متفرقه دستگاه همایون

[Diba]

به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده دستگاه همایون منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی به شمار میرود. مقایسه سایر دستگاههای موسیقی ایرانی با موسیقی دیگر ملل و خصوصاً کشورهای همجوار تشابه و یکسان بودن ریشه برخی را نشان میدهد. اما این مطلب در مورد دستگاه «همایون» صادق نیست.
دستگاه همایون و یا به تعبیری «دستگاه عشاق»، با حالت محزون و اسرار آمیز خود گوشههای متعددی دارد که گوشه «بیداد» اوج این دستگاه تلقی میشود.
آثار ارزشمندی از موسیقی ایرانی در سده قبل در این دستگاه ساخته و اجرا شدهاند. «رنگ فرح» از جمله این آثار است.
از لحاظ مرکب خوانی این دستگاه به دستگاههای سهگاه و شور ارتباط دارد و وسعت این دستگاه را بیشتر میکند.
یکی از آوازهای ایرانی که اسم آن در کتب موسیقی هست آواز اصفهان است که آن را از متعلقات دستگاه همایون دانستهاند. یکی دیگر از آوازهایی که از متعلقات دستگاه همایون است، آواز شوشتری است. فواصل پردهها در این دستگاه به صورت زیر است:
سل(بکار).لا(کرن).سی(بکار).دو(ب کار)ر(بکار)می(بمل).می بم(کرن).فا (بکار).
نت شروع این دستگاه به طور معمول «فا» است. البته این دستگاه در کوکهای دیگری با نامهای همایون «دو» و «رِ» نیز نواخته میشود. در ردیف مرحوم کریمی از شوشتری به عنوان یکی از گوشههای این دستگاه نام بـرده شده است. گوشههای ردیفی این دستگاه عبارتاند از:

1. چهارمضراب
2. درآمد اول
3. درآمد دوم: زنگ شتر
4. موالیان
5. چکاوک
6. طرز
7. بیداد
8. بیداد کت
9. نیداود
10. باوی
11. سوز و گداز
12. ابول چپ
13. لیلی و مجنون
14. راوندی
15. نوروز عرب
16. نوروز صبا
17. نوروز خارا
18. نفیر
19. فرنگ و شوشتری گردان
20. شوشتری
21. جامهدران
22. راز و نیاز
23. میگلی
24. موالف
25. بختیاری با موالف
26. عزال
27. دناسری
28. رنگ فرح

همچنین آلبوم بیداد استاد شجریان با آهنگسازی استاد مشکاتیان از جمله آهنگهایی است که در این دستگاه ساخته شده است


آواز اصفهان

آواز اصفهان، یکی از آوازهای پنجگانهٔ موسیقی سنتی ایرانی است. برخی این دستگاه را جزء دستگاه شور و برخی از متعلقات همایون دانستهاند.