صنایع دستی انواع هنرهای فلزی و ابزار و مصالح آنها (بخش اول)

[@nicedavil]

شکل‌دهی و تزئین فلزات برای ساخت اشیاء تزئینی و کاربردی به وسیله‌ی ابزار و روش‌های متفاوت به صورت حجمی و مسطح را «هنر فلزکاری» می‌گویند. آثار هنری که بر روی فلز انجام می‌شوند عبارت‌اند از: قلمزنی، مشبک‌کاری، دواتگری، فولادگری، کوفته‌گری، مسگری، میناکاری، زرگری، طلاکوبی و ...

قلمزنی
کوبیدن نقش به وسیله‌ی ضربات چکش با انواع قلم بر فلزات چکش خوار برای تزئین سطوح تخت و منحنی را «قلمزنی» می‌گویند. این هنر در کشورها با توجه به نوع کاربرد، شکل و اندازه‌ی محصول نهایی به روش‌هایی چون «عکسی»، «زمینه پر»، «نیم برجسته (منبت) » و «بـدکـاره‌کاری» اجرا می‌شود.

• در شیوه‌ی عکسی، خطوط محیطی نقش به وسیله‌ی یک قلم اجرا می‌شود.

• در شیوه‌ی زمینه پر، زمینه‌ی کار با قلم‌های گوناگون نقش‌اندازی و پُر می‌شود.

• در شیوه‌ی منبت، نقش و زمینه با انواع قلم به صورت نیم برجسته ساخت و ساز و پرداز می‌شود.

• در شیوه‌ی جُنده‌کاری، نقش و زمینه با انواع قلم (بدون آج) به صورت حجمی در آمده و با انواع قلم‌های آج‌دار ساخت‌وساز و پرداز می‌شود.

ابزارهای اصلی قلمزنی
انواع قیچی، سندان، قلم، چکش، سوهان، سنباده، پرگار فلزی، گونیا، سنبه، انبر، سیم چین، حدیده، نورد، دستگاه پرداخت، کوره، قالب و شعله افکن از ابزارهای قلمزنی هستند. ابزار و وسایل ایمنی از جمله ابزارهای عمومی فلزکاری به شمار می‌روند. انواع قلم و چکش از ابزارهای اصلی قلمزنی هستند.

چکش قلمزنی: چکش از سه قسمت سر فولادی مخروطی شکل، میله‌ی رابط فلزی و دسته‌ی چوبی تشکیل شده است که قلمزن با آن بر انتهای قلم ضربه زده، قلم را بر سطح فلز به حرکت در می‌آورد.

قلم: میله‌ای است فولادی به طول تقریبی ۱۵ سانتی‌متر با ضخامت قلم تحریر که به دست استاد قلمزن ساخته می‌شود و برای نقش نشاندن یا ایجاد بافت‌های مناسب بر روی فلز مورد استفاده قرار می‌گیرد. قلم‌ها بر اساس نوع روش قلمزنی به سه دسته تقسیم می‌شود:

قلم‌های ریزه‌کاری (ایجاد نقش و بافت)، قلم‌های منبت‌کاری (شکل‌دهنده)، و قلم‌های مشبک‌کاری (برش‌دهنده).

۱. قلم‌های ریزه‌کاری: در قلمزنی به روش ریزه‌کاری برای تزئین و تکمیل طرح از قلم‌های نیم بُر، سنبه، پرداز، گرسوم، گرسواد، یک تو، ناخنی و بادامی استفاده شده و بعضی از این‌ها در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شوند.

• قلم نیم‌بُر: مقطع آن بدون آج و مانند پیچ گوشتی است، که خطوط طرح با آن بر سطح فلز حک می‌شود.

• قلم سنبه: مقطع آن مخروطی شکل، مانند نوک مداد است که برای سنبه‌کاری طرح و همچنین تزئین نقوش به کار می‌رود. سنبه‌کاری یکی از روش‌های انتقال طرح است.

قلم پرداز: مقطع آن مانند قلم نیم‌بُر است، با این تفاوت که سطح آن از دو طرف به صورت مایل، آج‌دار می‌باشد. در تزئینات گل‌ها، حیوانات، درختان و همچنین برای مشخص کردن خطوط پر‌کاری طرح و خطوط حاصل از قلم سنبه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• قلم گرد سواد (گل سواد یا گل سوا): مقطع آن مستطیل شکل و تخت است که به صورت مایل از دو طرف دارای آج می‌باشد و برای مات کردن، فرو بردن زمینه و همچنین تزئین گل‌ها، مناظر، بدن انسان و به طور کلی، روسازی به کار می‌رود و در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود.

قلم یک تو (یه تو): نوک آن مخروطی شکل با مقطعی گرد و کوچک می‌باشد که حفره‌ای در مرکز آن تعبیه شده است و معمولاً در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود. در تزئین حاشیه، زمینه و همچنین ساخت گل و برخی نقوش از قلم یک تو استفاده می‌شود.

قلم ناخنی (ژلفی): مقطع آن به شکل نیم دایره‌ای باریک شبیه به ناخن انگشتان دست و بدون آج است. از این قلم برای نقش موی انسان، یال اسب، امواج آب و تزئین حاشیه استفاده می‌شود.

• قلم بادامی: مقطع آن به شکل بادام و دارای دو ردیف آج متقاطع است و برای تزئین حاشیه، زمینه، گل و برگ و ساخت گل‌های چند پر به کار می‌رود.

قلم گرسوم (گل سوم): مقطع آن مستطیل شکل با چهار تا پنج حفره‌ی ریز دایره‌ای است که به صورت ردیف، کنار هم قرار گرفته‌اند. در بعضی از آنها برای راحتی کار، دو ردیف از این حفره‌ها به صورت دو خط موازی در کنار هم قرار می‌گیرند که اصطلاحاً به آن «قلم گرسوم دو رج یا دو رگ» گفته می‌شود. از این قلم در زمینه‌سازی و برای ایجاد بافت‌های مناسب و تزئینات طرح استفاده می‌شود.

۲. قلم‌های منبت‌کاری و بـدکـاره‌کاری: برای برجسته کردن نقوش یا فرو بردن زمینه‌ی نقش از این قلم‌ها استفاده می‌شود. به همین دلیل سطح مقطع آنها صاف و صیقلی و بدون آج است. قلم‌های منبت‌کاری، انواعی چون قلم نیم ور، قلم کف تخت، قلم خوشه (خُشه) و قلم بادامی ساده دارند.

قلم نیم‌ور: مقطع آن بیضی شکل و لبه‌های آن منحنی است. با این قلم می‌توان خطوط اصلی نقش را به اندازه‌ی دلخواه روی فلز فرو برد که بر دو نوع تند و کند تقسیم می‌شود.

قلم کف تخت: مقطع آن کاملاً تخت به شکل مربع یا مستطیل و بدون آج است و برای فرو بردن زمینه‌ی طرح که دارای سطوحی با خط‌های کناری مستقیم می‌باشد، و برجسته نمودن نقش مورد استفاده قرار می‌گیرد و معمولاً در اندازه‌های متفاوت ساخته می‌شود.

• قلم خوشه (خُشه): مقطع آن دایره‌ای شکل و بدون لبه و سطح آن صاف و صیقلی است برای ایجاد شکل و نقوش خیلی برجسته که دارای خطوط کناری منحنی می‌باشند به کار می‌رود و در اندازه‌های متفاوت ساخته می‌شود.

• قلم بادامی ساد: مقطع آن مانند قلم بادامی است اما بزرگتر و بدون آج می‌باشد، که برای اثرگذاری بهتر، مقطع آن را لبه‌دار می‌سازند که در ایجاد نقش گل‌های چند پر از آن استفاده می‌شود.

٣. قلم مشبک‌کاری: در روش مشبک‌کاری، از قلم تیز بُر که نوک آن به صورت خطی با عرض کم و لبه‌ی برنده است، استفاده می‌شود. با ضربه زدن به روی تیز بُر، فلز، بُرش خورده، قسمت‌هایی از زمینه یا نقش از قطعه‌ی کار جدا می‌شود.

قلم تیز بُر(مشبک‌کاری)
از دیگر ابزارهایی که در قلمزنی استفاده می‌شود، می‌توان به: سندان، کُنده و تسمه اشاره کرد.

• سندان: سندان وسیله‌ای است که برای ساخت ظروف مدور و حالت دادن آنها به کار بـرده می‌شود. سه نوع سندان وجود دارد: سندان یک رویه، سندان دو سره‌ی نوک تیز و سندان دو سره‌ی چهارگوش.

• کُنده: بخشی از تنه‌ی درخت است که زمینه را برای قلمزنی بر روی آن می‌گذارند. مشابه فلزی آن وجود دارد که می‌توان متناسب با قد خود آن را تنظیم کرد.

• تسمه: مانند کمربند است و جنس آن از چرم، پلاستیک یا پارچه است و برای ثابت نگه داشتن قطعه‌ی کار به روی کُنده هنگام قلم‌زنی استفاده می‌شود.

ابزارهای جانبی قلمزنی
ابزارهای جانبی قلمزنی عبارت‌اند از: ابزار ذوب قير، ابزار قیرریزی، ابزار آماده‌سازی بوم، ابزار پیدا کردن طرح، ابزار قیر برداری و ابزار پرداخت.

ابزارهای ذوب قیر: این ابزارها عبارت‌اند از:

• اجاق گاز: برای ذوب و آماده‌سازی قیر مورد استفاده قرار می‌گیرد؛

• کپسول گاز: با شیلنگ گاز به اجاق گاز متصل می‌شود؛

• ظرف ذوب قير: ظرفی فلزی است که برای ذوب قیر به کار می‌رود. اصطلاحاً به آن «توه» گفته می‌شود. برای این منظور می‌توان از ظروف مناسبی از جنس روی، آهن یا مس استفاده کرد؛

• زیر توه: صفحه‌ای فلزی است که زیرِ توه و برای ایمنی استفاده می‌شود؛

• ترازو: برای وزن کردن قیر و گچ به کار می‌رود.

ابزار قیر ریزی: ابزارهای قیرریزی شامل:

• هسوم: قطعه‌ی چوبی است که برای مخلوط کردن و برداشتن قیر به کار می‌رود. برای ریختن قیر بر سطح کار می‌توان از ملاقه با دسته‌ی چوبی استفاده کرد.

• ظرف آب: ظرف آب برای آزمایش قیر آماده شده و سرد کردن بوم قیرگذاری شده به کار می‌رود.

ابزارهای آماده‌سازی بوم - ابزارهایی که برای آماده‌سازی بوم به کار می‌رود:

• قیچی - برای برش ورقه‌های فلزی در دو نوع اهرمی و دستی به کار می‌رود.

سوهان: برای صاف کردن لبه‌های فلز برش خورده و ساخت انواع قلم به کار می‌رود.

• گونیای فلزی ۹۰ درجه: برای قائمه کردن قطعه‌های فلزی برش خورده به کار می‌رود.

• سنباده: برای سنباده زدن سطح فلز و نیز تیز کردن مقطع قلم‌ها به کار می‌رود. شامل انواع سنگ نفت ثابت و متحرک و سنباده‌ی ثابت و متحرک است.

ابزارهای پیاده کردن طرح
ابزارهای پیاده کردن طرح عبارت‌اند از:

• کاغذ کپی: برای انتقال طرح بر سطح فلز، در روش استفاده از کپی، به کار می‌رود.

• کیسه‌ی گَرده: کیسه‌ای است پارچه‌ای حاوی گرده زغال که هنگام انتقال طرح به روش گرده کردن از آن استفاده می‌شود.

• پرگار فلزی: برای ترسیم دایره، قوس زدن، تقسیم کار و جدول‌بندی بر سطح فلز به کار می‌رود. پرگار با فشار دست باز و بسته می‌شود.

قلم سنبه: قلم سنبه برای ایجاد سوراخ‌های ریز و ممتد بر روی طرحی که روی کاغذ پوستی منتقل شده استفاده می‌شود. گاهی به جای این قلم، سوزن به کار می‌رود.

ابزارهای قیر برداری: ابزارهای قیربرداری عبارت‌اند از:

• چکش فلزی: برای جدا کردن قیر از زمینه‌ی تخت به کار می‌رود.

• انبر: برای نگهداری و جابه‌جایی شیء فلزی به هنگام حرارت دادن مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• شعله افکن: وسیله‌ای است برای حرارت دادن.

• چکش چوبی: برای صاف کردن لبه‌های شیء به کار می‌رود.

ابزار پرداخت
ابزار پرداخت شامل فرچه‌ی سیمی است که برای پرداخت اشیای قلمزنی شده به کار می‌رود.

دسته‌ی آن چوبی است و سرِ آن با مفتول‌های ظریف فلزی پوشیده شده است.

 

[@nicedavil]

مواد و مصالح در فلز‌کاری:


فلزات مس، نقره و طلا به صورت‌های شمش، ورقه و مفتول؛ موم، ماسه، قیر، گچ، روغن، دوده، نفت، چسب، مقوا، خاکستر و برخی از اسیدها به عنوان مواد و مصالح در فلز‌کاری به کار می‌روند.

• فلزات: فلزات مورد استفاده در قلمزنی شامل طلا، نقره، مس، برنج و ورشو می‌باشد. این فلزات به سبب دارا بودن ویژگی‌های مؤثر و مطلوب در هنر قلم‌زنی، انتخاب شده‌اند.

• مقوا: برای دیواره‌سازی اطراف فلز قبل از قیرریزی به کار می‌رود.

• چسب کاغذی: برای چسباندن مقوا به فلز استفاده می‌شود.

• چسب مایع: برای چسباندن طرح به زمینه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• کاغذ کپی: برای انتقال طرح به روی زمینه مورد استفاده می‌گردد.

• روغن: برای چرب کردن و ثابت نگه داشتن گرده بر سطح فلز هنگام انتقال آن به روش گرده‌گذاری و همچنین در دوده زدن اشیاء قلم‌زنی شده به کار می‌رود.

• نفت: برای پاک کردن تکه‌های ریز قیر از سطح شیء استفاده می‌شود.

• اسید: اسید سولفوریک ۹۰ ٪ را به نسبت 1 به 20 با آب رقیق کرده و برای پرداخت شیء

قلم‌زنی شده به کار می‌رود.

• دوده: در روش سیاه‌کاری، برای تیره کردن زمینه‌ی طرح قلم‌زنی شده، دوده که از جنس مس قرمز، سفید و نقره است، به کار می‌رود.

• قیر: جسم جامد، غیر متبلور و سیاه رنگی است که سطح شکستگی آن مانند شیشه‌ی ناصاف است و در جاهای نفتی قدیمی یافت می‌شود. ترکیب قیر از هیدروکربن‌های نفت است که در نتیجه اکسیداسیون حالت جامد پیدا کرده است.

 

[@nicedavil]

دواتگری:


ساخت اشیاء فلزی به روش سرد به «دواتگری» معروف است.

ساختن اشیا با استفاده از دستگاه خم‌کاری: از دستگاه خم کردن یا «سه نظام» برای فرم دادن ظروف یک تکه مانند گلدان و نظایر آن استفاده می‌شود. به این ترتیب که همانند روش اول یک صفحه گرد فلزی می‌بُرد و آن را همراه با قالب‌هایی که از جنس چدن و به شکل ظرف ساخته شده، به دستگاه می‌بندد و در حالی که دستگاه روشن است و فلز و قالب را می‌چرخاند، با قلم‌های فولادی به طول ۵۰ سانتی‌متر فلز را فشرده، بر روی قالب می‌خواباند. در نتیجه ورق فلز به شکل قالب در می‌آید. دستگاه دارای قالب‌ها و لوازم متعدد است از قبیل: پاشنه‌گرد، سـ*ـینه پر کوچک، هموارکاری بلند، میل قلوهای بزرگ، سندان دوسر، سندان محرابی، رنده، قلم تیز سر، شتر گلو بادامی (که انواع گوناگونی دارد)، میل قلوه‌ی فندقی و... .

بعد از آماده شدن اشیاء ساخته شده، هنرمند سطح آن را رنده یا چرخ‌کاری می‌نماید. مرحله‌ی چرخ‌کاری ظروفی از قبیل قندان، پایه‌ها و قسمت‌های مدور یک ظرف را جهت صیقلی کردن و بر طرف نمودن زائده‌ها مورد عمل قرار می‌دهند. روش خم‌کاری نسبت به روش‌های قبل ارزش هنری کمتری دارد، زیرا از ابزار ماشینی در آن استفاده می‌شود.

روش قالب‌گیری: قالب‌گیری به روش امروزی که در شیراز انجام می‌شود بدین صورت است که، ریخته‌گر ماسه‌ی نسبتاً خالص را به کار بـرده و آن را با روغن پنبه می‌آمیزد تا بتواند شکل‌پذیری آن را به دست آورد. قالب‌ها در جعبه‌های قالب‌گیری به نام درجه ساخته می‌شوند. نیمی از آن که قالب رو یا نر نامیده می‌شود، دارای یک زوج گل میخ است و نیم دیگر آن را قالب ماده یا قالب زیر می‌نامند، دو سوراخ برای گل میخ‌ها دارد. هرکدام از این نیمه‌های درجه دارای کناره‌ای محکم یعنی لب یا زه در طرف داخلی هستند که سبب محکم شدن قالب می‌شود و نمی‌گذارد که ماسه بیرون بریزد. ماسه قالب‌گیری را روی مدل الک می‌کنند؛ ابتدا با یک الک ریز، و سپس وقتی که روی مدل از ماسه‌ی نرم پوشیده شد، با الک درشت جعبه را از ماسه‌ی درشت‌تر پر می‌کنند. ماسه را با کوبه می‌کوبند و سفت می‌کنند. قبل از قالب‌گیری، مدل را با خاکه ذغال بسیار نرم گردپاشی می‌کنند. پس از برداشتن مدل، بار دیگر روی قالب را گرد پاشی می‌کنند.

مدل‌ها اغلب از برنج است زیرا بسیاری از اشیاء را چندین بار می‌ریزند. گاهی اوقات ممکن است مدل‌های چوبی به کار بـرده شود. قالب‌هایی که برای ریختن آماده شده‌اند به ردیف قرار داده و با فشار به هم می‌بندند. فلزات را در بوته می‌گذارند و هر بوته ۲۵ تا ۵۰ کیلو گنجایش دارد. بوته‌ها از خاک نسوز ساخته شده است. بوته‌ها را با انبر بوته یا انبر طوق که یک طرف آن گیره‌دار و طرف دیگر آن دارای کمچه است، حمل می‌کنند. پس از گداختن یا آب کردن فلز، آن را با سیخ آهنی هم می‌زنند. سپس ریخته‌گر با گفتن بسم الله، با کمچه گداز را در قالب‌ها می‌ریزد. پس از سرد شدن قالب‌ها، آنها را باز کرده و تمیز و سوهان‌کاری می‌کنند.

مواد و مصالح ریخته‌گری
فلزهای اصلی ریخته‌گری شامل مس، مفرغ، برنج، ورشو و ترکیب معروف سیم و مفرغ به نام هفت جوش کرمان که مخلوطی از هفت فلز مس، سیم، قلع، کمی آنتیموان، سرب زر و آهن است، می‌باشد.

تصویر: مفرغ ریز دو نیمه‌ی قالب را روی هم می‌گذارد

تصویر: ریختن فلز گداخته در قالب‌ها

 

[@nicedavil]

مسگری:

مس فلزی است چکش‌خوار و قابل تورق و مفتول شدن که در ۱۰۸۳ درجه سانتی‌گراد ذوب می‌شود. مس در طبیعت هم به صورت تقریباً خالص، و هم همراه با کانی‌های دیگر به فراوانی یافت می‌شود و به سهولت از سایر کانی‌ها جدا می‌گردد.

ابزار کار مسگری
چکش: انواع چکش شامل: چکش چهار سو، چکش دَم گرد، چکش سـ*ـینه‌دار، چکش کف، چکش دم باریک، چکش دو بهری، چکش پرچ کن، (مطرقه)، چکش چوبی، چکش بی دسته‌ی تخت که از فولاد آبدیده است.

قیچی: این قیچی مخصوص حلبی بُری است.

سندان: دو نوع سندان وجود دارد: سندان معمولی و سندان مخصوص اشياء مجوف (میان تهی).

روش ساخت ظروف مسی: از ورق‌های مسی انواع ظروف و اشیاء در اندازه‌های مختلف با استفاده از چکش و سندان (روش سرد) ساخته می‌شود. در ساخت ظروف مسی بزرگ از ورقه‌های مسی که ضخامت بیشتری دارند، استفاده می‌شود. محصول نهایی نازکتر از مس مصرفی خواهد بود. ورقه‌های مس را با دقت باز، صاف و لبه‌گیری می‌کنند و آن را به صورت طشت در می‌آورند.

چاقوسازی
صنعت چاقوسازی از زمان‌های بسیار قدیم در ایران رواج داشته و مرکز آن در قرن اخیر شهرستان زنجان بوده است. چاقوسازی هنری است کاملاً دست‌ساز که دسته و تیغه‌ی کوتاه دارد و تیغه‌های آن تا می‌شود و لبه‌اش در دسته فرو می‌رود. تیغه‌ی چاقو از فولاد است، و روکش دسته‌ی آن را معمولا از عاج، شاخ حیوانات و یا صدف می‌سازند.

ابزار و لوازم چاقوسازی
گیره، سندان، چکش، کوره، انواع سوهان (کوچک، بزرگ، نیم‌گرد، سه پهلو، تخت و گرد)، مته (سوراخ‌کن)، سنگ رومی و سنباده.

 

[@nicedavil]

میناکاری
میناکاری بر روی فلز، عبارت است از استفاده‌ی لعاب بر روی فلز. قدمت «مینا» به ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد که در طول سده‌ی ششم تا چهارم پیش از میلاد، و پس از آن ۵۰۰ سال پیش از میلاد بر روی فلز، جهت تزئین به کار می‌رفته است. هنر میناکاری در ایران از سایر جاهای دیگر، قدمت زیادتری دارد. سابقه‌ی این هنر در ایران بنا به تحقیقات باستان‌شناسان به زمان اشکانیان و ساسانیان می‌رسد.

مواد و مصالح میناکاری
روی فلزات زیادی می‌توان مینا‌کاری کرد، اما در حال حاضر، بیشتر روی مس، میناکاری انجام می‌شود. برای این کار، قبل از هر چیز، مس را سفید می‌کنند. دو نوع میناکاری وجود دارد: مینای نقاشی و مینای خانه‌بندی.

مینای نقاشی: شیوه‌ی کار مینای نقاشی بدین صورت است که ابتدا روی فلز را با یک نوع لعاب روشن می‌پوشانند، سپس آن را در کوره می‌برند تا لعاب پخته شود. پس از پخته شدن لعاب، طرح مورد نظر را روی لعاب با رنگ‌های مینایی نقاشی می‌کنند.

مینای خانه‌بندی: روش کار مینای خانه‌بندی با مینای نقاشی متفاوت است. در مینای خانه‌بندی از سیم‌های ملیله استفاده می‌کنند. بدین ترتیب که نخست سیم‌های ملیله را بر روی لعاب به صورت خانه‌هایی با دیواره سیمی از یکدیگر جدا می‌کنند، سپس این خانه‌ها را رنگ‌آمیزی کرده و در کوره قرار می‌دهند تا رنگ‌ها پخته و ثابت شوند. این روش امروزه به ندرت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مینا: مینا نوعی لعاب شیشه‌ای شفاف و حاجب ماوراء که بیشتر به رنگ شیشه‌ی کبود است و به عنوان لعاب تزئینی در فلزکاری، شیشه‌گری و سفال‌گری به کار می‌رود.

ابزار و وسایل در میناکاری
ابزار میناکاری عبارت‌اند از: مداد، کاغذ پوستی، گرده‌ی ذغال، قلم‌مو و رنگ‌های مینایی.

رنگ‌های به کار رفته در میناکاری
ماده‌ی اصلی مینا، اکسید کبالت ناخالص است که به عنوان رنگ کننده‌ی شیشه و آستری لعاب‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. ثابت‌ترین رنگ آبی است، زیرا در شرایط معمولی اکسیدکنندگی یا احیاءکنندگی تغییر نمی‌کند. ماده‌ی معروف به لاجورد فرنگی و آبی ارغوانی، گرد آبی سیری است که با گداختن اکسید کبالت با سیلیس و کربنات سدیم ساخته می‌شود و محتوی ۶۵ الی ۷۱ درصد سیلیس، ۱۶ الی ۲۱ درصد پتاس، ۶ الى 7 درصد اکسید کبالت و کمی آلومین است و برای رنگ کردن شیشه و علائم لعاب شیشه به کار می‌رود. مینا با ماده‌ی اصلی کبالت یکی از مواردی بوده که برای تزئین ظروف و اشیاء مختلف در دوران اسلامی به کار می‌رفته است. این گونه اشیاء به ظروف مینایی معروف‌اند. در برخی موارد در ماده‌ی اصلیِ مینا، طلا نیز استفاده می‌شود.

لعاب مینایی
برای به دست آوردن لعاب‌های شفاف از شنگرف زاولی استفاده می‌شود. اما برای تهیه لعاب مینایی کِدر، مقداری قلع به شکل اکسید قلع سپیداب (سپیداب یا سفیداب، همان اکسید روی است. گرد سفیدی که از روی و برخی مواد دیگر گرفته می‌شود.) به خمیر شیشه اضافه می‌کنند. چون بیشتر لعاب‌ها سرب دارد، رسم بر این است که سرب و قلع را با یک عمل اکسید کنند. در کوره، سه قسمت از سرب را گداز می‌کنند، و این کار با آتش ملایمی انجام می‌شود؛ سپس یک یا دو قسمت قلع به آن می‌افزایند. وقتی که قلع آب شد، گرما را زیاد می‌کنند و هر دوی آنها را اکسید می‌نمایند. برای ساختن لعاب‌های بی‌سرب، سپیداب خالص را در همان کوره می‌سازند.

در ساختن لعاب‌های قلیایی و لعاب‌های سربی فیروزه‌ای روشن، مس یکی از عوامل مهم در به دست آوردن رنگ آبی است. مس را به شکل اکسید مس به عنوان رنگیزه به خمیر شیشه اضافه می‌کنند. کوره‌ی اکسید کربن مس را از تفاله‌ی مس که از مسگری آورده‌اند پر می‌کنند. آتشِ کوره، مس را سرخ و گداخته می‌کند. به هنگام گذاشتن شعله از میان تفاله‌های مس، از سوراخ بالای کوره هوای تازه به درون کشیده و رفته رفته مس اکسید می‌گردد. اکسید آهن در لعابِ یکدست، رنگ زرد یا تریاکی درست می‌کند و هنگامی که با اکسید مس آمیخته شود، رنگ سبزِ روشن به دست می‌آید.

در قرن سیزدهم هجری قمری اصلاحاتی در لعاب مینایی پدید آمد، و به نام لعاب‌های قلم مویی شناخته شد. در این شیوه با قلم‌مو، رنگ لعابی را که مقدار اکسید آن زیاد بود، روی تنه‌ی ظرفی که قبلاً در کوره رفته بود، می‌زدند و خطوط منقش آن را می‌آراستند. این رنگ‌ها در پخت دوم مشخص‌تر می‌شد، و سپس ظرف را در لعاب یک دست فیروزه‌ای و یا عاجی فرو می‌بردند و برای بار سوم به کوره می‌فرستادند.

 

[@nicedavil]

ملیله‌سازی:

ملیله‌سازی ساختن اشیاء به خصوص زینت‌آلات طلا یا نقره است که با قطعات و مفتول‌های نازک ساخته می‌شود.

هم‌اکنون ساخت زینت‌آلات و اشیاء ملیله در نقاطی چند از کشور رواج دارد، صنعتگران هنرمند جهت به وجود آوردن زیورها و اشیاء ملیله در اصفهان و زنجان بیشتر از نقره استفاده می‌نمایند، ولی در شهرهای دیگر از جمله تهران و یزد، زیورهای ملیله طلا نیز می‌سازند.

ابزار و مصالح ملیله‌سازی
لوازم کار و مصالح ساخت در ملیله‌سازی عبارت‌اند از:

کوره: از دو قسمت تشکیل می‌گردد. یکی دم برقی است که هوا را به داخل کوره رانده و سبب بر افروختن زغال که سوخت مورد مصرف در ملیله‌سازی است می‌شود. دیگری خود کوره است که شکل شبيه تشت دارد و قطر آن تقریباً پنجاه سانتی‌متر است و لوله از زیر به آن وصل شده و روی آن قطعات زغال قرار دارد.

بوته: ظروف کوچکی از جنس گرافیت است که حرارت را به خوبی منتقل می‌کند، ولی خود در مقابل آتش مقاوم است. قطعات نقره را که چه به صورت شمش، چه به حالت قراضه‌ی اشیاء کهنه‌ی نقره‌ای، در بوته ریخته و روی آتش قرار می‌دهند.

نقره: برای ملیله‌سازی از نقره خالص که ۱۰۰ عیار است استفاده می‌شود ولی به سبب نرم بودن نقره‌ی خالص برای اشیاء و یا قسمت‌هایی از آن که می‌بایست محکم‌تر باشد، تا حدود ده درصد مس به نقره می‌افزایند. این مقدار در بعضی موارد بیشتر است و هر چه این مقدار بیشتر باشد شیء ساخته شده نامرغوب‌تر می‌گردد.

• ریچه: در واقع قالبی است فلزی به ابعاد تقریبی سی سانتی‌متر طول و پنج سانتی‌متر عرض و سه سانتی‌متر قطر، که شیارهایی در سطح آن وجود دارد که پنج میلی‌متر عرض، پنج میلی‌متر گودی و طول آن به اندازه‌ی خود دریچه است. این وسیله معمولاً دارای دسته‌ای چوبی است که استاد کار آن را گرفته و با دست دیگر بوته را به وسیله‌ی انبر می‌گیرد و پس از ذوب نقره، آن را درون شیارهای ریچه می‌ریزد. البته برای حسن انجام کار، قبلاً می‌بایست خود ریچه را گرم کرده و اندکی موم به داخل شیارها ریخته شود تا نقره‌ی مذاب بهتر در آن به سیلان درآید. نقره‌ای که از این قالب‌ها در می‌آید نیز شمش نامیده می‌شود.

سندان: به این وسیله بسیار شبیه به وسایل مشابه در انواع فلزکاری است، منتهی در مقیاسی ظریف‌تر.

• چکش: در اندازه‌های مختلف وجود دارد که به نام وزنشان نامیده می‌شوند، مانند: چکش۱۰۰ گرمی، چکش ۲۰۰ گرمی و غیره.

• چهار سو: شمش نقره را پس از سرد شدن از ریچه در می‌آورند و روی سندان می‌گذارند سپس با چکش آن را چکش‌کاری می‌نمایند. زیرا پس از ریختن نقره‌ی مذاب در ریچه، نقره تمام زوایای آن را پر نمی‌کند و شکل صددرصد دقیقی ندارد. به همین دلیل آن را روی سندان چکش‌کاری کرده تا به صورت منظم با مقطع ۵×۵ میلی‌متر در آید، که آن را چهار سو می‌نامند.

• دستگاه ملیله کش یا نورد: دستگاهی است دارای دو غلتک کم تعداد ۱۶ تا ۱۸ شیار از اندازه‌های پنج تا دو میلی‌متر روی آن وجود دارد و فاصله این غلتک‌ها به وسیله‌ی چرخ دنده‌هایی که روی دستگاه کار گذاشته شده قابل تنظیم است.

• مفتول ملیله: برای به وجود آوردن مفتول ملیله، چهار سو را در میان غلتک‌ها نهاده در حين فشرده شدن از میان آنها رد می‌شود. دور بعد از این حرکت را با فاصله‌ی کمتری انجام می‌دهند تا هر بار نقره نازکتر و نازکتر و در نتیجه درازتر می‌شود و به این ترتیب مفتول ملیله به وجود می‌آید و به سبب اینکه اندازه‌ی طول آن درازتر می‌شود، آن را روی قرقره‌ی مخصوصی می‌پیچند.

حدیده: صفحه‌ای است با سوراخ‌هایی از درشت تا ریز که بزرگ‌ترین آنها حدود دو میلی‌متر و کوچک‌ترین‌شان کمی نازکتر از یک میلی‌متر می‌باشد. ابتدا سَرِ مفتول ملیله را کمی چکش‌کاری می‌نمایند تا نازکتر شده و از سوراخ بزرگ حدیده رد شود. آن گاه سرِ آن را از ظرف دیگر حدیده با فشار بیرون می‌کشند. در دو طرف این صفحه دو قرقره با اندازه‌ی تقریبی قطر ده سانتی‌متر نصب شده و مفتول را که پس از رد شدن از سوراخ‌های حدیده درازتر شده به قرقره طرف مقابل می‌پیچند و پس از اینکه تمام مفتول رد شد، مجدداً سرِ آن را چکش‌کاری کرده نازکتر می‌کند و این بار از سوراخ باریکتری می‌گذارنند. هر سوراخ حدیده‌کاری دارای شماره‌ای است. مفتول‌های مختلف با نام شماره حدیده‌ای که آخرین بار از آن گذشته نامیده می‌شود، بزرگ‌ترین سوراخ شماره ۱۲۰ و ظریف‌ترین آنها را ۳۰ می‌نامند.

• قیچی: که به قیچی آهن‌بری شباهت دارد ولی در اندازه‌ای ظریف‌تر که برای قطع مفتول‌ها و نوارهای ملیله به کار می‌رود.

• انبردست

• انبر آتش‌کاری

• انبر دم باریک

• انبر دم پهن

صفحه‌ی آهنی: از الگو و قالب شیئ مورد نظر کمی بزرگتر است به طوری که صفحه‌ی آهنی حداقل یک سانتی‌متر از هر طرف قالب آهنی بزرگتر باشد.

• قالب آهنی: قالب آهنی در واقع الگوی شیئ مورد نظر است، چنانچه شیء مانند قوطی و یا فرم های مشابه که از چند سطح به وجود می‌آید، قالب هر سطح را جداگانه ساخته و پس از آن سطوح مختلف آنها را مطابق مدل به هم جوش می‌دهند.

• موم‌گذاری: پس از اینکه قالب شیء را ساخته و روی صفحه‌ی آهنی قرار دادند موم مذاب را با قاشق چای خوری با احتیاط و آهسته آهسته روی نوار دور قالب را موج اندود می‌نمایند، پس از مشخص شدن خطوط محیطی قالب را نیز موم می‌گیرند. سپس سطوح موم اندود شده را تراشیده صاف می‌کنند تا قشری از موم به ضخامت یک میلی‌متر باقی بماند.

• ملیله چینی: این مرحله از قسمت‌هایی اصلی ملیله‌سازی به شمار می‌آید. به طور کلی یک سطح ملیله‌کاری از چند نوع نوار یا به اصطلاح اهل فن چند نوع مصالح در ساختمان ملیله‌کاری مورد استفاده قرار می‌گیرد:

الف) دیوار بیرونی، ب) نوار تابیده، ج) ماشین ملیله، د) نوار دندانه، ه ) دیواره داخل، و) نوار ملیله.

مفتول آهنی: پس از طی مراحل ملیله چینی، وقتی تمام سطح کار را با نوارهای ملیله به شکل‌های گوناگون پوشانیده شده آن را با مفتول‌های نازک آهنی محکم می‌بندند.

• گرد لحيم: عبارت است از پود بوراکس و براده‌ی بسیار ریز نقره با عیار پائین که آنها را مخلوط کرده و در نمکدانی ریخته روی سطح ملیله می‌پاشند.

• مشعل گازی: جهت آتش‌کاری استفاده می‌شود که با حرارتی معادل با ۷۰۰ درجه سانتی‌گراد آن را حرارت می‌دهند. در نتیجه ذرات لحیم ذوب شده و باعث متصل شدن تمام اجزای ملیله با یکدیگر می‌گردد. سپس مفتول‌های آهنی را باز می‌کنند.

• قطعات ریختگی: بعضی از اجزاء اشیاء ملیله مانند دسته‌ی فنجان و غیره که باید محکم‌تر باشند، به صورت ریختگی ساخته می‌شوند.

• سوهان و سمباده و پرداخت از کارهای پایانی در ملیله‌سازی می‌باشد.

به طور کلی وسایل و ابزار مورد استفاده در ملیله‌سازی به شرح زیر می‌باشد:

الف) ابزار و وسایل آماده‌سازی مفتول‌ها و رشته‌ها شامل کوره‌ی ذوب فلز، بوته‌ی گرافیتی یا کریستالی، قالب شمش، انبر، حدیده، دستگاه نورد، چکش و سندان.

ب) ابزار و وسایل آماده‌سازی زنجیره‌ها و تسمه‌ها شامل : انبرک، سیم چین، قالب (ریچه) و ظروف چدنی، دستکش و مشعل دستی.

ج) ابزار و وسایل مراحل تکمیلی شامل: انواع انبر، سوهان فلز، سنباده، ظرف اسید و دستگاه پرداخت.

در تولید محصولات ملیله، بیشتر از فلزات گرانبها همچون نقره و طلا استفاده می‌شود. مواد جانبی دیگر شامل پودر بوراکس، موم طبیعی و اسید استیک در تکمیلی محصول به کار می‌رود. مواد اولیه‌ی مورد استفاده در ساخت قفل‌ها، فولاد، آهن و آلیاژهای آن می‌باشد.

 

[@nicedavil]

خواص فلزات در آثار فلزکاری:

• طلا - طلا عنصری با علامت اختصاری AU و به رنگ زرد براق است. به علت دارا بودن خاصیت انعطاف‌پذیری و قابلیت شکل‌پذیری، نرم بودن و زیبایی آن، از ابتدایی‌ترین ایام تاکنون به عنوان مناسب‌ترین فلز برای انجام کارهای ظریف هنری به کار بـرده شده است. خاصیت چکش‌خواری، تورق و مفتول شدن طلا، از تمامی فلزات دیگر بیشتر است. یک گرم طلا با خاصیت چکش‌خواری مساحتی برابر ۵۶/۰ متر مربع را اشغال می‌کند و می‌تواند به اندازه ۰۰۰۰۰۸۴/۰ سانتی‌متر نازک شود و به صورت ورقه درآید. طلا به علت وزن مخصوص بالا، ته‌نشین می‌شود و رسوب می‌کند و به آسانی با شست‌وشو، از مواد خارجی جدا شده، از طریق ذوب به صورت شمش در می‌آید. طلا به خاطر ظاهر زیبا و چشمگیرش، از آغاز وسیله‌ای برای تزئین بوده و این کاربرد را تا به امروز نیز حفظ کرده است.

نقره: علامت اختصاری آن Ag و رنگ آن خاکستری براق است. این فلز در حالت خاص نرم است و به راحتی تغییر شکل می‌دهد اما به تنهایی برای ساخت وسایل مختلف مناسب نیست و معمولاً آن را به صورت آلیاژ (همراه با مس و روی) به کار می‌برند.

نقره‌ی مورد استفاده هنرمندان قلمزن، نقره‌ای با عیار ۸۴ است. برای تهیه ورق نقره ابتدا آن را ذوب کرده، به صورت شمش در می‌آورند، سپس با نورد شمش‌ها را به ورق نقره تبدیل می‌نمایند. • مس - فرمول شیمیایی مس، CU و رنگ آن قرمز است که در درجه حرارت ۱۰۳۳ درجه سانتی‌گراد ذوب می‌شود. تغییر درجه حرارت و رطوبت در آن تأثیر می‌کند و اگر در مجاورت رطوبت قرار گیرد یک لایه‌ی نازک سبز رنگ از کربنات مس بر روی آن ظاهر می‌گردد که اصطلاحاً این حالت را «زنگ زدگی» می‌گویند.

بشر اولیه با این خاصیت مس آشنایی داشته است، زیرا ظروفی را که برای پخت غذا استفاده می‌کرده و یا برای نگهداری مواد غذایی به کار می‌بـرده، با پوششی از قلع پوشانیده است، تا بدین ترتیب از سمی شدن مواد غذایی جلوگیری کنند. مس هادی جریان الکتریسته و حرارت است و خاصیت تورق، مفتول شدن و چکش‌خواری دارد و در هنرهای فلزی خصوصاً قلمزنی بسیار از آن استفاده می‌شود. مس به خاطر نقش کاربرد آن، در پیشرفت و ترقی فرهنگ و تمدن انسان مرتبه‌ای بس رفيع به خود اختصاص داد.

برنج: برنج آلیاژی است از مس و روی که رنگ آن زرد است. ذوب کردن و پختن آن ساده، شکل دادن، نورد و خاصیت چکش‌خواری آن خوب است.

امکان ساخت بسیاری از اشیای فلزی به وسیله‌ی آن وجود دارد به این علت که نسبت وزنی روی به مس در برنج‌های معمولی ۱ به ۲ می‌باشد و در قلمزنی از آن استفاده می‌شود.

ورشو: ورشو به رنگ نقره و آلیاژی از سه فلز نیکل، مس و روی است. این آلیاژ به آسانی ذوب و قالب‌گیری می‌شود و همچنین شکل‌پذیر و چکش‌خوار است و از آن در ساخت قاشق، چنگال، مقاومت‌های الکتریکی، سماور و ... استفاده می‌شود. نام آن از شهر ورشو، پایتخت لهستان به ایران رسیده است. در این شهر ظروفی همچون سینی‌ها، قندان و زیر استکانی و ظروف نیکلی ساخته می‌شود. نام دیگر آن «نقره آلمانی» است. بهترین ورشوی ایران، ورشوی بروجرد است. پدر صنعت ورشوسازی ایران حاج علی میناگر است.

• آهن: آهن ارزان‌ترین و بعد از آلومینیوم فراوان‌ترین فلز دنیاست. در حدود ۹۰ درصد تولیدات فلزات دنیا را آهن و آلیاژهای آن تشکیل می‌دهد. آهن خالص بیشتر به صورت فولادهای ساده‌ی کربنی و چدن استفاده می‌شود. مصرف این فلز از ابتدای قرن ۱۸ و با انقلاب صنعتی رو به فزونی گذاشت و از زمانی که تهیه‌ی آهن به نحو صنعتی مقدور گردید، اهمیتی کاملاً تازه یافت.

• فولاد: فولاد یا پولاد از آلیاژهای آهن است که از زمانهای گذشته شناخته شده بود و برای تولید جنگ افزار از آن استفاده می‌کردند. اصطلاحاً زمانی که کربن در آلیاژ آهن - کربن کمتر از دو درصد باشد به آن فولاد می‌گویند. برای این منظور کربن موجود در آهن خام سفید را می‌سوزانند تا میزان آهن کاهش یابد. معمولاً نسبت کربن در اکثر فولادها کمتر از یک درصد است.

• آلومینیوم: تمام فلزات به جز آهن و فولاد در گروه فلزات غیر آهنی قرار دارند. آلومینیوم فلزی با ظاهری نقره‌ای، خاکستری مات، جلاپذیر، نرم، سبک و چکش‌خوار است و به آسانی شکل داده می‌شود. آلومینیوم مهمترین فلز غیر آهنی است که در دمای ۶۵۸ ذوب می‌شود و در مقایسه با آهن دارای وزن مخصوص کمتر است.