راهکارهای مقابله روایات با خرافات
اعراب قبل از اینکه اسلام را بپذیرند و مسلمان بشوند، اعمالی را انجام میدادند که برگرفته از وهم، خیال و پیروی کورکورانه از پدران و اجداد خویش بود. اسلام به عنوان دین کامل و مکتب الهی، با تمام خرافات عصر جاهلیت و اموری که مبتنی بر وهم و خیال بود، مبارزه کرد و به جای آن، اموری را بنا نهاد که مبتنی بر عقل و یقین بود. در این بخش راهکارهای مقابله با این عقاید واهی با تکیه بر روایات بیان میشود.
1) تفکر و خردورزی
روایات اسلامی نسبت به این مسئله اهتمام زیادی داشته و مسلمانان را به تفکر و خردورزی دعوت کردهاند. در ذیل برخی از روایات پیامبر(ص) در این باره بیان میشود.
پیامبر اسلام(ص) میفرماید: «هیچ عبادتی برتر از اندیشه کردن نیست» (پاینده، بیتا، ص590). آن حضرت در جای دیگر میفرماید: «یک ساعت اندیشیدن بر 60 سال عبادت برتری دارد» (همان). ایشان عقل را بهترین آفریده خدا میداند و میفرماید: «خداوند چیزی را بهتر از عقل، میان بندگان خویش قسمت نکرده است» (کلینی، 1401ق، ج1، ص12). همچنین میفرماید: «زیاد بیاندیشید» (پاینده، بیتا، ص576). نیز فرموده است: «کسی که خردمند نیست، دین ندارد» (مجلسی، 1374ش، ج74، ص160).
این روایات، دلیل روشنی بر مبارزه آن حضرت با خرافات است. بنابراین پیامبر(ص) از انسانها میخواهد تا در پرتو فکر، از آسیب اوهام و خرافات در امان بمانند.
2) دعا و ذکر
یکی از خرافاتی که در عصر جاهلیت رواج داشت، خرافات در باب چشم زخم بود. متأسفانه این خرافات تاکنون رواج دارد و امروزه، مردم برای رفع چشم زخم، به اموری روی میآورند که هیچ دلیل عقلی و شرعی در آن دیده نمیشود، مانند دود کردن اسپند، شکستن تخم مرغ و نام بردن افرادی که احتمال میدهند چشم زده باشند و ... که این امور ساختگی، اثری در دفع چشم زخم ندارند. روایات اسلامی انسانها را از این خرافهها برحذر میدارند و تنها راه مقابله با چشم زخم را ذکر و دعا میدانند.
اهل لغت برای ذکر معانی زیادی بیان نمودهاند که از جمله آنها «الحفظ لشیء تذکره» (ابنمنظور، 1426ق، ج4، ص308) است. همچنین آن را حضور شیء نزد قلب و زبان معنی کردهاند (ر.ک: راغب اصفهانی، بیتا، ص329). در ذیل ابتدا به تبیین مسئله چشم زخم پرداخته میشود، سپس اثرات ذکر و دعا مورد بررسی قرار میگیرد.
در قرآن کریم دو آیه وجود دارد که از آنها برای اثبات اثر چشم زخم استفاده میشود:
1. «وَإِنْ یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَیَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ» (قلم، 51).
مفسران در تفسیر این آیه، سه دستهاند. عدهای گفتهاند: این آیه کنایه از نگاههای بسیار غضب آلود است، مثل اینکه میگوییم: فلان کس آنچنان بد به من نگاه کرد که گویی میخواست با نگاهش مرا بخورد یا بکشد (طبرسی، 1360ش، ج25، ص249). عدهای دیگر گفتهاند: آیه کاری به اصل چشم زخم و تأیید آن ندارد، بلکه در صدد است که سبک مغزی کفار را نشان دهد؛ زیرا از یک سو آنقدر تحت تأثیر آیات قرآن کریم قرار میگیرند و از آن تعجب میکنند که میخواهند تو را چشم بزنند و از سوی دیگر تو را مجنون میخوانند (مکارم شیرازی، 1377ش، ج24، ص425). اما عدهای دیگر آیه را دلیل بر تأثیر چشم زخم میدانند. علامه طباطبایی ذیل آیه مذکور میگوید: معنای آیه این است که «محققاً آنها که کافر شدند، وقتی قرآن را شنیدند، نزدیک بود با چشمهای خود، تو را به زمین بیاندازند؛ یعنی با چشم زخم تو را بکشند». مراد از «ازلاق بابصار» به طوری که همه مفسران گفتهاند، چشم زدن است که خود نوعی از تأثیرات نفسانی است و دلیلی بر نفی آن نداریم، بلکه حوادثی دیده میشود که با چشم زدن منطبق است و روایاتی هم بر طبق آن وارد شده است، با این حال، دلیلی ندارد که ما آن را انکار کنیم و بگوییم یک عقیده خرافی است (طباطبایی، 1374ش، ج19، ص648).
2. «وَقَالَ یَا بَنِیَّ لَا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَمَا أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَعَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ» (یوسف، 67).
بیشتر مفسران درباره این آیه شریفه، اتفاق نظر دارند که سفارش حضرت یعقوب(ع) به فرزندانش، برای دوری از چشم زخم بوده است (مدنی، 1384ش، ج1، ص298).
سنت پیامبر اکرم(ص) و روایات اهلبیت(ع) نیز، بر حقیقت داشتن مسئله چشم زخم دلالت دارند. علامه مجلسی پس از نقل روایات و کلمات علما و حکما درباره این موضوع، این چنین نتیجه میگیرد: انکار موضوع چشم زخم به طور کلی، ممکن نیست، به خاطر شواهد عینی و وارد شدن آیاتی از قرآن کریم و روایات زیاد و مکفی که خداوند و خلفای او به حقائق امور آگاهند (مجلسی، 1374ش، ج63، ص17).
نمونه هایی از روایات نقل شده درباره چشم زخم از این قرارند:
از رسول خدا(ص) روایت شده که فرمود: «چشم زخم، انسان (صحیح و سالم) را داخل قبر میکند و شتر را به دیگ میفرستد» (مجلسی، 1374ش، ج63، ص25). امام صادق(ع) میفرماید: «اگر چیزی بر قضا و قدر الهی سبقت بگیرد، همان چشم زخم است» (همان). در حدیث دیگری آمده است: روزی جبرئیل(ع) بر پیامبر(ص) نازل شد و ایشان را غمگین و اندوهگین مشاهده کرد، وقتی علت آن را سؤال کرد، پیامبر(ص) فرمود: ناراحتی من به خاطر آن است که به حسن(ع) و حسین(ع) چشم زدهاند. جبرئیل(ع) فرمود: ای محمد! چشم زدن واقعیت دارد، پس آن دو را با این جملات تعویذ بفرما (همان، ج95، ص132). صفوان جمّال از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: «اگر قبرستانها شکافته شوند و حقایق آشکار شود، مشاهده میکنید که اکثر مردگان با چشم زخم از دنیا رفتهاند؛ زیرا چشم زخم واقعیت دارد» (همان، ج95، ص127).
تنها راهحلی که روایات برای مقابله با چشم زخم ارائه میدهند، ذکر و دعا است:
در روایتی آمده است: هنگامی که نعمتی از کسی شما را به اعجاب آورد، برای دفع چشم زخم تکبیر بگویید و ذکر خدا بگویید (همان، ج63، ص24). امام صادق(ع) فرمود: هرگاه از چشم زخم ترسیدید، بگویید: «ما شاء الله لا حول و لا قوۀ الا بالله العلیّ العظیم» (همان، ج63، ص26). امام رضا(ع) برای دفع چشم زخم دستور داد که سورههای حمد، اخلاص و معوذتین، و آیۀ الکرسی را بنویسند و در میان آنچه ترس چشم زدن دارند، بگذارند (همان). همچنین آن حضرت در جواب مردی که از چشم زخم پرسیده بود، فرمود: چشم زخم حق است، اگر چشم خوردی، دستهایت را در مقابل صورت بگیر و بر آن سورههای حمد، توحید و معوذتین را بخوان و دستت را به صورت بکش که این کار به اذن خدا نافع است (همان، ج95، ص129).
اعراب قبل از اینکه اسلام را بپذیرند و مسلمان بشوند، اعمالی را انجام میدادند که برگرفته از وهم، خیال و پیروی کورکورانه از پدران و اجداد خویش بود. اسلام به عنوان دین کامل و مکتب الهی، با تمام خرافات عصر جاهلیت و اموری که مبتنی بر وهم و خیال بود، مبارزه کرد و به جای آن، اموری را بنا نهاد که مبتنی بر عقل و یقین بود. در این بخش راهکارهای مقابله با این عقاید واهی با تکیه بر روایات بیان میشود.
1) تفکر و خردورزی
روایات اسلامی نسبت به این مسئله اهتمام زیادی داشته و مسلمانان را به تفکر و خردورزی دعوت کردهاند. در ذیل برخی از روایات پیامبر(ص) در این باره بیان میشود.
پیامبر اسلام(ص) میفرماید: «هیچ عبادتی برتر از اندیشه کردن نیست» (پاینده، بیتا، ص590). آن حضرت در جای دیگر میفرماید: «یک ساعت اندیشیدن بر 60 سال عبادت برتری دارد» (همان). ایشان عقل را بهترین آفریده خدا میداند و میفرماید: «خداوند چیزی را بهتر از عقل، میان بندگان خویش قسمت نکرده است» (کلینی، 1401ق، ج1، ص12). همچنین میفرماید: «زیاد بیاندیشید» (پاینده، بیتا، ص576). نیز فرموده است: «کسی که خردمند نیست، دین ندارد» (مجلسی، 1374ش، ج74، ص160).
این روایات، دلیل روشنی بر مبارزه آن حضرت با خرافات است. بنابراین پیامبر(ص) از انسانها میخواهد تا در پرتو فکر، از آسیب اوهام و خرافات در امان بمانند.
2) دعا و ذکر
یکی از خرافاتی که در عصر جاهلیت رواج داشت، خرافات در باب چشم زخم بود. متأسفانه این خرافات تاکنون رواج دارد و امروزه، مردم برای رفع چشم زخم، به اموری روی میآورند که هیچ دلیل عقلی و شرعی در آن دیده نمیشود، مانند دود کردن اسپند، شکستن تخم مرغ و نام بردن افرادی که احتمال میدهند چشم زده باشند و ... که این امور ساختگی، اثری در دفع چشم زخم ندارند. روایات اسلامی انسانها را از این خرافهها برحذر میدارند و تنها راه مقابله با چشم زخم را ذکر و دعا میدانند.
اهل لغت برای ذکر معانی زیادی بیان نمودهاند که از جمله آنها «الحفظ لشیء تذکره» (ابنمنظور، 1426ق، ج4، ص308) است. همچنین آن را حضور شیء نزد قلب و زبان معنی کردهاند (ر.ک: راغب اصفهانی، بیتا، ص329). در ذیل ابتدا به تبیین مسئله چشم زخم پرداخته میشود، سپس اثرات ذکر و دعا مورد بررسی قرار میگیرد.
در قرآن کریم دو آیه وجود دارد که از آنها برای اثبات اثر چشم زخم استفاده میشود:
1. «وَإِنْ یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَیَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ» (قلم، 51).
مفسران در تفسیر این آیه، سه دستهاند. عدهای گفتهاند: این آیه کنایه از نگاههای بسیار غضب آلود است، مثل اینکه میگوییم: فلان کس آنچنان بد به من نگاه کرد که گویی میخواست با نگاهش مرا بخورد یا بکشد (طبرسی، 1360ش، ج25، ص249). عدهای دیگر گفتهاند: آیه کاری به اصل چشم زخم و تأیید آن ندارد، بلکه در صدد است که سبک مغزی کفار را نشان دهد؛ زیرا از یک سو آنقدر تحت تأثیر آیات قرآن کریم قرار میگیرند و از آن تعجب میکنند که میخواهند تو را چشم بزنند و از سوی دیگر تو را مجنون میخوانند (مکارم شیرازی، 1377ش، ج24، ص425). اما عدهای دیگر آیه را دلیل بر تأثیر چشم زخم میدانند. علامه طباطبایی ذیل آیه مذکور میگوید: معنای آیه این است که «محققاً آنها که کافر شدند، وقتی قرآن را شنیدند، نزدیک بود با چشمهای خود، تو را به زمین بیاندازند؛ یعنی با چشم زخم تو را بکشند». مراد از «ازلاق بابصار» به طوری که همه مفسران گفتهاند، چشم زدن است که خود نوعی از تأثیرات نفسانی است و دلیلی بر نفی آن نداریم، بلکه حوادثی دیده میشود که با چشم زدن منطبق است و روایاتی هم بر طبق آن وارد شده است، با این حال، دلیلی ندارد که ما آن را انکار کنیم و بگوییم یک عقیده خرافی است (طباطبایی، 1374ش، ج19، ص648).
2. «وَقَالَ یَا بَنِیَّ لَا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَمَا أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَعَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ» (یوسف، 67).
بیشتر مفسران درباره این آیه شریفه، اتفاق نظر دارند که سفارش حضرت یعقوب(ع) به فرزندانش، برای دوری از چشم زخم بوده است (مدنی، 1384ش، ج1، ص298).
سنت پیامبر اکرم(ص) و روایات اهلبیت(ع) نیز، بر حقیقت داشتن مسئله چشم زخم دلالت دارند. علامه مجلسی پس از نقل روایات و کلمات علما و حکما درباره این موضوع، این چنین نتیجه میگیرد: انکار موضوع چشم زخم به طور کلی، ممکن نیست، به خاطر شواهد عینی و وارد شدن آیاتی از قرآن کریم و روایات زیاد و مکفی که خداوند و خلفای او به حقائق امور آگاهند (مجلسی، 1374ش، ج63، ص17).
نمونه هایی از روایات نقل شده درباره چشم زخم از این قرارند:
از رسول خدا(ص) روایت شده که فرمود: «چشم زخم، انسان (صحیح و سالم) را داخل قبر میکند و شتر را به دیگ میفرستد» (مجلسی، 1374ش، ج63، ص25). امام صادق(ع) میفرماید: «اگر چیزی بر قضا و قدر الهی سبقت بگیرد، همان چشم زخم است» (همان). در حدیث دیگری آمده است: روزی جبرئیل(ع) بر پیامبر(ص) نازل شد و ایشان را غمگین و اندوهگین مشاهده کرد، وقتی علت آن را سؤال کرد، پیامبر(ص) فرمود: ناراحتی من به خاطر آن است که به حسن(ع) و حسین(ع) چشم زدهاند. جبرئیل(ع) فرمود: ای محمد! چشم زدن واقعیت دارد، پس آن دو را با این جملات تعویذ بفرما (همان، ج95، ص132). صفوان جمّال از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: «اگر قبرستانها شکافته شوند و حقایق آشکار شود، مشاهده میکنید که اکثر مردگان با چشم زخم از دنیا رفتهاند؛ زیرا چشم زخم واقعیت دارد» (همان، ج95، ص127).
تنها راهحلی که روایات برای مقابله با چشم زخم ارائه میدهند، ذکر و دعا است:
در روایتی آمده است: هنگامی که نعمتی از کسی شما را به اعجاب آورد، برای دفع چشم زخم تکبیر بگویید و ذکر خدا بگویید (همان، ج63، ص24). امام صادق(ع) فرمود: هرگاه از چشم زخم ترسیدید، بگویید: «ما شاء الله لا حول و لا قوۀ الا بالله العلیّ العظیم» (همان، ج63، ص26). امام رضا(ع) برای دفع چشم زخم دستور داد که سورههای حمد، اخلاص و معوذتین، و آیۀ الکرسی را بنویسند و در میان آنچه ترس چشم زدن دارند، بگذارند (همان). همچنین آن حضرت در جواب مردی که از چشم زخم پرسیده بود، فرمود: چشم زخم حق است، اگر چشم خوردی، دستهایت را در مقابل صورت بگیر و بر آن سورههای حمد، توحید و معوذتین را بخوان و دستت را به صورت بکش که این کار به اذن خدا نافع است (همان، ج95، ص129).