صنایع دستی آشنایی با انواع چوب مورد استفاده در خاتم

[@nicedavil]

از دیرباز، دست هنر آفرین هنرمندان خوش ذوق و قریحه این مرز و بوم با چوب و انواع آن آشنا بوده است. در عرصه هنر خاتم نیز، چوب نقشی محوری و بنیادین دارد و اساسا هنر خاتم را به نوعی می‌توان هنری چوبین نامید. استفاده از این ماده بسته به نوع، رنگ، سختی و نرمی آن متفاوت است.

به طور کلی چوب‌های مورد مصرف در صنایع چوب به دو دسته پهن‌برگان یا سخت‌چوب‌ها و سوزنی‌برگان یا نرم‌چوب‌ها تقسیم می‌شوند. از آنجایی که اکثر چوب‌های پهن‌برگ نسبت به سوزنی‌برگان دارای سختی و وزن مخصوص بیشتری هستند اصطلاح سخت‌چوب به آنها اطلاق می‌شود و در مقابل به سوزنی برگان، نرم‌چوب گفته می‌شود، زیرا وزن مخصوص و سختی کمتری نسبت به پهن برگان دارند.

برای آشنایی بیشتر با انواع چوب‌ها باید گفت که چوب‌های تیزبرگ مربوط به درختانی می‌شود ‌که دارای برگ تیز و سوزنی بوده و عموما در فصل‌های مختلف سال، برگ آنها سبز است و از این رو به آنها درختان زمستانی می‌گویند. خصوصیات اصلی این درختان به شرح زیر است:

از خود صمغ زیادی ترشح می‌کنند. سبک وزن بوده و دارای مقاومت زیادی در برابر فشار و عوامل جوی و نیز در مقابل رطوبت هستند. کار با ابزار کار مورد استفاده در ساخت فراورده‌های چوبی نظیر اره و رنده با این نوع چوب‌ها بسیار آسان است. در صورت نیاز به تغییر رنگ، این گونه چوب‌ها، به خوبی به خود آستری می‌گیرند. اما چوب‌های پهن‌برگ مربوط به درختانی می‌شوند که فقط در فصل یا فصل‌های معینی دارای برگ هستند و مانند سایر گیاهان، در فصل بهار، برگ‌هایشان شروع به سبز شدن می‌کنند و تا فصل پاییز نیز دارای برگ هستند. به این دلیل به آنها درختان تابستانی می‌گویند.

در اینجا با چند نمونه از درختانی که چوب آنها در هنرهای ظریفه مانند خاتم به کار می‌رود آشنا می‌شویم.

چوب آبنوس
چوب آبنوس که به رنگ قهوه‌ای بسیار سیر و متمایل به مشکی است، از هندوستان تهیه می‌شود. ویژگی‌های این چوب به همراه زیبایی طبیعی آن، موجب شده است تا یکی از محوری‌ترین ‌مواردی باشد که در هنر خاتم سازی استفاده می‌شود.

این چوب در مرزبندی‌های مختلف و ایجاد حاشیه و حایل بین نقوش، بیش از سایر بخش‌های آثار خاتم به کار می‌رود. تهیه مثلث‌های مختلف از آن، به ویژه مثلث‌های متساوی‌الساقین از گذشته در میان هنرمندان خاتم‌ساز مرسوم بوده است.

استفاده از چوب آبنوس، تا قبل از شهریور ۱۳۲۰، به علت در دسترس نبودن آن دچار نوسان شده و منجر به جایگزین و استفاده کردن از رنگ‌های شیمیایی، به ویژه چوب رنگ شده گردو شد.

گردو
درخت گردو هم به صورت پراکنده در گروه‌های کوچک در جنگل‌های شمال ایران - حوزه خزر - می‌روید و هم در بسیاری از نقاط ایران که دارای آب و هوای نیمه خشک یا مدیترانه‌ای هستند کاشته می‌شود. استان‌های نواحی شمالی، فارس، اصفهان و استان‌های غربی مناسب‌ترین ‌آب و هوا را برای کاشت و پرورش این گونه گیاهی دارند.

به این ترتیب می‌توان ایران را از بهترین مناطق رشد درخت گردو دانست. چوب این درخت راست‌تار و خوش‌کار است و دوام آن بسیار خوب بوده و دارای خواص تکنولوژی بسیار عالی می‌باشد.

 

[@nicedavil]

چوب فوفل
چوب فوفل که به رنگ قهوه‌ای سیر بوده، از هندوستان تهیه می‌شود ‌و بسیار بادوام است. استفاده از این چوب با تکیه بر رنگ آن در هر جای خاتم، بسته به سلیقه و خلاقیت خاتم کار ممکن و عملی است.

بررسی‌های عمومی آثار برجای مانده از هنرمندان بزرگ خاتم کار نشان می‌دهد که آنها از چوب فوفل برای ساخت نقش‌های مثلث یا (اوره) بسیار استفاده می‌کردند. جایگاه این چوب در خاتم کاری پس از چوب آبنوس است و در نبود آن، هنرمندان از چوب دیگری به نام شاه چوب، از خانواده فوفل، استفاده می‌کردند. این چوب زردرنگ است و خاصیت رنگ‌پذیری آن بسیار بالاست. به طوری که با اندکی رنگ مثل فوفل می‌شود ‌و تمام خاصیت‌های فوفل را نیز داراست.

چوب عناب
عناب، چوبی نسبتا سخت بوده و دارای الیاف موازی و یکنواخت است. چوب بیرونی آن، زرد روشن تا قهوه‌ای روشن و چوب درونی آن نیز قهوه‌ای تیره می‌باشد. از این چوب، برای کارهای خراطی، منبت کاری، معرق کاری، خاتم سازی و هنرهایی از این دست استفاده می‌شود.

ماهاگونی
ماهاگونی چوبی است به رنگ خاکستری، نیمه سخت و نیمه سبک که دارای تلألؤ صدفی خاصی است. این چوب برای ساخت روکش و تخته لایه، خراطی، منبت کاری، خاتم سازی، مجسمه سازی و در قسمت‌های بیرونی و داخلی ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

چوب بقم، قاقم، قامیش
نام علمی درخت این چوب (Hematoxylon Campechidnum) است. درخت بقم دارای شاخ و برگ‌های پرپشت و رنگ تنه آن قهوه‌ای است. ارتفاع آن تا ۶ متر وقطر آن تا ۶۰ سانتیمتر می‌رسد. از چوب بقم در گذشته که دسترسی به آن راحت و آسان بود، استفاده‌های گوناگون می‌شد. رنگ زیبای این چوب آن را در ردیف یکی از عناصر مهم تزیین در متن خاتم قرار داده بود و هنرمندان خاتم ساز از این چوب برای جلوه دادن بیشتر به نقش‌های خود استفاده می‌کردند. این چوب به طور مشخص در تهیه مثلث‌های خاتم به کار می‌رود.

هنرمندان خاتم ساز به دو علت عمده، تمایل زیادی به استفاده از چوب بقم در آثار خود ندارند. نخست آنکه زیبایی و رنگ این چوب از برش مقطع آن چندان آشکار نیست و دوم اینکه رنگ زیبای حنایی این چوب پس از گذشت مدتی از مصرف آن، تغییر کرده و سیاه رنگ می‌شود.

کاج
کاج ایرانی چوبی درشت بافت، به رنگ سفید تا سفید مایل به کرم است که دارای روزنه‌ها، کانال‌های صمغی و گره‌های زیادی است. این چوب نسبتا سبک و نرم است و در ساخت خانه‌های چوبی، چوب‌های تونلی، تراورس راه آهن، جعبه سازی، در و پنجره، تیر برق و تلفن، کاغذسازی و غیره از آن استفاده می‌شود.

لیمو
در شمال و جنوب ایران گونه‌هایی از مرکبات وجود دارد که چوب آنها بسیار به یکدیگر شبیه است. درخت لیمو با وزن مخصوص ۷۴/۰ چوبی نیمه سنگین، سخت و متراکم، فشرده و ریزبافت، همگن و با هم کشیدگی متوسط است. سطح بیرونی آن باریک بوده و به رنگ سفید مایل به زرد است.

این گونه چوب به خوبی خراطی می‌شود ‌و پرداخت آن بسیار خوب است. از چوب لیمو بیشتر برای خراطی، کنده کاری، منبت، مشبک، معرق و خاتم سازی به کار می‌رود.

توسکا
رنگ این چوب در هنگام قطع درخت صورتی روشن (قرمز) است که پس از خشک شدن کم کم به رنگ نارنجی در می‌آید. چوبی است نسبتا نرم تا نیمه سخت و سبک که در مقابل ضربه و فشار مقاوم است. چوب توسکا در قایق سازی، مداد سازی، ساخت مبلمان، ساختمان‌های چوبی، کاغذ سازی، جعبه سازی، منبت کاری، تخته‌لایه و روکش مورد استفاده است.

چوب شمشاد
نام علمی این درخت (Buxus semperviros) بوده و درختی صنعتی و دارای مصارف گوناگون است. درخت شمشاد، شاخه‌های راست و برگ‌های ابلق و تخم مرغی دارد و قطر آن بین ۶۰ تا ۶۵ سانتیمتر می‌باشد.

رنگ تنه درخت شمشاد سبز تیره است و ارتفاع آن به ۸ تا ۱۰ متر می‌رسد. مقاومت عالی و رنگ زیبا و نسبتا شاد این چوب، استفاده‌ای دوگانه از آن را ممکن ساخته است. برخی از هنرمندان از این چوب در ساخت ابزارهای مورد نیاز در کار خود استفاده می‌کنند و برخی دیگر از زیبایی و قابلیت‌های منحصر به فرد آن برای تزیین آثار خاتم بهره می‌گیرند. استفاده از چوب شمشاد در ساخت تنگ مثلث‌سایی به جای چوب کیکم معمول بوده است.

نارنج
نارنج، چوبی است زرد رنگ که سطح بیرونی آن سفید، بدون موج و رگه و بسیار صاف است. این چوب نسبتا محکم بوده و دارای بو و بدون طعم می‌باشد ‌و در استان‌های مازندران و فارس به وفور یافت می‌شود. چوب نارنج شمال، سفیدرنگ و چوب نارنج فارس، زردرنگ بوده و گاهی با طوسی همراه است. از این چوب برای خراطی، منبت، مشبک و معرق کاری و به ویژه خاتم سازی استفاده می‌شود.

تبریزی
این چوب به رنگ سفید تا کرم روشن است و اغلب لکه‌های سیاه رنگ و یا قهوه‌ای دارد. چوبی است نسبتا نرم و سبک که دوام زیادی ندارد و کار با آن آسان است. برای ساخت تخته خرده چوب، کاغذ سازی، کبریت سازی، جعبه سازی و ادوات کشاورزی از آن استفاده می‌شود.

چوب آلوچه
نام علمی این درخت(Prunus) است و تنه‌ای نسبتا کوتاه با برگ‌های پهن و پنجه‌ای دارد. رنگ تنه این درخت قهوه‌ای تیره است و شاخه‌های منظم و خاردار دارد. قطر درخت آلوچه بین ۴۰ تا ۶۰ سانتیمتر متغیر است و ارتفاع آن تا ۶ متر هم می‌رسد.

از چوب آلوچه بیشتر برای زیرساخت خاتم در تهیه مصنوعات کوچک و تزیینی استفاده می‌شود. در صورت نیاز به چوب‌های رنگی، به ویژه رنگ قرمز چوب آلوچه را رنگ می‌کنند.

زبان گنجشک
درخت زبان گنجشک در جنگل‌های شمال ایران از آستارا تا گرگان و نیز در بعضی دیگر از نقاط کشورمان می‌روید. این گونه، از درختان متوسط بوده که در جنگل‌های ایران تا ارتفاع ۱۸ متر است. تنه آن که کاملا استوانه‌ای و صاف نیست، به بلندی ۱۲ تا ۱۵ متر است و قطر تنه آن به ۶۰ تا ۷۰ سانتیمتر می‌رسد.

زبان گنجشک به علت درخشندگی صدفی و رنگ براقش و نیز به دلیل نقش و نگاری که دارد بسیار مورد توجه بوده و در صنایع دستی به وفور استفاده می‌شود.

چوب گلابی
نام علمی درخت گلابی(Piruscordata) است. این درخت برگ‌های پهن و تنه‌ای نسبتا قوی دارد. قطر تنه این درخت بین ۶۰ تا ۶۵ سانتیمتر است. رنگ تنه آن، قهوه‌ای روشن است. خوش‌کار و خوش ابزار بودن این چوب، استفاده از آن را برای هنرمندان خاتم ساز راحت کرده است.

علاوه بر به کار بردن آن در بخش‌های مختلف خاتم، از این چوب با توجه به رنگ سفید و زیبایش بیشتر در تهیه مثلث‌های الوان، به ویژه مثلث‌های آبی رنگ یا ایجاد حاشیه‌های هندسی استفاده می‌کنند.

شاه چوب
شاه چوب به رنگ قهوه‌ای روشن است که از نواحی مختلف ایران تهیه می‌شود.

همان گونه که در توضیح چوب فوفل گفته شد این چوب جایگزین مناسبی برای چوب فوفل است و در نبود فوفل از شاه چوب استفاده می‌کنند.

توت سفید
چوب درخت توت بدون بو و طعم و سخت و سنگین بوده و دارای الیاف موازی می‌باشد. این چوب درخشان است و به ویژه در تماس با خاک دوام زیادی دارد. سطح بیرونی آن سفید و زرد روشن و چوب درونی آن نیز درخشان متمایل به قهوه‌ای است و به تدریج به رنگ سرخ تغییر می‌یابد. از چوب توت سفید برای تهیه ابزار چوبی منزل، معرق کاری و خاتم سازی استفاده می‌شود.

فلز
فلزی که در خاتم سازی به کار می‌رود و رنگ زرد طلایی دارد مفتولی از جنس برنج است. قبلا از مفتول‌های نقره‌ای یا طلایی نیز استفاده می‌کرده‌اند. هم‌اکنون از مس، برنج یا آلومینیوم استفاده می‌شود. مقطع مفتول در حالت عادی گرد است.

با قرار دادن مفتول در غلتک مخصوصی که شیاری به شکل "V" دارد، سطح مقطع مفتول به مثلث تبدیل می‌شود. جدیدا از وسیله‌ای برقی برای این کار استفاده می‌کنند.

استخوان
از دیگر مواد لازم در ساخت خاتم می‌توان به استخوان اشاره کرد. چیزی که امروزه به ندرت و یا هرگز در آثار خاتم به چشم نمی‌خورد. چرا که سابقا شتر در ایران فراوان بوده ولی اکنون کاهش یافته و رو به انقراض است. در حال حاضر پودر استخوان فشرده به نام گالالیت C.R که از آلمان وارد می‌شود، تقریبا جای استخوان شتر را گرفته است. مواد دیگر که در ساختن خاتم به کار می‌رود عبارت است از عاج فیل، مفتول برنج، نقره، آلومینیوم و چسب‌های سرد که دوام خاتم را زیاد می‌کند.

معمولا از استخوان ساق پا و دست شتر یا گاهی اسب استفاده می‌کرده‌اند. عاج فیل دوام چندین صدساله دارد. اما قیمت گران عاج، عاملی در جهت کنار گذاردن آن شده است.