رمانتيسم Romanticism

[Diba]

شاید کلماتی نظیر رمانتیسم و رمانتیک پیش و بیش از هر چیز در گفتگوهای روزمره برای اشاره به احساسات افراطی، رقیق و عاشقانه‏ی دوران نوجوانی به کار روند اما باید دانست که رمانتیسم چیزی به مراتب بیشتر از این مقدار است. به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران تاریخ هنر شاید هیچکدام از مکاتب ادبی به اندازه‏ی رمانتیسم فراگیر و گسترده نباشد. حوزه‏ی متاثر از این مکتب نه تنها هنر و ادبیات را در بر می‏گیرد بلکه تمام افکار، عقاید، ایده‏های اجتماعی و سیـاس*ـی، جنبشهای مذهبی و حتی اقتصاد را هم شامل میشود. بدین ترتیب رمانتیسم تنها مکتبی ادبی نیست بلکه خیزشی اجتماعی ـسیاسی ـ اقتصادی نیز محسوب میشود و از این حیث ارزش بررسی دقیقتر و جامعتری را دارد.[1] در واقع رمانتیسم را به معنای عام آن میتوان روح زمانه‏ی اروپا در اواخر قرن هجدم و اواسط قرن نوزدهم میلادی دانست که همه‏ی شئون انسان غربی را تحت تاثیر خود قرار داد.[2] هنرمندانی نظیر گوته، شیلر، هولدرلین، ویکتور هوگو، شاتو بریان، لامارتین، الکساندر پوشکین، لرمانتف، ویلیام بلیک، بتهوون، واگنر و... از بزرگترین هنرمندان رمانتیک به شمار می‏آیند. اما رمانتیک به معنای خاص فلسفی آن مکتبی‏ست که ابتدا در میان فیلسوفان آلمانی پا گرفت و در مقابل عقلگرایی اروپای آن زمان ایستاد. عقلگرایی که با رنسانس در اروپا شکل گرفت و در دوره‏ی روشنگری سراسر اندیشه‏ی انسان غربی را با خویش همراه ساخت علاقه‏ی مفرطی داشت به تحقیر احساس و عاطفه و تخیل و استفاده از عقل تنها برای کشف حقیقت، یکسانسازی انسانها تحت قواعد عام عقلانی که منجر به نادیده گرفتن اراده‏ی فردی آنها میشد، و همچنین سیستمسازیهای برآمده از این نگرش که همه چیز در عالم از نظمی خلل‏ناپذیر و ساختاری منظم و نظام‏مند برخوردارند. در چنین شرایطی بود که رمانتیسم فلسفی با تکیه بر دو اصل بنیادین خلل‏ناپذیری اراده و فقدان ساختار چیزها نگرش خردگرایانه را به نقد کشید.[3] متفکرانی نظیر فیخته، شلینگ، روسو، برادران شلگل، نووالیس، شلایر ماخر و... را میتوان از فیلسوفانی که به اندیشه‏های رمانتیسم اهتمام ویژه داشتند به حساب آورد. گرچه برخی از این افراد نظیر فیخته و شلینگ به عنوان ایده‏آلیست شناخته میشوند اما نظریات آنها در برخی موارد با متفکران رمانتیک نظیر شلگل، نووالیس و هولدرلین همخوانی و مشابهت داشته است. کانت نیز اگر چه بههیچوجه فیلسوفی رمانتیک نبود اما با نقادی عقل محض و همچنین تاکیدی که در فلسفه‏ی اخلاق خود بر اراده‏ی انسانی داشت بر جنبش رمانتیسم تاثیرگذار بود. در سالهای متاخرتر نیز متفکرینی نظیر نیچه و شوپنهاور تاکید بر اراده‏ی انسانی و نقش خلاق و آفرینشگر آن، و همچنین تاکید بر فقدان ساختاری غیرقابل تغییر برای چیزها را به اوج خود رساندند. فیلسوفانی نظیر افلاطون و فلوطین نیز به جهت بینش معنوی خود و عناصر رازآمیز و فراعقلی‏ای که در فلسفه‏ی آنها بود مورد توجه رمانتیستها بودند. به خصوص ستایشی که افلاطون در رساله‏ی مهمانی از عشق بهعمل آورده بود مورد توجه رمانتیست‏ها قرار داشت. نووالیس از چهره‏های شاخص رمانتیک در نامه‏ای به شلگل می‏نویسد: نمیدانم از فلوطین عزیز خویش حرفی به تو زده‏ام یا نه. به عقیده‏ی من که برتر از فیخته و کانت است.[4]

واژه‏ی رمانتیسم
صفت رمانتیک که از کلمه‏ی لاتینی رمانتیکوس (Romanticus) گرفته شدهبود بهتدریج در قرن هفدهم رواج یافت. ریشه‏ی این صفت همان کلمه‏ی رمان است که اصل آن رومانو (Romano) به معنای رومی است. رمان در صورت ابتدایی‏اش به داستانی اطلاق میشد که نه به زبان لاتینی بلکه به زبانهای بومی کشورهای مختلف اروپا یا زبانهای رومیایی نوشته شدهباشد و ساختاری جدید داشته باشد به این معنا که از قوانین و مقررات کلاسیک تبعیت نکند.[5] بنابراین رمانتیسم در ابتدای کار نوعی سبک ادبی بود که در برابر مکتب کلاسیسیسم قرار داشت. در آثار رمانتیک قوانین زیباییشناختی مکتب کلاسیک از جمله وحدت‏های سهگانه‏ی موضوع و زمان و مکان، که قوانینی بنیادین و عقلانی به نظر می‏رسید مراعات نمیشد و همین امر سبب شد تا در چشم خردگرای آن روزگار این آثار تفننی هوسبازانه و دروغآمیز به نظر بیایند. از همینجا بود که در قرن هفدهم در انگلستان و فرانسه داستانهایی را که به نحوی افراطی خیال‏انگیز و عجیب و غریب به نظر می‏آمدند به مفهومی تحقیر آمیز رمانس می‏خواندند. به تدریج کلمه‏ی رمانتیک در فرانسه مفهوم ظریف و احساساتی و محزون را به خود گرفت و معمولی‏ترین مفهوم آن سروکار داشتن با عشق و افکار شاعرانه بود و نیز در مورد افرادی که افکار رقیق شاعرانه داشتند به کار می‏رفت. همچنین داستانهایی را که به عواطف لطیف و عوالم رویایی سر و کار داشت و حتی فضا یا مکانی را که خیال‏انگیز و افسانه‏ای به نظر می‏آمد رمانتیک می‏نامیدند. سرانجام در اواخر قرن هجدهم این اصطلاح از طرف هواداران کلاسیسیسم در مورد آثار نویسندگانی که از کاربرد اصول کلاسیک دور افتاده بودند به مفهومی تحقیرآمیز به کار رفت و کمی بعد فردریش شلگل در آلمان و مادام دواستال در فرانسه این اصطلاح را برای مکتب جدیدی که در ادبیات ظهور کرده بود پذیرفتند و رسما آن را به کار بردند.[6] بنابراین رمانتیسم در آغاز امر نوعی شورش ادبی علیه قوانین عقل‏گرایانه‏‎ی مکتب کلاسیسیسم که مکتب جا افتاده‏ی رنسانس و دوره‏ی خردگرایی در اروپا بود، به حساب می‏آمد که بر خلاف کلاسیسیسم به جای تکیه بر نظم و پیروی از قواعد خشک و عقلانی از پیش تعیینشده بر عواطف و احساسات، شور و هیجان، تخیل خلاق و رها، فردیت و آزادی هنرمند تاکید میکرد. اما رفته رفته این شورش از حوزه‏ی ادبیات و هنر به عرصه‏ی اجتماع و سیاست نیز کشیده شد و در آن زمینه‏ها نیز روحیه‏ی رمانتیسم علیه روح خردگرایی اروپای آن روزگار قد علم کرد. مردم دیگر از عقل که پس از رنسانس آن همه مدت حکومت کرده بود، از روشنفکری که اصرار داشت هر چیز را قبل از آنکه احساس کنیم باید بفهمیم، از آن دسته از مکاتب ادبی که مشخصات هر کدام با دقت معین و شمارهبندی شدهبود، از آنچه روح پیرمردانه‏ی قرن هفدهم خوانده میشد خسته شده بودند. در این دوره نوعی از اخلاقیات پیشنهاد میشد که به جای نظم رنگ و رو رفته و بیروح عقل، بر احساسات و عواطف و شور و هیجان متکی بود. آن چیزی زیبا و حتی صادقانه به حساب می‏آمد که از شور و هیجان الهام گرفته باشد.[7]

زمینه ‏های اجتماعی رمانتیسم
الف) انقلاب صنعتی؛ علم‏گرایی، انقلاب صنعتی و به تبع آن رشد سرمایه‏داری را باید از مهمترین عوامل موثر بر جنبش رمانتیسم به حساب آورد. انقلاب صنعتی به رشد شهرنشینی نوین، نابودی طبیعت و محیط زیست، توسعه‏ی فاصله‏ی طبقاتی و استثمار و بهره‏کشی از طبقه‏ی کارگر انجامید. نظم حاکم بر این نظام سرمایه‏داری نظمی سود محور و عقلانی بود که بیش از هر چیز عواطف انسانی، آزادی و فردیت و استقلال شخصیت عامه‏ی مردم را مورد غفلت و حتی انکار قرار میداد. این مساله انگیزه‏ی مبارزات اجتماعی را در زیر لوای رمانتیسم قوت می‏بخشید. رمانتیسم در پی آزادیخواهی، فردیت، توجه ویژه به بعد عاطفی انسان، تاکید بر تخیل در برابر عقلانیت سود محور، و بازگشت به طبیعت انسانی از طریق توجه به محیط زیست بود چنانچه میتوان روسو را یکی از شاخص‏ترین منادیان بازگشت به طبیعت دانست. از این حیث رمانتیسم را باید واکنشی به نظم اقتصادی و اجتماعی بر آمده از خردگرایی و علم‏گرایی اروپای آن روزگار به حساب آورد.
ب) انقلاب کبیر فرانسه؛ در فاصله‏ی سالهای 1783 تا 1848 چندین انقلاب در عرصه‏ی نظامهای سیـاس*ـی غرب در کشورهای آمریکا، فرانسه، ایتالیا و اتریش شکل گرفت. وقوع این انقلابها و بالاخص انقلاب کبیر فرانسه تاثیر بسیاری بر مردمی گذاشت که سالهای سال در زیر یوغ نظام فئودالیته‏ی اربـاب ـ رعیتی و اشرافیت زورگوی فاسد رنج کشیده بودند. به طور خلاصه می‏توان گفت انقلاب فرانسه، شکننده بودن نظم سیـاس*ـی حاکم و امکان پذیر بودن ایجاد نظامی نو و مبتنی بر آزادی و عدالت اجتماعی را آشکار ساخت. در این میان، رمانتیک‏ها که طبعی حساس و آزادیطلب داشتند، تحولات اجتماعی و سیـاس*ـی در فرانسه را به فال نیک گرفتند و با شور و شوق به ستایش از آن پرداختند. فیلسوفانی نظیر فیخته و شلینگ در باب انقلاب فرانسه به تالیف کتاب و مقالات و ایراد سخنرانیهای مختلف پرداختند و متفکران دیگری نیز نظیر کانت و هگل به ستایش از انقلاب فرانسه و تحلیل آن توجه تام داشتند.
ج) آشنایی با دنیای شرق؛ از آنجاییکه رمانتیستها بر جنبه‏های مرموز، رویاگونه و افسانه‏ای و خیالی زندگی تاکید داشتند شرق میتوانست الهامبخش بسیار خوبی برای آنها باشد. در این دوره توجه بسیاری از متفکرین و هنرمندان اروپایی به شرق معطوف شد. این توجه به دنیای شرق حتی چند سالی قبل از شروع رمانتیسم نیز آغاز شده بود. در واقع آشنایی با دنیای شرق بود که زمینه را برای تاکید بر جنبه‏های راز آمیز انسانی باز کرد و این دریچه را در برابر انسانی غربی گشود که نمیتوان انسان را در چهارچوب تنگ عقل و علم محصور کرد. ترجمه‏ی رباعیات خیام، گلستان سعدی، شاهنامه‏ی فردوسی، قصه‏های هزار و یک شب همگی در این سالها صورت گرفت. شاردن سفر نامه‏ی خود را در ده جلد منتشر ساخت. منتسکیو نامه‏های ایرانی را نوشت، گوته دیوان شرقی را تالیف کرد و به ستایش از حافظ پرداخت، شوپنهاور از عرفان شرق و بودا متاثر بود و بسیاری از متفکرین دیگر با تالیف سفرنامه‏ها و ترجمه‏ی کتب شرقی به تسریع این روند کمک کردند. [8]


مولفه‏‎های رمانتیسم
الف) تفوق عاطفه و تخیل بر عقل؛ دوره‏ی ما قبل رمانتیسم را میتوان دوران خردگرایی در اروپا نامید. در این دوره همه چیز به محک عقل سنجیده میشد و یگانه منبع مورد اطمینان در حوزه‏ی شناخت عقل بود. دکارت که در سرآغاز این دوره قرار داشت با جمله‏ی معروف "می‏اندیشم پس هستم" عقل و اندیشه را به عنوان بینادیترین ویژگی انسانی معرفی کرده بود. کریستیان ولف خدا را به عنوان عقل محض تصور میکرد و فیلسوفان دیگری نظیر لایب نیتس، فرانسیس بیکن، توماس هابز و... نیز هر یک بهگونه‏ای بر اهمیت عقل تاکید کرده بودند. همزمان با این نگاه فلسفی، در حیطه‏ی علم نیز دستاوردهای عظیم دانشمندانی نظیر نیوتن به گونه‏ای دیگر جایگاه علم و عقل را بالا بـرده بود. به گونه‏ای که حتی در حیطه‏ی هنر نیز عقل به عنوان معیار و محک در نظر گرفته میشد و هنرمندان به دنبال آن بودند تا به قوانین نیوتنی در عالم هنر دست پیدا کنند. از نظر هنرمند این دوره هنر از قواعدی عقلانی تبعیت میکرد که پیروی از آنها بر همه‏ی هنرمندان امری لازم بود. این نگاه بیش از هر چیز عرصه را برای تخیل و عواطف و احساسات انسانی، عرفان و دین و سایر امور معنوی تنگ میکرد. در چنین فضایی بود که رمانتیسم به عنوان واکنشی در برابر عقل‏گرایی خشک و خستهکننده ظهور یافت. در برابر همه‏ی آن تاکیدی که عقل‏گرایی و علم‏گرایی پس از رنسانس و جنبش روشنگری بر فهم علمی، تحلیلی و نقادانه و عقلی میکرد رمانتیکها بر ابعاد معنوی هستی و نقش حیاتی تخیل خلاق و عواطف و احساسات انسانی اصرار می‏ورزیدند. از نظر رمانتیکها حقیقت دارای ابعاد مختلف و گوناگونیست که همه‏ی آن را هرگز به تور عقل نمیتوان صید کرد. حقیقت دارای ساحتهای راز آمیزیست که عقل را به آنها راه نیست و تنها با تکیه و تاکید بر تخیل و عاطفه و قوای معنوی میتوان به آنها ورود پیدا کرد. اما رمانتیسم پا را از این حد نیز فراتر میگذارد و نه تنها نقش احساس و خیال را در کنار عقل به رسمیت میشناسد بلکه حتی آن را بر عقل برتری میدهد. از نظر رمانتیستها عالم هستی آنگونه که دکارت گمان میکرد یک ماشین نیست که برای شناخت آن نیاز به کاربست قوانین علمی باشد. عالم یک اثر هنریست و برای شناخت آن بیش از هر چیز باید از احساس و خیال کمک گرفت. حقیقت بانویی‏ست که با فلسفه بافی نمیتوان دل او را با خویش همراه ساخت بلکه این کار نتیجه‏ای جز خستگی و ملال و زدگی او درپی نخواهد داشت. برای جلب توجه‏ی بانوی حقیقت و در نهایت کشف حجاب از او باید برای او شعری سرود، نوایی ساز کرد و هنری ورزید. از این قرار حقیقت آنقدر که خود را بر هنرمندان کشف نموده بر فلاسفه نکرده. میتوان گفت که نقادیهای دقیق کانت و هیوم از عقل، به خصوص عقل متافیزیکی، زمینه را برای این نگاه رمانتیستی فراهم آورده بود. از این نظر رمانتیست‏ها ادامه دهنده‏ی راه کانت بودند. در حالیکه فیلسوفان ایده‏آلیست پس از کانت نظیر فیخته و شلینگ به دنبال دستیابی به گزاره‏ی بنیادین معرفت بودند متفکرینی نظیر گوتلوب ارنست شولتز، استاد شوپنهاور، فردریش یاکوبی ف. شلگل و نوالیس اعتقاد داشتند اساسا یا دستیابی به چنین گزاره‏ای محال است و یا به وسیلهی عقل نمیتوان به آن دست پیدا کرد بلکه باید به آن ایمان آورد.[9]-[10]
ب) تاکید بر اراده و فقدان ساختار چیزها؛ آیزایا برلین معتقد است که میتوان نگرش رمانتیک‏ها را در دو گزاره که با یکدیگر ارتباط وثیقی دارند خلاصه کرد. گزاره‏ی نخست مفهوم اراده‏ی خلل‏ناپذیر است: آنچه انسان به دست می‏آورد شناخت ارزشها نیست، آفرینش ارزشهاست. تو ارزشها را می‏آفرینی، هدف‏ها را می‏آفرینی، غایت‏ها را می‏آفرینی و سرانجام تو نگاه خود به جهان را می‏آفرینی درست به همانگونه که هنرمند اثر هنری را بدون اقتباس از جایی می‏آفریند. کانونی‏ترین جنبه‏ی این نگرش این است که جهان شما چنان است که خود می‏سازیدش. این فلسفه‏ی فیشته است و تا اندازه‏ای فلسفه‏ی شلینگ. نگرشی که حتی در قرن بیستم نیز روانشناسانی نظیر فروید به آن معتقد بودند. گزاره‏ی دوم که در حقیقت مرتبط با گزاره‏ی اول است عبارت است از اینکه چیزها ساختاری ندارند. الگویی که شما باید خود را با آن سازگار کنید وجود ندارد. انسان میتواند چیزها را به آن گونه که میخواهد شکل بخشد و چیزها در نتیجه‏ی همین فعالیت شکل بخش انسان به وجود می‏آیند. میتوان این دو گزاره را تحت عنوان دو اصل اراده و فقدان ساختار چیزها دسته‏بندی کرد.[11]
ج) تاکید بر فردیت؛ خردگرایی سعی بر آن داشت تا همه چیز را تحت احکام عام و کلی عقلی در آورد. این کلی‏گرایی به نادیده انگاشتن فرد و استقلال وی منجر میشد. اصولا در اندیشه‏ی روشنگری عقلانیت وجه مشترک تمام انسانها بود که همه‏ی انسانها از آن به اندازه‏ی مساوی بهره بـرده بودند. دکارت معتقد بود هیچ چیز مانند عقل در میان انسانها به طور مساوی تقسیم نشده است. این نگاه به انسان به متفکران اجازه میداد تا اختلافات انسانها در عواطف و تخیلات و احساسات را جزئی و پیش پا افتاده به حساب بیاورند و در هر زمینه‏ای در مورد همه‏ی آنها احکام عام و کلی صادر کنند. رمانتیسم اما بر خلاف این ایده‏ی عصر روشنگری، برای احیای استقلال و آزادی فردی انسانها بیش از هر چیز بر فردیت انسان تاکید کرد. رمانتیکها تکیه را بر اصالت هر فرد انسانی گذاشته بودند نه بر آنچه تمامی مردمان در آن هم‏بهره‏اند. این تکیه و تاکید بر فردیت حتی تا زمینه‏ی اخلاق نیز کشیده شده بود. به گونه‏ای که رمانتیسم به اخلاقی که از درون ذهن فرد برآمده بود اصالت میداد. بدین معنا که رمانتیسم قوانین و قواعد جهانشمول اخلاقی را ناچیز میشمارد و به رشد آزادانه‏ی فرد بر حسب ارزشهایی که ریشه در شخصیت فردی او دارند اصرار می‏ورزید. البته منظور این نیست که رمانتیکها هیچ عنایتی به اخلاقیات و ارزشهای اخلاقی نداشتند بلکه برای مثال نزد ف.شلگل گرایشی بدان وجود داشت که فرد می‏باید به جای پیروی از قانونهای جهانشمولی که عقل عملی به طور کلی برای همه‏ی افراد صادر میکند آزادانه به دنبال آرمان اخلاقی خویش برود.[12]
د) بازگشت به طبیعت؛ بیش از همه در میان رمانتیکها ژان ژاک روسو ایده‏ی بازگشت به طبیعت را پخته و پرورده ساخت. اما نباید تصور کرد که مراد از بازگشت به طبیعت بازگشت به دامن طبیعت و ترویج چوپانی و زیستن در جنگل است زیرا این چیزی جز ارتجاع نیست. بلکه هدف وی از بازگشت به طبیعت بازگشت بشر به اصل و طبیعت واقعی او، یعنی به زندگی ساده، صمیمی، غیر استبدادی و غیر استثماریست. یعنی آن نوع از زندگی که پر از سادگی و بیریایی است و در آن همه زحمت میکشند و کسی را حق برتری بر دیگری نیست. بنابراین در تحلیل نهایی باید گفت که روسو مخالف استبداد و استثماریست که از زندگی شهرنشینی ریشه گرفته است. در واقع بازگشت به طبیعت بازیافت اصالت انسان است. زیرا در آن ایام چنین تلقی میشد که نتایج حاصل از خردگرایی، انسان را از اصالت خود خارج ساخته و اخلاق طبیعی او را فاسد کرده است. در سال 1749 آکادمی دیثرون مساله‏ای طرح کرد به این مضمون که: آیا پیشرفت علوم و صنایع در رشد و بهبود اخلاق موثر بوده یا در تباهی و فساد آن. برای بهترین پاسخی که به این سوال داده میشد جایزه‏ای تعیین گردید و روسو آن جایزه را برد. روسو در پاسخ به این سوال گفت: به جرات ادعا میکنم که حالت تفکر مخالف طبیعت است و شخص متفکر حیوان فاسدی است. به قول ویل دورانت بهتر آن بود که پیشرفت سریع علوم را کنار میگذاشتیم و فقط به تربیت دل و احساس مشغول میشدیم. تعلیم و تربیت شخص را نیک بار نمی‏آورد بلکه او را معمولا در کار شر ماهر می‏سازد. غـ*ـریـ*ــزه و احساس بیشتر از عقل قابل اعتماد است. [13]


[1] . ثروت، منصور، مکتب رمانتیسم، پیک نور، تابستان 1382، سال اول، شماره دو، ص 40

[2] . Borchert, Donald M. Borchert, Encyclopedia of Philosophy, New York, Thomson, 2006, V 8, P 485
[3]. برلین، آیزایا برلین، ریشه های رمانتیسم، ترجمه عبد الله کوثری، تهران، نشر ماهی، 1387، چاپ اول ص204

[4]. مسعود، مسعود جعفری، سیر رمانتیسم در اروپا، تهران، نشر مرکز، 1378، چاپ اول ص131​

[5]. سید حسینی، رضا سید حسینی، مکتبهای ادبی، تهران، نشر نگاه، 1384، چاپ سیزدهم، ج1، ص 163​

[6]. میر صادقی، میمنت میرصادقی، واژه نامه هنر شاعری، تهران، نشر کتاب مهناز، 1385، چاپ اول، ذیل مدخل رمانتیسیسم.​

[7]. سید حسینی، رضا سید حسینی، مکتبهای ادبی، تهران، نشر نگاه، 1384، چاپ سیزدهم، ج1، ص 167​

[8] . ثروت، منصور، مکتب رمانتیسم، پیک نور، تابستان 1382، سال اول، شماره دو، ص 42 تا 44​

[9]. Ameriks, Karl Ameriks, The Cambridge Companion To German Idealism, Cambridge University Press, 2000, P 118 - 120

[10] . Frank, Manfred Frank, Philosophical Foundations of early German Romanticism, University of New York Press, p 24

[11]. برلین، آیزایا برلین، ریشه های رمانتیسم، ترجمه عبد الله کوثری، تهران، نشر ماهی، 1387، چاپ اول، ص 192 تا 204​

[12]. کاپلستون، فردریک کاپلستون، تاریخ فلسفه، تهران، نشر سروش، 1382، چاپ سوم، ج 7، ص27​

[13] . ثروت، منصور، مکتب رمانتیسم، پیک نور، تابستان 1382، سال اول، شماره دو، ص 48​

----------​

​