجه اختلاف دما داشته باشد، این اختلاف را به یک درجه میرساند.
۳- تصفیه: تمام ذرات ورودی به ریه نمیرسند. ذراتی با قطر کمتر از یک صدم میلیمتر در لایه مرطوبکننده سطح داخلی بینی که حاوی مژکهای مخاطی و مواد چسبنده است، به دام میافتند و از مسیر ورودی به ریهها حذف میگردند. این ذرات سرانجام به همراه ترشحات مخاطی از طریق ورود به حلق بلعیده میشوند و در معده از بین میروند. خشکی هوا، آلودگی هوا و عوامل استرس زا ممکن است موجب احساس عبور این ترشحات از پشت بینی به حلق شود.
۴- حفاظت: به علت وجود عوامل دفاعی متعدد مانند لیزوزیم و ایمونوگلوبینها، بسیاری از باکتریها و ویروسها در حفره بینی نابود میشوند.
۵- سایر اعمال: رفلکس عطسه، رفلکس بینی- ریوی، بویایی و تکلم هم از اعمال دیگر بینی است.
نشانههای اختلال در اعمال بینی
در صورت اختلال در عملکرد بینی، بیمار ممکن است یک یا چند علامت از علائم زیر را به عنوان مشکل خود اظهار نماید:
۱- انسداد بینی
۲- ترشح از بینی
۳- ترشحات پشت حلق
۴- بوی بد تنفس
۵- اشکالات بویایی به صورت کم بویایی یا نابویایی
۶- درد صورت
۷- احساس پری و فشار در سر و صورت
۸- خوابآلودگی روزانه
۹- خرخر و وقفههای تنفسی در خواب
۱۰- بدشکلی بینی
۱۱- سردرد
۱۲- عطسه
۱۳- اشکالات تکلم
۱۴- خشکی دهان
۱۵- تغییر صدا
۱۶- پوسیدگی دندانی
۱۷- سرفه
۱۸- صاف کردن مکرر گلو
مشکلات داخل بینی در بعضی از موارد باعث سردردهایی به نام «سردردهای تماسی» میشوند. ممکن است به خاطر انحراف تیغه بینی یا بزرگ شدن یکی از شاخکها، تیغه بینی و دیواره جانبی آن در تماس با یکدیگر قرار گیرند. اختلالات داخل بینی به صورت نقاط تماس بین دو سطح مخاطی میتوانند سردردهای ارجاعی ایجاد کنند وعلائم آنها دقیقا مشابه سردرد با علل دیگر باشد. آزاد سازی ماده p از سطوح مخاطی در حال تماس موجب برانگیختن درد در سیستم تحت سیطره عصب پنجم مغزی میشود. غلظت این ماده در مخاط سالم بیشتر از مخاط ملتهب است. بنابراین، تماس مخاطی در فردی که زمینه عفونت و التهاب مزمن ندارد درد بیشتری ایجاد میکند. به همین دلیل است که بسیاری از این بیماران به دلیل نداشتن عفونت در عکسبرداریهای رادیوگرافی و سیتیاسکن به گمان دردهای عصبی، درمانهای طولانی مدت با داروهای اعصاب را تجربه میکنند که برای آنها کارساز نیست. «کونکابولوزا» حالتی است که در آن شاخک میانی بینی به جای یک لایه استخوان حاوی دو لایه استخوان است. بین این دو لایه فضای خالی حاوی هوا وجود دارد. این حالت موجب چند برابر شدن حجم شاخک میانی بینی و در نتیجه اثرات فشاری آن بر روی نواحی حساس به درد بینی و سینوس میشود. درمان «کونکابولوزا» برداشتن استخوان مضاعف اضافی به روش جراحی اندوسکوپیک است. ناهنجاریهای متعدد دیگری نیز در شاخک میانی وجود دارد که ممکن است عامل دردهای تماسی باشد. تمام این شرایط در صورت تشخیص دقیق، به روش اندوسکوپیک قابل درمان است.
معاینات و بررسی وضعیت بینی
معاینه بینی به روشهای مختلف قابل انجام است:
۱- معاینه با چراغ سر با وضعیت دادن به سر به همراه استفاده از ابزار بازکننده پرههای بینی به نام اسپکولوم بینی.
۲- معاینه به کمک بالا بردن نوک بینی با دست در جهت مشخص نمودن اشکالات قسمت جلویی بینی.
۳- معاینه با اندوسکوپ: این نوع معاینه کاملترین و دقیقترین روش معاینه داخل بینی است. در اندوسکوپی بینی ابتدا مادهای حاوی یک عامل بیحس کننده و یک عامل بازکننده بینی به داخل بینی وارد میشود. چند دقیقه بعد، بیمار به حالت ۴۵ درجه دراز میکشد و معاینه حفره بینی با اندوسکوپ انجام میشود.
معاینه بینی به روش اندوسکوپی معمولا برای بیماران معاینهای راحت است و در دستان یک راینولوژیست حاذق ممکن است تمام مراحل آن ظرف یک دقیقه انجام شود. در این معاینه ابتدا قسمت پایینی و کف بینی دیده میشود. در این مسیر بزرگی غیرطبیعی شاخک پایینی بینی در عمقی ترین قسمت قابل تشخیص است. همچنین بزرگی لوزه سوم یا آدنوئید به خوبی مشخص میشود. بسیاری از موارد انحراف تیغه بینی که در معاینات معمول قابل مشاهده نیستند، در معاینه اندوسکوپیک بینی نمایان میشوند. در مرحله بعد، قسمت میانی بینی و ساختمانهای پیچیده آن که منشا اولیه اغلب پولیپها و سینوزیتهاست به کمک اندوسکوپ بررسی میشود.
عوامل انسداد بینی(مشکلات مهم)
۱- رینیت ۲- اختلالات ساختمانی ۳- سینوزیت مزمن
رینیت:التهاب داخل بینی است که در آن بیمار معمولا با احساس پری بینی، انسداد و آبریزش از بینی مراجعه میکند.
رینیتها به دو دسته تقسیم میشوند:
الف: آلرژیک
ب: غیرآلرژیک
- با علت خاص
- بدون علت خاص (ایدیوپاتیک)
رینیت آلرژیک: بیماری شایعی است که در ۲۰-۳۰ درصد افراد جامعه دیده میشود که دارای فاز حاد و فاز تأخیری ۶ ساعت بعد از مواجهه میباشد. علامت مهم آن هم خارش همراه با عطسه، آبریزش و احساس پری و گرفتگی است.
در رینیت آلرژیک مزمن بیمار ممکن است تنها گرفتگی و یا آبریزش داشته باشد.
در معاینه شاخک پایینی به رنگ صورتی کمرنگ است و به علت پرخونی سیاهرگهای بینی، در زمینه تهرنگ بنفش دارد.
آلرژنها موادی هستند که ایجاد آلرژی میکنند. این مواد میتوانند غذایی، شیمیایی و یا استنشاقی باشند.
آلرژنهای استنشاقی به دو دسته تقسیم میشوند. آلرژنهای استنشاقی فصلی آلرژنهایی هستند که در فصل خاصی بروز میکنند. آلرژنهای استنشاقی دائمی آلرژنهایی هستند که در تمام طول سال ایجاد علائم مینمایند. مهمترین عامل ایجاد این نوع آلرژیها موجودات ذره بینی بنام مایت در گرد و خاک منازل هستند.
متاسفانه به دلیل شیوع زیاد این مشکل و تدریجی بودن عوارض ناشی از آن، این موضوع کمتر در کانون توجه بیماران قرار میگیرد و در بسیاری از موارد تا زمانی که عوارض و درد ایجاد نکرده باشد، موجب مراجعه به پزشک نمی شود.
تغییرات رفتاری، افزایش فشارخون و بسیاری از مشکلات در سلامت جسم و روان و زندگی اجتماعی افراد ممکن است با انسداد بینی مرتبط باشد.
اهمیت انسداد بینی
مهمترین عملکرد بینی:
تنفس است؛ بدین معنی که اگر تنفس از راه بینی مختل شود، اکسیژن خون کمتر از حد نرمال خواهد بود. مکانیسمهای متعددی برای توجیه کاهش اکسیژن در اثر انسداد بینی شرح داده شده است که از جمله آنها میتوان به «کاهش تبادل آلوئولی ریه در تنفس دهانی، کاهش فید بک ناشی از تماس جریان هوا با سطوح مخاطی بینی و مستعد شدن بیمار به حملات متعدد آپنه خواب» اشاره کرد. مقاومت داخل بینی یک مقاومت متغیر است. شرایط محیط و سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک همان گونه که پیوسته بر روی قلب انسان تاثیر میگذارند، بر روی بینی نیز تاثیری همیشگی دارند، به طوری که بینی و شرایط مقاومت داخل بینی طی ۲۴ ساعت در حال تغییر و تحول است.
در بعضی افراد سیکل بینی وجود دارد و یک طرف بینی پرخونتر از طرف مقابل است؛ یعنی یک طرف بینی از طرف دیگر گرفتهتر است ولی برآیند تنفس از راه بینی طبیعی است. معمولا ۸۰ درصد افراد به طور طبیعی این سیکل بینی را دارند.
عوامل متعدد عصبی و هورمونی از طریق سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک بینی را تحت تأثیر قرار میدهند؛ مثلا حالت ترس و وحشت با تحـریـ*ک سمپاتیک موجب انقباض عروق مخاطی بینی و باز شدن بینی میشود. خشم، اضطراب و افسردگی با تحـریـ*ک پاراسمپاتیک موجب پرخونی و اتساع بافتهای گشاد شونده موجود در شاخکهای بینی میشود. هورمونها هم همینطور تاثیر میگذارند؛ مثلا استروژن با کند کردن اثراستیل کولین استراز موجب افزایش غلبه پاراسمپاتیک میشود.
اعمال دیگر بینی غیر از تنفس
۱- مرطوب کردن هوای ورودی: هوا طی عبور از مجرای بینی (۹۵-۷۵ درصد) از رطوبت اشباع میشود. تنفس دهانی باعث خشک شدن مجاری تنفسی تحتانی یعنی نای و ریهها شده و عوارضی مانند برونشیت و عفونتهای مکرر راههای تنفسی تحتانی را ایجاد میکند.
۲- تنظیم دمای هوا: بینی در مواجهه با هوای سرد، مقاومت خود را با پرخونی بافتهای گشاد شونده افزایش میدهد تا هوای ورودی گرم شود. اگر هوای ورودی تا ۲۵ درجه اختلاف دما داشته باشد، این اختلاف را به یک درجه میرساند.
۳- تصفیه: تمام ذرات ورودی به ریه نمیرسند. ذراتی با قطر کمتر از یک صدم میلیمتر در لایه مرطوبکننده سطح داخلی بینی که حاوی مژکهای مخاطی و مواد چسبنده است، به دام میافتند و از مسیر ورودی به ریهها حذف میگردند. این ذرات سرانجام به همراه ترشحات مخاطی از طریق ورود به حلق بلعیده میشوند و در معده از بین میروند. خشکی هوا، آلودگی هوا و عوامل استرس زا ممکن است موجب احساس عبور این ترشحات از پشت بینی به حلق شود.
۴- حفاظت: به علت وجود عوامل دفاعی متعدد مانند لیزوزیم و ایمونوگلوبینها، بسیاری از باکتریها و ویروسها در حفره بینی نابود میشوند.
۵- سایر اعمال: رفلکس عطسه، رفلکس بینی- ریوی، بویایی و تکلم هم از اعمال دیگر بینی است.
نشانههای اختلال در اعمال بینی
در صورت اختلال در عملکرد بینی، بیمار ممکن است یک یا چند علامت از علائم زیر را به عنوان مشکل خود اظهار نماید:
۱- انسداد بینی
۲- ترشح از بینی
۳- ترشحات پشت حلق
۴- بوی بد تنفس
۵- اشکالات بویایی به صورت کم بویایی یا نابویایی
۶- درد صورت
۷- احساس پری و فشار در سر و صورت
۸- خوابآلودگی روزانه
۹- خرخر و وقفههای تنفسی در خواب
۱۰- بدشکلی بینی
۱۱- سردرد
۱۲- عطسه
۱۳- اشکالات تکلم
۱۴- خشکی دهان
۱۵- تغییر صدا
۱۶- پوسیدگی دندانی
۱۷- سرفه
۱۸- صاف کردن مکرر گلو
مشکلات داخل بینی در بعضی از موارد باعث سردردهایی به نام «سردردهای تماسی» میشوند. ممکن است به خاطر انحراف تیغه بینی یا بزرگ شدن یکی از شاخکها، تیغه بینی و دیواره جانبی آن در تماس با یکدیگر قرار گیرند. اختلالات داخل بینی به صورت نقاط تماس بین دو سطح مخاطی میتوانند سردردهای ارجاعی ایجاد کنند وعلائم آنها دقیقا مشابه سردرد با علل دیگر باشد. آزاد سازی ماده p از سطوح مخاطی در حال تماس موجب برانگیختن درد در سیستم تحت سیطره عصب پنجم مغزی میشود. غلظت این ماده در مخاط سالم بیشتر از مخاط ملتهب است. بنابراین، تماس مخاطی در فردی که زمینه عفونت و التهاب مزمن ندارد درد بیشتری ایجاد میکند. به همین دلیل است که بسیاری از این بیماران به دلیل نداشتن عفونت در عکسبرداریهای رادیوگرافی و سیتیاسکن به گمان دردهای عصبی، درمانهای طولانی مدت با داروهای اعصاب را تجربه میکنند که برای آنها کارساز نیست. «کونکابولوزا» حالتی است که در آن شاخک میانی بینی به جای یک لایه استخوان حاوی دو لایه استخوان است. بین این دو لایه فضای خالی حاوی هوا وجود دارد. این حالت موجب چند برابر شدن حجم شاخک میانی بینی و در نتیجه اثرات فشاری آن بر روی نواحی حساس به درد بینی و سینوس میشود. درمان «کونکابولوزا» برداشتن استخوان مضاعف اضافی به روش جراحی اندوسکوپیک است. ناهنجاریهای متعدد دیگری نیز در شاخک میانی وجود دارد که ممکن است عامل دردهای تماسی باشد. تمام این شرایط در صورت تشخیص دقیق، به روش اندوسکوپیک قابل درمان است.
معاینات و بررسی وضعیت بینی
معاینه بینی به روشهای مختلف قابل انجام است:
۱- معاینه با چراغ سر با وضعیت دادن به سر به همراه استفاده از ابزار بازکننده پرههای بینی به نام اسپکولوم بینی.
۲- معاینه به کمک بالا بردن نوک بینی با دست در جهت مشخص نمودن اشکالات قسمت جلویی بینی.
۳- معاینه با اندوسکوپ: این نوع معاینه کاملترین و دقیقترین روش معاینه داخل بینی است. در اندوسکوپی بینی ابتدا مادهای حاوی یک عامل بیحس کننده و یک عامل بازکننده بینی به داخل بینی وارد میشود. چند دقیقه بعد، بیمار به حالت ۴۵ درجه دراز میکشد و معاینه حفره بینی با اندوسکوپ انجام میشود.
معاینه بینی به روش اندوسکوپی معمولا برای بیماران معاینهای راحت است و در دستان یک راینولوژیست حاذق ممکن است تمام مراحل آن ظرف یک دقیقه انجام شود. در این معاینه ابتدا قسمت پایینی و کف بینی دیده میشود. در این مسیر بزرگی غیرطبیعی شاخک پایینی بینی در عمقی ترین قسمت قابل تشخیص است. همچنین بزرگی لوزه سوم یا آدنوئید به خوبی مشخص میشود. بسیاری از موارد انحراف تیغه بینی که در معاینات معمول قابل مشاهده نیستند، در معاینه اندوسکوپیک بینی نمایان میشوند. در مرحله بعد، قسمت میانی بینی و ساختمانهای پیچیده آن که منشا اولیه اغلب پولیپها و سینوزیتهاست به کمک اندوسکوپ بررسی میشود.
عوامل انسداد بینی(مشکلات مهم)
۱- رینیت ۲- اختلالات ساختمانی ۳- سینوزیت مزمن
رینیت:التهاب داخل بینی است که در آن بیمار معمولا با احساس پری بینی، انسداد و آبریزش از بینی مراجعه میکند.
رینیتها به دو دسته تقسیم میشوند:
الف: آلرژیک
ب: غیرآلرژیک
- با علت خاص
- بدون علت خاص (ایدیوپاتیک)
رینیت آلرژیک: بیماری شایعی است که در ۲۰-۳۰ درصد افراد جامعه دیده میشود که دارای فاز حاد و فاز تأخیری ۶ ساعت بعد از مواجهه میباشد. علامت مهم آن هم خارش همراه با عطسه، آبریزش و احساس پری و گرفتگی است.
در رینیت آلرژیک مزمن بیمار ممکن است تنها گرفتگی و یا آبریزش داشته باشد.
در معاینه شاخک پایینی به رنگ صورتی کمرنگ است و به علت پرخونی سیاهرگهای بینی، در زمینه تهرنگ بنفش دارد.
آلرژنها موادی هستند که ایجاد آلرژی میکنند. این مواد میتوانند غذایی، شیمیایی و یا استنشاقی باشند.
آلرژنهای استنشاقی به دو دسته تقسیم میشوند. آلرژنهای استنشاقی فصلی آلرژنهایی هستند که در فصل خاصی بروز میکنند. آلرژنهای استنشاقی دائمی آلرژنهایی هستند که در تمام طول سال ایجاد علائم مینمایند. مهمترین عامل ایجاد این نوع آلرژیها موجودات ذره بینی بنام مایت در گرد و خاک منازل هستند.