پوکی استخوان چیست؟

[Ellery]

پوکی استخوان:
یکی دیگر از مباحث بسیار مهم در بیماریهای استخوان ومفاصل است که پیشگیری ، تشخیص به موقع و درمان مناسب آن جهت حفظ ویا بهبود کیفیت زندگی و اجتناب از عوارض جبران ناپذیر آن بخصوص در سنین میانسالی نقش بسیار مهم و تعیین کننده ای دارد . این بحث را بصورت پرسش و پاسخ ارایه میدهم تا شاید قابل استفاده تر باشد.

پوکی استخوان چیست؟
کاهش بافت استخوانی در بدن ،پوکی استخوان نامیده می‌ شود . بافت استخوانی یا ماتریکس ،همان بافتی است که کلسیم روی آن می نشیند وباعث پیدایش همان چیزی می شود که ما با نام استخوان می شناسیم . در همین جا می توان به فرق بین پوکی استخوان و نرمی استخوان اشاره کرد.
فرق بین پوکی استخوان و نرمی استخوان چیست؟
در پوکی استخوان بافت استخوان کاهش پیدا می کند ولی در نرمی استخوان محتوای کلسیم در بافت استخوانی کاهش پیدا می کند. علایم بالینی و شکایات بیماران دراین دو عارضه با هم فرق می کنند . روش تشخیص این دو عارضه متفاوت هستند و درمان آنها نیز کاملا متمایز است.
پوکی استخوان از چه سنی اهمیت پیدا می کند؟
گرچه بروز علایم مربوط به پوکی استخوان بطور معمول از سنین میانسالی شروع می شود ولی پیشگیری از این عارضه که در واقع مهمترین کار در کنترل این عارضه می باشد از همان دوران جوانی باید مدنظر بوده و تمهیدات لازم برای آن بعمل آید.
چند نوع پوکی استخوان وجود دارد ؟
پوکی استخوان ممکن است در اثر ابتلا به برخی از بیماریها یا مصرف برخی داروها بوجود بیاید . تغذیه نامناسب یا عادتهای ناصحیح زندگی از علل دیگر تسهیل کننده در پیدایش پوکی در استخوان می باشند .ولی صرفنظر از موارد فوق دو علت اولیه و اصلی در پیدایش پوکی نقش دارند که یکی حول و حوش سنین یائسگی در خانمها و دیگری در سنین پیری و میانسالگی می باشند .نزدیک یائسگی تغییرات هورمونی باعث پوکی استخوان دراستخوانهای لگن در خانمها می شود . پوکی استخوان در سنین پیری و میانسالی مستقل از جنس فرد بوده و در مردها و زنها به یک نسبت دیده می شود و بیشتر در ناحیه کمرمتمرکز می باشد.
چگونه از پیدایش پوکی استخوان پیشگیری کنیم؟
صرف نظر از شرایط و بیماریهای خاصی که منجربه پیدایش پوکی استخوان می شوند ، نکات مهم و لازم در پیشگیری و درمان پوکی استخوان را می توان در چند سرفصل مهم خلاصه کرد : ورزش ، تغذیه و اصلاح عادتهای نامطلوب .
چه نوع ورزشی به پیشگیری از پوکی استخوان کمک می کند ؟
ورزشی به پیشگیری از پوکی استخوان و حتی کنترل آن پس از پیدایش کمک می کند که با وزن گذاری روی عضو همراه باشد . به عنوان مثال شنا یا آبدرمانی گرچه برای بسیاری از دردهای استخوانی و مفصلی بسیار مفید است ولی از آنجاییکه وزن بدن در آب حذف می شود در پیشگیری و درمان پوکی استخوان نقش مهمی ندارد . نرم دویدن و راه رفتن بهترین ورزشها برای این منظور هستند . بخصوص در سنین میانسالی که فعالیتهای بدنی با محدودیت نسبی همراه میشوند پیاده روی بهترین انتخاب است .
بسیاری در این سنین بعلت آرتروز زانو یا کمر دچار محدودیت در فعالیتهای بدنی می شوند . ولی راه رفتن در مسیر صاف وغیرشیب دار بهترین ورزشی است که همیشه مفید بوده و محدودیت نمی شناسد . گرچه در بیماران مبتلا به آرتروز میزان پیاده روی را باید متناسب با میزان توان و درد تنظیم کرد ولی این نکته را نیز باید در خاطر داشت که بیشترین میزان تاثیر راه رفتن در پیشگیری و درمان پوکی استخوان زمانی است که راه رفتن سریعتر از حد معمول باشد و بیش از بیست دقیقه انجام گردد.
مهمترین غذاها درپیشگیری و درمان آرتروز کدام است؟
در پیشگیری و درمان آرتروز مهمترین نکته تامین ماده معدنی کلسیم برای استخوانها است . مهمترین منبع کلسیم در مواد غذایی گوشت و لبنیات است. در سنین بالاتر که ممکن است محدودیتی در مصرف گوشت قرمز و چربی وجود داشته باشد استفاده از گوشت سفید مانند مرغ و ماهی و لبنیات کم چرب مانند شیر، ماست و پنیر کم چرب و کشک کم نمک توصیه می شود. در کنار مصرف کلسیم ترکیباتی وجود دارند که به جذب بهتر آن در معده و جایگزینی در بافت استخوانی کمک می کنند . سردسته این ترکیبات ویتامین د ، ویتامین ث و ماده معدنی منیزیوم می باشد. سبزیجات و میوه ها از هر نوع منبع سرشار این مواد هستند که مصرف آن در کنارگوشت و لبنیات قویا پیشنهاد می شود. اگر به هر علتی در مصرف غذاهای غنی از کلسیم محدودیتی وجود داشته باشد ، باید با استفاده از داروهای مکمل حاوی کلسیم و ویتامین د ، این کمبود جبران گردد.

چه عادتهایی باعث کاهش تراکم استخوان میشوند ؟
مطالعات متعددی در این زمینه در دهه های اخیر انجام شده است . دانستن و بکاربستن نتایج این مطالعات در پیشگیری و درمان پوکی استخوان بسیار مهم است . مصرف سیگار اثبات شده است که در این مورد بسیار مضر می باشد . کسانی که خود سیگار نمی کشند ولی درمعرض دود سیگار کشیده شده توسط دیگران قرار می گیرند در معرض عوارض ناشی از سیگار هستند . علاوه بر سیگار ، استفاده مفرط از الـ*کـل ، نوشابه های گازدار ، قهوه (بیش از سه فنجان در روز) وچای نیز میتواند باعث کاهش تراکم استخوان شده و مضر باشد.
آیا برخی غذاها باعث پوکی استخوان یا ممانعت از جذب کلسیم میشوند ؟
حبوبات سرشار از کلسیم ، منیزیوم و ترکیبات مفید دیگر هستند . ولی وجود ترکیبی بنام فیتات دراین محصولات مانع جذب کلسیم می شود . قرار دادن این ترکیبات در آب برای چند ساعت پیش از پختن از میزان فیتات موجود در آنها به میزان قابل توجهی می کاهد.
اسفناج ترکیب دیگری است که علیرغم وجود کلسیم زیاد درآن وجود ترکیب دیگری بنام اگزالات مانع جذب کلسیم می گردد . لذا با وجود فایده زیاد این ماده غذایی ، به عنوان منبع تامین کننده کلسیوم نمیتوان به آن نگاه کرد.
نمک بسیار زیاد در مواد غذایی نیز در کنارنگرانی هایی که برای سیستم قلبی وعروقی دارد ، باعث ممانعت از جذب کلسیم در رژیم غذایی می شود.
کدام داروها ممکن است باعث پوکی استخوان گردد ؟
ترکیبات کورتون اعم از خوراکی و تزریقی که با نامهای مختلفی در بازار دارویی ایران وجود دارند ،در صورت مصرف طولانی می توانند باعث پوکی استخوان گردند . پزشکانی که بنا به ضرورتی ،در بیماریهای مختلف پوستی ، تنفسی یا روماتولوژیک ، ترکیبات مختلف کورتون تجویز می کنند ، از عوارض این داروها مطلع بوده وجهت پیشگیری ازپیدایش پوکی استخوان اقدامات پیشکیرانه دارویی و آزمایشات تشخیصی دوره ای بعمل می آورند . اگر تجویز کورتون کوتاه مدت بوده یا منحصر به یک یا دو تزریق باشد ، تاثیری قابل توجهی در پیدایش یا تشدید پوکی استخوان نخواهد داشت.
داروهای دیگری که می توانند باعث پوکی استخوان شوند و اشاره به آنها ضروری است عبارتند از استفاده بی رویه از مسکنها ، برخی داروهای ضدافسردگی و ضدتشنج ، برخی داروها ضداسید معده و برخی از داروهای شیمی درمانی.
پوکی استخوان با چه علایمی می تواند همراه باشد ؟
بطورکلی پوکی استخوان را یک بیماری خاموش می نامند . مفهوم آن این است که این عارضه در طول زمان بوجود می آید و پیشرفت میکند بدون اینکه باعلایم بالینی واضح ومشخصی همراه باشد . از دهه سوم زندگی بتدریج بافت استخوانی شروع به تقلیل میکند . این عارضه در صورت عدم توجه پیشرفت میکند بدون اینکه با درد یا ناراحتی قابل توجهی همراه باشد . در نهایت ضعف بافت استخوانی به حدی میرسد که یک ضربه خفیف منجر به شکستگی میشود . دردهای شدید در استخوانها و مفاصل را بطور معمول نمی توان به پوکی استخوان نسبت داد . در صورت دردهای شدیدتر بیشتر باید در جستجوی علتهای دیگری مانند آرتروز مفاصل یا نرمی استخوان برآییم . پوکی استخوان در صورت رد علل دیگر می تواند توجیه کننده ضعف عمومی ودرد منتشر در استخوانها و مفاصل بخصوص درناحیه لگن ، کمر یا پشت باشد.
شکستگی در یک استخوان در حقیقت حاصل غلبه شدت ضربه وارد شده بر مقاومت استخوان است . در نتیجه هر چه مقاومت استخوان به علت پوکی استخوان کاهش پیدا کند ضربه کمتری میتواند منجرشکستگی گردد . این واقعیت در مورد تمامی استخوانهای بدن صدق می کند . ولی شکستگی هایی که ارتباط بیشتری با پوکی استخوان دارند مچ دست ، ناحیه لگن و مهره های پشت می باشند . مهره های پشت در پوکی استخوان گاهی به حدی ضعیف می شوند که با ضربه های خفیف نیز دچار شکستگی شده ، چند روزی با درد و ناراحتی همراه بوده و بعضا بدون اینکه تشخیص داده شود درد رفع میشود . یکی از علل کاهش قد در سنین بالا و پیدایش قوزکمر کاهش تدریجی ارتفاع مهره ها در طول زمان بعلت شکستگیهای متعدد می باشد.
چگونه پوکی استخوان تشخیص داده می شود ؟
پوکی استخوان تشخیص بالینی یا آزمایشگاهی ندارد . سی تی اسکن و ام آرآی نیز هیچ کمکی به تشخیص پوکی استخوان نمی کند . در عکسهای ساده رادیوگرافی معیارهایی برای تشخیص پوکی استخوان وجود دارد . اما تشخیص صحیح پوکی استخوان و تعیین دقیق میزان تراکم استخوان با دستگاه دانسیومتری می باشد که در حقیقت یک روش تشخیصی تصویربرداری می باشد.
دانسیومتری چه اطلاعاتی به ما می دهد ؟
دانسیومتری ، میزان تراکم استخوان را معمولا در ناحیه کمر ، لگن ودست اندازه می گیرد و این میزان را با توجه به نژاد فرد با کل جمعیت و افرادی که در همان سن قرار دارند مقایسه می کند و در یک جدول به نمایش می گذارد . به این معنی که با توجه به آمار موجود از کل جمعیت می گوید ،در مقایسه، تراکم استخوان فرد کاهش یافته یا خوب است.
نقش داروی کلسیم در پیشگیری و درمان پوکی استخوان کدام است؟
در کسانی که دریافت کلسیم آنها در رژیم روزانه غذایی به هر علت کافی نیست ، مبتلا به بیماری هستند یا دارویی استفاده می کنند که پوکی استخوان را تسهیل می کند ، توصیه می شود بصورت جایگزین کلسیوم مصرف نمایند . خانمها از سن چهل تا چهل و پنج سالگی توصیه می شود شروع به مصرف روزانه کلسیم نمایند . تجویز کلسیوم باید توسط پزشک معالج صورت گیرد.
چه نوع کلسیمی استفاده نماییم ؟
کلسیم امروزه به شکلهای مختلف قرص ، کپسول ،شربت و پودر در داروخانه ها موجود می باشد . در مواردی که حساسیت گوارشی وجود داشته داشته باشد یا بلع قرص یا کپسول برای فردی مشکل باشد میتوان شربت یا ساشت آنرا تجویز نمود.
کلسیوم به شکل ترکیبات مختلف کربنات ، سیترات و غیره یافت می شود . کربنات کلسیوم نوع معمول آن است که با نامهای تجاری متعدد و در شیشه هایی به تعداد و اشکال مختلف در داروخانه ها به وفور یافت می شود . سیترات کلسیوم ترکیب دیگری است که مقداری گرانتر است ولی برای کسانی که مشکل گوارشی دارند بهتر تحمل میشود.
بسیاری از کلسیمها امروزه به صورت همراه با ویتامین د و منیزیوم تجویز می شوند . گفته می شود وجود این ترکیبات جذب کلسیوم را در سیستم گوارشی افزایش داده و بر تاثیر آن می افزاید.
معمولا کلسیم به چه میزان تجویز میشود ؟
میزان نیاز روزانه افراد به کلسیوم بین 1000 تا 1500 میلی گرم میباشد . مقداری از این میزان توسط رژیم غذایی تامین میشود و مابقی باید از طریق داروهای مکمل حاوی کلسیوم جبران گردد.
چند نکته ظریف را در نظر داشته باشید . میزان ذکر شده در مورد نیاز روزانه به کلسیم در حقیقت کلسیم خالص یا المنتال است . مقدار دوز نوشته شده روی دارو مربوط به میزان کلسیم همراه ترکیب همراه ، یعنی کربنات یا سیترات است.
مانند برخی دیگر از داروهای مکمل ، گاهی مقدار دوزی که بصورت درشت روی بسته نوشته شده است servingdose میباشد . آنوقت پشت بسته بصورت ریز ذکر شده که هر serving dose شامل دو یا سه قرص میباشد . معنی داستان این است که مقدار ذکر شده روی بسته را باید بردو یا سه قسمت کرد تا مقدار واقعی کلسیم در آن قرص بدست آید.
کلسیم در چه زمانی و به چه صورت مصرف گردد ؟
کلسیم کربنات برای جذب بهتر ، باید با غذا مصرف گردد . کلسیوم سیترات می تواند با غذا یا با شکم خالی استفاده شود.
اگر بیش از یک قرص کلسیم در روز استفاده میکنید ،بهتر است برای جذب بهتر ، منقسم در دو یا چند نوبت خورده شود.
بهتر است کلسیم همراه مولتی ویتامینها و ترکیبات غنی از آهن استفاده نگردد . لذا اگر این مکملها را صبح هنگام مصرف میکنید ، خوردن کلسیم را به شب موکول نمایید.
عوارض مصرف کلسیم کدام است ؟
تجویز و ادامه مصرف کلسیوم باید زیر نظر پزشک معالج باشد. مصرف بیش از اندازه کلسیوم میتواند باعث عوارض گوارشی و حتی قلبی گردد یا در کلیه ها رسوب کرده و منجر به سنگ کلیه گردد. یبوست ، سوزش سر دل و ریفلاکس از جمله عوارض گوارشی هستند که پزشک معالج با درایت در نوع و میزان ترکیب تجویزی آنرا مدیریت می کند.
ردیف اول درمان دارویی پوکی استخوان چیست ؟
مصرف روزانه کلسیم جزؤ ضروری درمان در پوکی استخوان می باشد . علاوه بر مصرف کلسیم داروهای دیگری نیز همزمان تجویز می شوند که هم به جذب بهتر کلسیم در سیستم گوارشی کمک می کنند وهم باعث جایگزینی بیشتر و بهتر آن در بافت استخوانی میشوند . و حتی از دفع آن از کلیه ها تب حدودی جلوگیری می کنند . ترکیبات متعدد دارویی برای این منظور وجود دارند.
ردیف اول درمان برای این منظور هنوز ترکیباتی هستند که با نام کلی بای فسفنات شناخته می شوند . این قرصها زمانی که ابتدا وارد بازار دارویی ایران شدند به شکل مصرف روزانه ، هر روز صبح بود . امروزه محتوای هفت قرص را دریک قرص جا داده و بصورت هفته ای یکبار تجویز می گردد . نام ژنریک این دارو آلندرونیت می باشد . نمونه آمریکایی آن فوزامکس نامیده می شود . و با نامهای دیگری مانند اوستوفوس یا اوستومد نیزدر بازار دارویی ایران یافت می شود.
در خوردن این قرص باید نکاتی را لحاظ کرد که توسط پزشک معالج حین تجویز و توسط داروخانه در هنگام پیچیدن نسخه توضیح داده می شود . این دارو هفته ای یکبارنیم ساعت پیش از صبحانه ، همراه با یک لیوان پر آب مصرف شده و جهت پیشگیری از ریفلاکس فرد پس از مصرف دراز نمی کشد . در حال حاضر نوع تزریقی این دارو نیزموجود است که با درنظر گرفتن تمهیدات لازم سالی یکبار بصورت داخل وریدی تزریق میشود .نام نوع تزریقی آن "آکلاستا" میباشد. نوع تزریقی نیز ممکن است پس از تزریق برای چند روز با عوارض گوارشی و استخوان درد همراه باشد . "زومتا" داروی دیگری از این خانواده است که در برخی دیگر از بیماریهای استخوانی مانند بیماری پاژه یا برخی بدخیمی های استخوانی تجویز می گردد.
نکته مهم در مورد این داروها ، آن است که باید پس از دو یا سه سال استفاده ، به مدت چند ماه در مصرف آنها وقفه داد در غیراینصورت شکنندگی استخوانها ممکن است افزایش پیدا کند.
سایر داروهایی که در پوکی استخوان تجویز می شوند کدامند ؟
اگر پزشک معالج بنا به ضرورتی مانند عوارض گوارشی نتواند داروهای ردیف اول را تجویز نماید یا بعلت شدت عارضه آنرا کافی نداند ، آنگاه ممکن است داروهای ردیف دوم را به تنهایی یا همراه با داروهای ردیف اول تجویز نماید .
سردسته داروهای ردیف دوم درمان یک داروی هورمونی با نام ژنریک "رالوکسیفن" و نام تجاری "اویستا" می باشد که گاهی بنابر ضرورتی بصورت جایگزین تجویز می گردد . این دارو از خانواده هورمونهای جنـ*ـسی می باشد که تاثیر مثبت درتقویت استخوانها دارد.
داروی دیگر مشتقات هورمون دیگری بنام کلسی تونین می باشد . این هورمون بصورت طبیعی از غدد پاراتیرویید ترشح می گردد . این دارو بفرم تزریقی و اسپری داخل بینی موجود می باشد و بصورت شایعی همراه با داروی ردیف اول توسط پزشکان معالج تجویز میگردد.
در گذشته از تجویزهورمونهای استروژن و پروژسترون برای پیشگیری از عوارض یایسگی در خانمها و از جمله پوکی استخوان استفاده میشد که امروزه جایگاه و نقش خود را برای پیشگیری و درمان پوکی استخوان از دست داده است.
داروی جدید و موثر برای درمان پوکی استخوان ؟
در چند سال اخیر استفاده از داروی جدیدی در درمان پوکی استخوان جای خود را باز کرده و مورد استقبال قرار گرفته است . این دارو از مشتقات هورمون پاراتورمون می باشد که از غده پاراتیرویید ترشح می گردد و نتایج درخشانی در درمان پوکی استخوان از خود نشان داده است . مدت زمان استفاده از این دارو بسته به میزان و شدت پوکی از شش ماه تا دو سال متغیر می باشد . برای درمان شکستگیهایی که به هر علتی نگرانی از جوش نخوردن یا تاخیر در جوش خوردن وجود داشته باشد نیز این دارو مورد تجویز قرار می گیرد.
تنها مشکلی که وجود دارد این است که این دارو به فرم تزریقی وجود دارد و باید روزانه و به مدت طولانی بصورت زیرجلدی درناحیه دور ناف درشکم یا در ناحیه بازو تزریق گردد.
خلاصه و نتیجه گیری:
در مبحث پوکی استخوان پیشگیری به مراتب مهمتر از درمان میباشد . پیشگیری از پیدایش پوکی استخوان بر سه اصل مهم تغذیه سالم ، ورزش مناسب و عادتهای صحیح زندگی استوار است.
درمان پوکی استخوان فرایند طولانی و زمانبری است که مستلزم رعایت اصول فوق الذکر و یک پروتکل درمان دارویی میباشد که زیر نظر پزشک معالج تنظیم میگردد.
سیر تغییرات وضعیت تراکم استخوان ، در فواصلی که پزشک معالج صلاح بداند با انجام تست "دانسیومتری" که یک روش تصویربرداری میباشد ، رصد می گردد.