صنایع دستی ابزار و مواد لازم برای هنر میناکاری

[@nicedavil]

هنر میناسازی یکی از هنرهای دشوار و در عین حال زیبا می باشد که ساختن آثار آن به شدت دشوار می باشد. برای ساخت این آثار به ابزار و وسایلی نیاز است که هنرمند برای کار کردن، آنها را تهیه کرده و با کمک آنها آثاری خارق العاده می سازد. در این مطلب به تمامی این مواد و ابزار پرداخته و آنها را مورد بحث قرار می دهیم.

قلم مو
قلم مو را از موی سمور و موی پشت گربه، بین دو کتف تا روی دم، درست می‌کنند. عده‌ای موی زیر گلوی گربه را برای تهیه قلم مو مناسب دانسته‌اند که این نظر نادرست است.

روش تهیه و بستن قلم مو یکسان است ولی سلیقه‌ها متفاوت است. پس از چیدن مو از پشت گردن گربه، موها را با شانه‌ی کوچک ویژه‌ای، از ابتدا تا انتهای دسته موی تهیه شده، شانه می‌زنند تا تمامی کرک‌های مزاحم از ته آن خارج شود و موهای شکسته نیز از موهای سالم جدا شود. البته این کار را با سوزن نیز می‌توان انجام داد. بدین صورت که موی دسته بندی شده را توسط انگشت بر روی قطعه‌ای شیشه قرار داده، با سوزن کرک‌ها و موهای شکسته و اضافه را خارج می‌کنند. برای آنکه موها در قالب نظم یابد و در یک خط قرار گیرد ته قالب را به جای همواری می‌زنند. آنگاه موها را از قالب در می‌آورند (یا در زیر انگشتان) و خیس می‌کنند و ته آنها را با نخ می‌بندند و نوک‌شان را از انتهای شاہ‌پر کبوتر، که قبلا تمیز و آماده شده و نوک آن را بریده‌اند، رد می‌کنند تا موها به نوک شاہ‌پر برسد. پس از بیرون آوردن مقدار مورد نظر از نوک شاہ‌پر انتهای پر را چسب می‌ریزند و یا دسته‌ای را که ساخته‌اند و داخل شاہ‌پر کرده‌اند با نخ محکم می‌بندند.

در قدیم نقاشان بهترین قلم موها را می‌ساختند. این قلم موها کمی بلندتر و نوک تیز‌تر از قلم موهای امروزی بودند؛ زیرا در نقاشی‌های ظریف، که پرداززنی می‌شد، از این نوع قلم استفاده می‌کردند. امروزه جنس قلم موهای ساخت اروپا از موی سمور و سنجاب و موهای مصنوعی است. البته در ساختن مو در درجه اول باید بدانیم که چه خواسته‌ای از قلم مو داریم؟ اگر برای بوم و رنگ‌آمیزی است باید پرمو باشد و اگر برای پرداز زدن است باید کم مو‌تر و نوک تیز‌تر باشد و در پایان کار سعی کنیم که حتما قلم موها را کاملا در آب تمیز کنیم.

نوع و رنگ موی گربه در کاربرد قلم بسیار مؤثر است اگر بخواهند پرداز بزنند از موهایی که بیشتر خاصیت فنری دارند استفاده می‌کنند. موی گربه‌های دست‌آموز به علت اینکه بر اثر دست کشیدن مکرر بر پشت آنان و تولید الکتریسیته ساکن موهای آنان شکسته یا حالت چسبندگی پیدا می‌کند، جهت تهیه قلم مو مناسب نیستند گاهی در قلم‌گیری احتیاج است که از موی گربه‌هایی که موهای دو رنگ قهوه‌ای و سفید یا زرد دارند و اصطلاحا بیدانجیری یا مختلط نامیده می‌شوند استفاده شود و اگر به کارهای بسیار نرم و ظریف نیاز باشد از موی گربه سفید استفاده می‌شود.

مداد کپی
برای طراحی بر روی اجسام میناکاری شده بهتر است از مدادهای کپی استفاده شود. زیرا رنگ این مدادها در کوره محو می‌شود و در صورتی که بعد از کوره کاری هنوز اثر مداد بر روی اجسام باقی مانده باشد به راحتی پاک می‌شود. ولی مدادهای معمولی مشکل‌تر پاک می‌شود و در کوره نیز از بین نمی‌رود.

واشور کردن
واشور، در لغت به معنی دوباره برانگیختن، و از نو به جنبش درآوردن و زنده کردن محیط برای کار جدید است. بعضی لفظ واشور را به کار می‌برند به معنی باز هم شستن. ولی هر چه باشد این عمل را جهت چربی زدودن از محیط کار انجام می‌دهند تا رنگ روی کار جایگزین شود.

قبل از انجام هر گونه نقش و نگار و یا طراحی بر روی ظروف لعاب شده‌ی مینا باید آن ظروف را در اصطلاح واشور کرد. این عمل باعث می‌شود که چربی و ناخالصی روی ظروف از بین برود.

 

[@nicedavil]

طرز کار
پارچه‌ای (معمولا سفیدرنگ و نخی) به اندازه دلخواه معمولا ۵×۵ سانتی‌متر را در آب خیس کرده، به سریشم آغشته می‌کنند تا کمی حالت چسبندگی پیدا کند. سپس پارچه نمدار را بر روی ظروف مینا می‌کشند تا سطح کار از چربی عاری شود.

این عمل همان طوری که اشاره شد به خاطر این صورت می‌گیرد که اگر چربی یا مواد زایدی در روی ظروف مینا وجود دارد از بین برود؛ همچنین باعث نشست رنگ بر روی ظروف مینا شود.

البته پارچه‌ی آغشته به سریشم نباید زیادی دارای چسبندگی باشد؛ زیرا اگر چنین اتفاقی رخ دهد رنگ‌های نقاشی شده در کوره دارای ترک‌های ریزی خواهد شد و از طرفی رنگ نقاشی زمانی که از کوره بیرون آورده می‌شود حالت کدری به خود می‌گیرد؛ به خصوص رنگ طلای مینا به صورت طلای مایل به سیاه می‌شود.

سریشم
ماده‌ای است به رنگ قهوه‌ای مایل به زرد که اگر رطوبت به آن برسد یا آن را بجوشانیم دارای بوی تند و تعفن آوری می‌شود.

طرز تهیه سریشم
سریشم را از زردپی (زردپی آشیل) چسبیده به استخوان‌های تیرک حیوانات به خصوص اسب، گاو، گوسفند و امثالهم تهیه می‌کنند. این رباط‌ها را از استخوان جدا کرده، در ظرفی بزرگ قرار می‌دهند و روی آن را کمی آهک می‌پاشند تا رباط‌ها و غضروف‌ها زودتر حالت حل و فاسد شدن پیدا کند. مدت سه الی چهار روز آن را به حال خود می‌گذارند تا به حالت گندیدگی درآید. سپس رباط‌های گندیده شده را در ظروفی ریخته و با حرارت ملایم و غیر مستقیم داغ می‌کنند. به طوری که به نقطه جوش نرسد و تنها داغ شود. پس از داغ کردن، مواد حاصله را می‌گذارند تا سرد شود. در این حالت مواد به صورت ژل درمی‌آید که آن را با کاردک به صورت نازک می‌برند و نخی را از وسط آن می‌گذرانند و توسط همان نخ مواد را در زیر آفتاب آویزان می‌کنند تا خشک شود. مواد به دست آمده را سریشم می‌نامند که با داغ کردن مجدد به عنوان چسب در هنر خاتم سازی مورد استفاده قرار می‌گیرد و بهترین نوع چسب در این رشته‌ی هنری است؛ زیرا در هر نوع آب و هوایی از خود واکنش نشان نمی‌دهد. همچنین از تکه‌های سریشم می‌توان جهت واشور کردن در هنر مینا و مینیاتور استفاده کرد.

در گذشته سریشم به دست آمده در اصفهان از مرغوبیت خوبی برخوردار بود و بعد از اصفهان در یزد؛ اما امروزه تعداد بسیار محدودی از افراد به تهیه سریشم مشغول هستند. زیرا مصرف آن بسیار کم شده و تهیه‌ی آن نیز بسیار مشکل و کاری غیر قابل تحمل است؛ یک قطعه‌ی آن می‌تواند سال‌ها نان هنرمندان مینا و مینیاتور را تامین کند، همچنین می‌توان از بزاق آب دهان به عنوان یک نوع واشور استفاده کرد. البته این عمل برای اجسام کوچک امکان‌پذیر است و برای کارهای بزرگ باید از سریشم استفاده کرد.

بس
بس محلولی است بی‌رنگ و همچون آب که کمی حالت کدری دارد. بس را به عنوان چسبندگی و معلق نگه داشتن ذرات رنگ در محلول رنگی استفاده می‌کنند. این بس یا بست‌ها هنگام رفتن به کوره می‌سوزد و دیگر اثری از آنها باقی نمی‌ماند.

از طرفی استفاده از بس در رنگ‌های میناسازی باعث روان‌تر شدن قلم بر روی کار و دیرتر خشک شدن رنگ‌های مینا می‌شود. اگر مقدار بس به کار بـرده شده به اندازه نباشد از لحاظ کیفیت رنگ بسیار موثر خواهد بود. چنانچه مقدار صمغ بسیار زیاد باشد رنگ کدر می‌شود. ولی اگر گلیسیرین زیاد باشد مشکلی به وجود نمی‌آید.

رنگ مینا در ابتدا به صورت پودر است که برای آماده کردن کار باید با بس مخلوط شده، به اصطلاح خوب وامال شود. اگر به وسیله‌ی کارتک این مالش و ترکیب خوب انجام شود، بهتر و راحت‌تر می‌توان از رنگ‌ها استفاده کرد. به خصوص در کارهای ظریف مانند پرداززنی. در زمان کار کردن در صورتی که قلم روانی خود را از دست بدهد می‌توان بس یا گلیسیرین را با قطره چکان به رنگ‌ها اضافه کرد. این امر باعث حرکت و روان شدن بهتر قلم می‌شود.

 

[@nicedavil]

مواد لازم برای تهیه بس
- صمغ عربی (از همه‌ی صمغ‌ها یا رزین‌ها بهتر است؛ زیرا خالص‌تر و سفیدتر است).

- صمغ درختی (درخت گیلاس) (جد).

- گلیسیرین (تری ال گلیسیرین).

- آب خالص (جوشیده سرد شده).

- قطعه‌ای دستمال نازک و تمیز (سفید).

طرز تهیه
برای تهیه‌ی بس بهتر است از صمغ عربی استفاده شود؛ زیرا این نوع صمغ برای کارهای میناسازی مناسب‌تر است. در حالی‌که صمغ درختی برای کارهای مینیاتوری بهتر است، می‌توان از مخلوط هر دو نیز استفاده کرد.

مقداری صمغ عربی را در آب حل کرده، یک قاشق صمغ را در بیست برابر وزن آب حل می‌کنند. سپس به وسیله‌ی انگشتان خود مقدار چسبندگی آن را امتحان می‌کنند. محلول باید به حالت چسبندگی زیاد داشته باشد نه کم و باید حالت تعادل داشته باشد.

محلول به دست آمده را پنج قسم کرده، یک قسم گلیسیرین اضافه می‌کنند. اگر ده قسم شد دو قسم گلیسیرین اضافه می‌شود. در واقع نسبت پنج به یک را باید در نظر گرفت. باز هم بهتر است با انگشتان محلول به دست آمده را امتحان کرد. بهتر است قبل از اضافه کردن گلیسیرین محلول به دست آمده را از صافی رد کرد. به این محلول بس می‌گویند. چنانچه چسبندگی آن کم باشد باید به آن صمغ اضافه کرد. محلول به دست آمده را در ظرف قطره چکان‌دار یا شیشه قرار داده و مورد استفاده قرار می‌دهند. بهتر است بس را برای مدت زیادی، مثلا چند ماه، نگهداری نکرد و آن را تازه به تازه تهیه کرد. مناسب‌ترین جا برای نگهداری بس درون یخچال است؛ زیرا چنانچه محلول مدت زیادی بیرون يخچال بماند هم کارایی مطلوب خود را از دست می‌دهد و هم دارای بوی تندی مثل ترشیدگی می‌شود. علت آن حمله‌ی قارچ‌هاست که اصطلاحا به آن کپک می‌گویند.

برای اینکه به زمان بیشتری احتیاج باشد تا ظروف مینا فرصت کار کردن بدهد و سریع نخشکد، باید از بس و گلیسیرین بیشتری استفاده شود، زیرا گلیسیرین اضافه باعث می‌شود تا رنگ بوم دیرتر خشک شده و اجازه دهد که مدت طولانی‌تری روی آن کار شود. بنابراین بس یکی از موادی است که در ایجاد کیفیت رنگ و هم‌چنین در خصوص کار کردن نقش به سزایی دارد و بهتر است محلول به اندازه و تازه باشد. همچنین از بس برای جلوگیری از ته‌نشین شدن رنگ استفاده می‌شود.