از دیرباز، دست هنر آفرین هنرمندان خوش ذوق و قریحه این مرز و بوم با چوب و انواع آن آشنا بوده است. در عرصه هنر خاتم نیز، چوب نقشی محوری و بنیادین دارد و اساسا هنر خاتم را به نوعی میتوان هنری چوبین نامید. استفاده از این ماده بسته به نوع، رنگ، سختی و نرمی آن متفاوت است.
به طور کلی چوبهای مورد مصرف در صنایع چوب به دو دسته پهنبرگان یا سختچوبها و سوزنیبرگان یا نرمچوبها تقسیم میشوند. از آنجایی که اکثر چوبهای پهنبرگ نسبت به سوزنیبرگان دارای سختی و وزن مخصوص بیشتری هستند اصطلاح سختچوب به آنها اطلاق میشود و در مقابل به سوزنی برگان، نرمچوب گفته میشود، زیرا وزن مخصوص و سختی کمتری نسبت به پهن برگان دارند.
برای آشنایی بیشتر با انواع چوبها باید گفت که چوبهای تیزبرگ مربوط به درختانی میشود که دارای برگ تیز و سوزنی بوده و عموما در فصلهای مختلف سال، برگ آنها سبز است و از این رو به آنها درختان زمستانی میگویند. خصوصیات اصلی این درختان به شرح زیر است:
از خود صمغ زیادی ترشح میکنند. سبک وزن بوده و دارای مقاومت زیادی در برابر فشار و عوامل جوی و نیز در مقابل رطوبت هستند. کار با ابزار کار مورد استفاده در ساخت فراوردههای چوبی نظیر اره و رنده با این نوع چوبها بسیار آسان است. در صورت نیاز به تغییر رنگ، این گونه چوبها، به خوبی به خود آستری میگیرند. اما چوبهای پهنبرگ مربوط به درختانی میشوند که فقط در فصل یا فصلهای معینی دارای برگ هستند و مانند سایر گیاهان، در فصل بهار، برگهایشان شروع به سبز شدن میکنند و تا فصل پاییز نیز دارای برگ هستند. به این دلیل به آنها درختان تابستانی میگویند.
در اینجا با چند نمونه از درختانی که چوب آنها در هنرهای ظریفه مانند خاتم به کار میرود آشنا میشویم.
چوب آبنوس
چوب آبنوس که به رنگ قهوهای بسیار سیر و متمایل به مشکی است، از هندوستان تهیه میشود. ویژگیهای این چوب به همراه زیبایی طبیعی آن، موجب شده است تا یکی از محوریترین مواردی باشد که در هنر خاتم سازی استفاده میشود.
این چوب در مرزبندیهای مختلف و ایجاد حاشیه و حایل بین نقوش، بیش از سایر بخشهای آثار خاتم به کار میرود. تهیه مثلثهای مختلف از آن، به ویژه مثلثهای متساویالساقین از گذشته در میان هنرمندان خاتمساز مرسوم بوده است.
استفاده از چوب آبنوس، تا قبل از شهریور ۱۳۲۰، به علت در دسترس نبودن آن دچار نوسان شده و منجر به جایگزین و استفاده کردن از رنگهای شیمیایی، به ویژه چوب رنگ شده گردو شد.
گردو
درخت گردو هم به صورت پراکنده در گروههای کوچک در جنگلهای شمال ایران - حوزه خزر - میروید و هم در بسیاری از نقاط ایران که دارای آب و هوای نیمه خشک یا مدیترانهای هستند کاشته میشود. استانهای نواحی شمالی، فارس، اصفهان و استانهای غربی مناسبترین آب و هوا را برای کاشت و پرورش این گونه گیاهی دارند.
به این ترتیب میتوان ایران را از بهترین مناطق رشد درخت گردو دانست. چوب این درخت راستتار و خوشکار است و دوام آن بسیار خوب بوده و دارای خواص تکنولوژی بسیار عالی میباشد.
به طور کلی چوبهای مورد مصرف در صنایع چوب به دو دسته پهنبرگان یا سختچوبها و سوزنیبرگان یا نرمچوبها تقسیم میشوند. از آنجایی که اکثر چوبهای پهنبرگ نسبت به سوزنیبرگان دارای سختی و وزن مخصوص بیشتری هستند اصطلاح سختچوب به آنها اطلاق میشود و در مقابل به سوزنی برگان، نرمچوب گفته میشود، زیرا وزن مخصوص و سختی کمتری نسبت به پهن برگان دارند.
برای آشنایی بیشتر با انواع چوبها باید گفت که چوبهای تیزبرگ مربوط به درختانی میشود که دارای برگ تیز و سوزنی بوده و عموما در فصلهای مختلف سال، برگ آنها سبز است و از این رو به آنها درختان زمستانی میگویند. خصوصیات اصلی این درختان به شرح زیر است:
از خود صمغ زیادی ترشح میکنند. سبک وزن بوده و دارای مقاومت زیادی در برابر فشار و عوامل جوی و نیز در مقابل رطوبت هستند. کار با ابزار کار مورد استفاده در ساخت فراوردههای چوبی نظیر اره و رنده با این نوع چوبها بسیار آسان است. در صورت نیاز به تغییر رنگ، این گونه چوبها، به خوبی به خود آستری میگیرند. اما چوبهای پهنبرگ مربوط به درختانی میشوند که فقط در فصل یا فصلهای معینی دارای برگ هستند و مانند سایر گیاهان، در فصل بهار، برگهایشان شروع به سبز شدن میکنند و تا فصل پاییز نیز دارای برگ هستند. به این دلیل به آنها درختان تابستانی میگویند.
در اینجا با چند نمونه از درختانی که چوب آنها در هنرهای ظریفه مانند خاتم به کار میرود آشنا میشویم.
چوب آبنوس
چوب آبنوس که به رنگ قهوهای بسیار سیر و متمایل به مشکی است، از هندوستان تهیه میشود. ویژگیهای این چوب به همراه زیبایی طبیعی آن، موجب شده است تا یکی از محوریترین مواردی باشد که در هنر خاتم سازی استفاده میشود.
این چوب در مرزبندیهای مختلف و ایجاد حاشیه و حایل بین نقوش، بیش از سایر بخشهای آثار خاتم به کار میرود. تهیه مثلثهای مختلف از آن، به ویژه مثلثهای متساویالساقین از گذشته در میان هنرمندان خاتمساز مرسوم بوده است.
استفاده از چوب آبنوس، تا قبل از شهریور ۱۳۲۰، به علت در دسترس نبودن آن دچار نوسان شده و منجر به جایگزین و استفاده کردن از رنگهای شیمیایی، به ویژه چوب رنگ شده گردو شد.
گردو
درخت گردو هم به صورت پراکنده در گروههای کوچک در جنگلهای شمال ایران - حوزه خزر - میروید و هم در بسیاری از نقاط ایران که دارای آب و هوای نیمه خشک یا مدیترانهای هستند کاشته میشود. استانهای نواحی شمالی، فارس، اصفهان و استانهای غربی مناسبترین آب و هوا را برای کاشت و پرورش این گونه گیاهی دارند.
به این ترتیب میتوان ایران را از بهترین مناطق رشد درخت گردو دانست. چوب این درخت راستتار و خوشکار است و دوام آن بسیار خوب بوده و دارای خواص تکنولوژی بسیار عالی میباشد.