چه گوارا، چریک قهرمان

[Behtina]

برترین ها: عکس معروفی که در سال ۱۹۶۰ از ارنستو چه گوارا یکی از سران انقلاب کوبا برداشته شده، امروزه نوعی شمایل مدرن به شمار می‌رود.

انستیتوی هنر در دانشگاه مریلند این عکس را "مشهورترین عکس جهان و نماد قرن بیستم" خوانده است، و کارشناسان "موزه ویکتوریا و آلبرت" در لندن، آن را "پرتیراژترین اثر تاریخ عکاسی" دانسته‌اند.

خالق این عکس آلبرتو کوردا عکاس نامی کوبایی است.

​

عکس خلال یک گردهمایی سیـاس*ـی برداشته شد: یک سال و اندی پس از پیروزی چریک‌های چپ‌گرا در کوبا، یک کشتی بلژیکی با بار اسلحه در بندر هاوانا منفجر شد. طی انفجار ۱۳۷ کارگر جان خود را از دست دادند. مقامات کوبایی، سازمان اطلاعات مرکزی (سیا) را، که به دولت انقلابی کوبا اعلان جنگ داده بود، مسئول این حادثه دانستند.

به گزارش بی بی سی، یک روز پس از انفجار، در پنجم ماه مه ۱۹۶۰ فیدل کاسترو رهبر انقلاب در گورستان بزرگ هاوانا برای بیش از ۱۰۰ هزار نفر از مردم کشورش سخنرانی کرد. ژان پل سارتر فیلسوف فرانسوی به همراه دوست و همکارش سیمون دوبووار که در همین زمان از کوبا دیدن می‌کردند، در مراسم کنار کاسترو ایستاده بودند.

موقع سخنرانی کاسترو، چه گوارا از انظار پنهان بود و تنها لحظاتی کوتاه به جلوی سکو آمد، به انبوه جمعیت نگاهی انداخت و به عقب برگشت. آلبرتو کوردا عکاس روزنامه دولتی روولوسیون (انقلاب) از این فرصت کوتاه استفاده کرد و سیمای معروف‌ترین رهبر انقلابی قرن بیستم را با دوربین ثبت کرد.

در تصویر اصلی، در طرف راست عکس شاخه نخل و در سمت چپ آن نیمرخ مردی ناشناس دیده می‌شود. عکس به حالت افقی و با دوربین لایکای M2 با لنز ۹۰ میلیمتری برداشته شده است.

​

در عکس صورت جوانی خوش‌سیما با ریش کم‌پشت و موی ژولیده و انبوه دیده می‌شود. او کلاه باسک با ستاره پنج‌گوش بر سر دارد. کوردا نام این عکس را "چریک قهرمان" گذاشت.

پرچم اعتراض و مبارزه

عکس هفت سالی کمابیش ناشناخته ماند. روزنامه روولوسیون به عکس چه گوارا توجهی نشان نداد و آن را به کوردا برگرداند. سال‌ها بعد کوردا عکس را به یک ناشر چپ‌گرای ایتالیایی بخشید.

قتل چه گوارا در بولیوی، اعتراضات گسترده‌ای در سراسر جهان برانگیخت. ناشر ایتالیایی از عکس چه گوارا پوستر ساخت و آن را در هزاران نسخه منتشر کرد. عکس چون پرنده‌ای بی‌قرار به همه جا بال گشود و ظرف چند هفته به هر گوشه جهان رسید. به ویژه در جریان شورش‌های سال ۱۹۶۸ که میلیون‌ها جوان عکس چه گوار را سر دست گرفتند یا به دیوارها چسباندند.​

​

در سال‌های بعد که تصویر "چریک قهرمان" در شکل‌های گوناگون و نسخه‌های بیشمار منتشر شد، خالق آن آلبرتو کوردا نه اعتراضی کرد و نه حق و حقوقی خواست. او به عنوان مارکسیستی معتقد، باور داشت که پخش عکس چه گوارا، به نشر ایده‌های او کمک می‌کند.

کوردا تنها یک بار در سال ۲۰۰۰ علیه شرکتی که در انگلستان از عکس چه گوارا برای تبلیغ ودکای اسمیرنوف استفاده کرده بود، به دادگاه شکایت برد. او استدلال کرد که اگر چریک کمونیست زنده بود، هرگز با تبلیغ مشروبات الکلی موافقت نمی‌کرد.

کوردا به خبرنگاران گفت: ”من به آرمانی که چه گوارا جان خود را بر سر آن گذاشت، اعتقاد دارم. به همین خاطر با انتشار این عکس برای بزرگداشت خاطره چه گوارا و نشر ایده‌های او در راه عدالت اجتماعی هیچ مخالفتی ندارم، اما با سوء استفاده از این عکس برای تبلیغ اجناسی مانند مشروبات الکلی، که می‌تواند به حیثیت چه گوارا لطمه بزند، مخالف هستم."

کوردا از شرکت تبلیغاتی انگلیسی ۵۰ هزار دلار خسارت گرفت، و مبلغ را یکجا به "اداره بهداشت و درمان کودکان" بخشید. او به سال ۲۰۰۱ در ۷۲ سالگی در پاریس درگذشت. عکسی که از چه گوارا گرفته است، مشهورترین عکس او بود.

دستمایه هنری

عکسی که کوردا گرفته بود، در بزرگترین اندازه در میدان روولوسیون (انقلاب) هاوانا نصب شده و سراسر نمای وزارت کشور را پوشانده است. چه گوارا خود در این عمارت کار کرده بود و در همین میدان بود که کاسترو در ۱۸ اکتبر ۱۹۶۷ در برابر بیش از یک میلیون نفر از مردم سوگوار، مرگ چه گوارا را اعلام کرد.

​

عکس همچنین دستمایه‌ای شد برای هنرمندان و طراحان بیشماری که موتیف اصلی را برای خلق آثار وسیع‌تر و متنوع‌تری به کار بردند. معروف‌ترین برداشت از اثر را جیم فیتزپاتریک خلق کرد. این هنرمند ایرلندی با برجسته کردن طرح و خطوط عکس، نمونه‌ای "استیلیزه" از آن ارائه داد که به صورت یک باسمه‌ آشنا و چشمگیر، حتی بیش از عکس اصلی معروفیت پیدا کرد و در میلیون‌ها نسخه روی پیراهن یا لیوان تکثیر شد. همین پرتره بود که به عنوان الگویی برای آثاری مکرر به صورت نگاره‌های چندرنگی و به سبک کارهای اندی وارهول، به کاررفت.

از تصویر تا شمایل

عکس چه گوارا در طول زمان به یک شمایل بدل شده است، یعنی بیش از آنکه بازنمایی یک چیز باشد، حاوی پیام و معناست. نگاره‌ایست که درونمایه و پیام معنوی خاصی را القا می‌کند. این دگردیسی، حتی بیش از آن که به شخصیت فردی چه گوارا مربوط باشد، به خود عکس بر‌می‌گردد که از تمام ویژگی‌های لازم برای بدل شدن به نماد یک دوران برخوردار بوده است. در هر گوشه دنیا که صحبت از اعتراض و مبارزه باشد، این عکس هم به طرزی اسرارآمیز ظاهر می‌شود.

سادگی و شفافیت عواطف انسانی در سیمای چه گوارا بی‌درنگ به بیننده منتقل می‌شود. در خطوط چهره و به ویژه در نگاه او، اندوه و خشم آشکار است. عکس که از زاویه پایین گرفته شده نوعی وقار و متانت را نیز نشان می‌دهد، که برتری معنوی و شکست‌ناپذیری قهرمان را القا می‌کند. نگاهی راسخ که به افق‌های دور دوخته شده، با حسی پیامبرگون به راه‌های ناپیموده و افق‌های دور (آرزوهای آرمانی) نظر دارد که از مرزهای زندگی فراتر می‌رود.

​

این مشهورترین عکس جهان، تجسم قدرت و شکوه جوانی نیز هست و به سادگی والایی و زیبایی را در صورت یک جوان جمع می‌کند. چه گوارا در زمان گرفته شدن عکس ۳۱ ساله بود.

کارکرد امروزین عکس با زندگی و ایده‌های سیـاس*ـی چه گوارا ارتباط زیادی ندارد، به ویژه آنکه به مدار تولید و مصرف انبوه پیوسته است، و این به یک معنا ریشخند زمان را نیز با خود دارد: فردی که در سراسر زندگی با بنیادهای سرمایه‌داری و زندگی مصرفی مبارزه می‌کرد، کمابیش به یک مارک تجارتی بدل شده است.

​

برخی از هنرشناسان عقیده دارند که عکس چه گوار در طول چهل سال گذشته، استحاله‌ای از سر گذرانده و معنای سیـاس*ـی خود را از دست داده است. بیشتر جوانان با عقاید سیـاس*ـی او آشنا نیستند، یا حتی با جهان‌بینی او مخالف هستند. از شمایل چه گوارا چه بسا به عنوان نماد برادری و صلح و مسالمت به کار می‌رود، درحالیکه خود او قهر و خشونت را حق انسان‌های زیرستم می‌دانست و در برخورد با مخالفان سیـاس*ـی به شدت سرسخت و متعصب بود.

زندگی در خدمت انقلاب

ارنستو گوارا دلاسرنا معروف به "چه" چهاردهم ژوئن ۱۹۲۸ در خانواده‌ای متوسط در شهر روسارویو در آرژانتین به دنیا آمد. در دانشگاه بوئنس آیرس به تحصیل پزشکی پرداخت و در زمان دانشجویی در کشورهای آمریکای جنوبی و مرکزی سفرهای زیادی انجام داد. از کشورهایی دیدن کرد که دیکتاتورهای خون‌آشام حکومت می‌کردند و بیشتر آنها از حمایت ایالات متحده برخوردار بودند.

مشاهده فقر و محرومیت بی‌کران مردم چه گوارای جوان را سخت متأثر کرد و در کنار گرایش به مارکسیسم، او را متقاعد ساخت که تنها از راه انقلاب قهرآمیز است که می‌توان مشکلات جوامع را حل کرد.

​

چه گوارا در سال ۱۹۵۴ به مکزیک رفت و سال بعد با فیدل کاسترو رهبر جنبش چریکی کوبا آشنا شد. چه گوارا به چریک‌های چپ گرای پیرو کاسترو پیوست و در پیروزی مبارزان کوبایی علیه دیکتاتوری باتیستا نقش برجسته‌ای ایفا کرد.

در سال ۱۹۵۹ پس از سرنگونی باتیستا در کوبا حکومتی انقلابی به رهبری کاسترو تشکیل شد. چه گوارا در دو سال اول مناصبی را در حکومت انقلابی کوبا عهده‌دار شد. نخست رئیس بانک ملی کوبا شد و سپس وزیر صنایع. او به عنوان نماینده دولت کوبا سفرهای زیادی انجام داد و به ویژه در برقراری پیوندهای دوستانه با کشورهای "اردوگاه سوسیالیستی" فعال بود. طراحان سیاست خارجی آمریکا چه گوارا را سرسخت‌ترین دشمن خود در میان رهبران انقلابی کوبا می‌دانستند.

چه گوارا در کوبا برای تقسیم زمین میان کشاورزان و ملی سازی صنایع برنامه هایی به اجرا گذاشت که با توفیق زیادی همراه نبود. به علاوه با برخی از سران کوبا اختلاف نظرهایی پیدا کرد. از وضعیت تازه خود ناخرسند بود و رفته رفته آشکار کرد که به جای فعالیت‌های دولتی مایل است به امر "انقلاب جهانی" بپردازد.​

​

در سال ۱۹۶۵ دوست همرزم او فیدل کاسترو به خبرنگاران اطلاع داد که چه گوارا برای انجام "وظایف انقلابی" کوبا را ترک کرده است. چه گوارا چند ماهی در کنار انقلابیون آفریقا به سر برد. در کنگو تلاش کرد شورشیان مسلح را در مبارزه با موبوتو، که دولت دموکراتیک پاتریس لومومبا را سرنگون کرده بود، متحد کند.

تلاش های چه گوارا در آفریقا با شکست روبرو شد. او در سال ۱۹۶۶ مخفیانه به کوبا برگشت.

چه گوارا در اوایل سال ۱۹۶۷ مخفیانه به بولیوی رفت، با این برنامه که مطابق الگوی انقلاب کوبا، مبارزه چریک‌های چپ‌گرای بولیوی را علیه دیکتاتوری نظامی زیر حمایت ایالات متحده سازماندهی کند. او در بولیوی با مشکلات فراوان و پیش‌بینی نشده روبرو شد. مهمترین مشکل جنبش انقلابی در بولیوی، ناتوانی چریک‌های مسلح در جلب اعتماد و حمایت مردم زحمتکش و فقیر بود.

​

ارتشیان بولیوی با حمایت سازمان سیا نیروهای چه گوارا را در جنگل محاصره و "فرمانده" را دستگیر کردند.

چه گوارا در بامداد نهم اکتبر ۱۹۶۷ تیرباران شد. نظامیان جسد او را در گوری ناشناس دفن کردند. در سال ۱۹۹۷ با کشف گور چه گوارا، بقایای جسد او را به کوبا بردند و در آرامگاهی پرشکوه به خاک سپردند. ​

​