شکلدهی و تزئین فلزات برای ساخت اشیاء تزئینی و کاربردی به وسیلهی ابزار و روشهای متفاوت به صورت حجمی و مسطح را «هنر فلزکاری» میگویند. آثار هنری که بر روی فلز انجام میشوند عبارتاند از: قلمزنی، مشبککاری، دواتگری، فولادگری، کوفتهگری، مسگری، میناکاری، زرگری، طلاکوبی و ...
قلمزنی
کوبیدن نقش به وسیلهی ضربات چکش با انواع قلم بر فلزات چکش خوار برای تزئین سطوح تخت و منحنی را «قلمزنی» میگویند. این هنر در کشورها با توجه به نوع کاربرد، شکل و اندازهی محصول نهایی به روشهایی چون «عکسی»، «زمینه پر»، «نیم برجسته (منبت) » و «بـدکـارهکاری» اجرا میشود.
• در شیوهی عکسی، خطوط محیطی نقش به وسیلهی یک قلم اجرا میشود.
• در شیوهی زمینه پر، زمینهی کار با قلمهای گوناگون نقشاندازی و پُر میشود.
• در شیوهی منبت، نقش و زمینه با انواع قلم به صورت نیم برجسته ساخت و ساز و پرداز میشود.
• در شیوهی جُندهکاری، نقش و زمینه با انواع قلم (بدون آج) به صورت حجمی در آمده و با انواع قلمهای آجدار ساختوساز و پرداز میشود.
ابزارهای اصلی قلمزنی
انواع قیچی، سندان، قلم، چکش، سوهان، سنباده، پرگار فلزی، گونیا، سنبه، انبر، سیم چین، حدیده، نورد، دستگاه پرداخت، کوره، قالب و شعله افکن از ابزارهای قلمزنی هستند. ابزار و وسایل ایمنی از جمله ابزارهای عمومی فلزکاری به شمار میروند. انواع قلم و چکش از ابزارهای اصلی قلمزنی هستند.
چکش قلمزنی: چکش از سه قسمت سر فولادی مخروطی شکل، میلهی رابط فلزی و دستهی چوبی تشکیل شده است که قلمزن با آن بر انتهای قلم ضربه زده، قلم را بر سطح فلز به حرکت در میآورد.
قلم: میلهای است فولادی به طول تقریبی ۱۵ سانتیمتر با ضخامت قلم تحریر که به دست استاد قلمزن ساخته میشود و برای نقش نشاندن یا ایجاد بافتهای مناسب بر روی فلز مورد استفاده قرار میگیرد. قلمها بر اساس نوع روش قلمزنی به سه دسته تقسیم میشود:
قلمهای ریزهکاری (ایجاد نقش و بافت)، قلمهای منبتکاری (شکلدهنده)، و قلمهای مشبککاری (برشدهنده).
۱. قلمهای ریزهکاری: در قلمزنی به روش ریزهکاری برای تزئین و تکمیل طرح از قلمهای نیم بُر، سنبه، پرداز، گرسوم، گرسواد، یک تو، ناخنی و بادامی استفاده شده و بعضی از اینها در اندازههای مختلف ساخته میشوند.
• قلم نیمبُر: مقطع آن بدون آج و مانند پیچ گوشتی است، که خطوط طرح با آن بر سطح فلز حک میشود.
• قلم سنبه: مقطع آن مخروطی شکل، مانند نوک مداد است که برای سنبهکاری طرح و همچنین تزئین نقوش به کار میرود. سنبهکاری یکی از روشهای انتقال طرح است.
قلم پرداز: مقطع آن مانند قلم نیمبُر است، با این تفاوت که سطح آن از دو طرف به صورت مایل، آجدار میباشد. در تزئینات گلها، حیوانات، درختان و همچنین برای مشخص کردن خطوط پرکاری طرح و خطوط حاصل از قلم سنبه مورد استفاده قرار میگیرد.
• قلم گرد سواد (گل سواد یا گل سوا): مقطع آن مستطیل شکل و تخت است که به صورت مایل از دو طرف دارای آج میباشد و برای مات کردن، فرو بردن زمینه و همچنین تزئین گلها، مناظر، بدن انسان و به طور کلی، روسازی به کار میرود و در اندازههای مختلف ساخته میشود.
قلم یک تو (یه تو): نوک آن مخروطی شکل با مقطعی گرد و کوچک میباشد که حفرهای در مرکز آن تعبیه شده است و معمولاً در اندازههای مختلف ساخته میشود. در تزئین حاشیه، زمینه و همچنین ساخت گل و برخی نقوش از قلم یک تو استفاده میشود.
قلم ناخنی (ژلفی): مقطع آن به شکل نیم دایرهای باریک شبیه به ناخن انگشتان دست و بدون آج است. از این قلم برای نقش موی انسان، یال اسب، امواج آب و تزئین حاشیه استفاده میشود.
• قلم بادامی: مقطع آن به شکل بادام و دارای دو ردیف آج متقاطع است و برای تزئین حاشیه، زمینه، گل و برگ و ساخت گلهای چند پر به کار میرود.
قلم گرسوم (گل سوم): مقطع آن مستطیل شکل با چهار تا پنج حفرهی ریز دایرهای است که به صورت ردیف، کنار هم قرار گرفتهاند. در بعضی از آنها برای راحتی کار، دو ردیف از این حفرهها به صورت دو خط موازی در کنار هم قرار میگیرند که اصطلاحاً به آن «قلم گرسوم دو رج یا دو رگ» گفته میشود. از این قلم در زمینهسازی و برای ایجاد بافتهای مناسب و تزئینات طرح استفاده میشود.
۲. قلمهای منبتکاری و بـدکـارهکاری: برای برجسته کردن نقوش یا فرو بردن زمینهی نقش از این قلمها استفاده میشود. به همین دلیل سطح مقطع آنها صاف و صیقلی و بدون آج است. قلمهای منبتکاری، انواعی چون قلم نیم ور، قلم کف تخت، قلم خوشه (خُشه) و قلم بادامی ساده دارند.
قلم نیمور: مقطع آن بیضی شکل و لبههای آن منحنی است. با این قلم میتوان خطوط اصلی نقش را به اندازهی دلخواه روی فلز فرو برد که بر دو نوع تند و کند تقسیم میشود.
قلم کف تخت: مقطع آن کاملاً تخت به شکل مربع یا مستطیل و بدون آج است و برای فرو بردن زمینهی طرح که دارای سطوحی با خطهای کناری مستقیم میباشد، و برجسته نمودن نقش مورد استفاده قرار میگیرد و معمولاً در اندازههای متفاوت ساخته میشود.
• قلم خوشه (خُشه): مقطع آن دایرهای شکل و بدون لبه و سطح آن صاف و صیقلی است برای ایجاد شکل و نقوش خیلی برجسته که دارای خطوط کناری منحنی میباشند به کار میرود و در اندازههای متفاوت ساخته میشود.
• قلم بادامی ساد: مقطع آن مانند قلم بادامی است اما بزرگتر و بدون آج میباشد، که برای اثرگذاری بهتر، مقطع آن را لبهدار میسازند که در ایجاد نقش گلهای چند پر از آن استفاده میشود.
٣. قلم مشبککاری: در روش مشبککاری، از قلم تیز بُر که نوک آن به صورت خطی با عرض کم و لبهی برنده است، استفاده میشود. با ضربه زدن به روی تیز بُر، فلز، بُرش خورده، قسمتهایی از زمینه یا نقش از قطعهی کار جدا میشود.
قلم تیز بُر(مشبککاری)
از دیگر ابزارهایی که در قلمزنی استفاده میشود، میتوان به: سندان، کُنده و تسمه اشاره کرد.
• سندان: سندان وسیلهای است که برای ساخت ظروف مدور و حالت دادن آنها به کار بـرده میشود. سه نوع سندان وجود دارد: سندان یک رویه، سندان دو سرهی نوک تیز و سندان دو سرهی چهارگوش.
• کُنده: بخشی از تنهی درخت است که زمینه را برای قلمزنی بر روی آن میگذارند. مشابه فلزی آن وجود دارد که میتوان متناسب با قد خود آن را تنظیم کرد.
• تسمه: مانند کمربند است و جنس آن از چرم، پلاستیک یا پارچه است و برای ثابت نگه داشتن قطعهی کار به روی کُنده هنگام قلمزنی استفاده میشود.
ابزارهای جانبی قلمزنی
ابزارهای جانبی قلمزنی عبارتاند از: ابزار ذوب قير، ابزار قیرریزی، ابزار آمادهسازی بوم، ابزار پیدا کردن طرح، ابزار قیر برداری و ابزار پرداخت.
ابزارهای ذوب قیر: این ابزارها عبارتاند از:
• اجاق گاز: برای ذوب و آمادهسازی قیر مورد استفاده قرار میگیرد؛
• کپسول گاز: با شیلنگ گاز به اجاق گاز متصل میشود؛
• ظرف ذوب قير: ظرفی فلزی است که برای ذوب قیر به کار میرود. اصطلاحاً به آن «توه» گفته میشود. برای این منظور میتوان از ظروف مناسبی از جنس روی، آهن یا مس استفاده کرد؛
• زیر توه: صفحهای فلزی است که زیرِ توه و برای ایمنی استفاده میشود؛
• ترازو: برای وزن کردن قیر و گچ به کار میرود.
ابزار قیر ریزی: ابزارهای قیرریزی شامل:
• هسوم: قطعهی چوبی است که برای مخلوط کردن و برداشتن قیر به کار میرود. برای ریختن قیر بر سطح کار میتوان از ملاقه با دستهی چوبی استفاده کرد.
• ظرف آب: ظرف آب برای آزمایش قیر آماده شده و سرد کردن بوم قیرگذاری شده به کار میرود.
ابزارهای آمادهسازی بوم - ابزارهایی که برای آمادهسازی بوم به کار میرود:
• قیچی - برای برش ورقههای فلزی در دو نوع اهرمی و دستی به کار میرود.
سوهان: برای صاف کردن لبههای فلز برش خورده و ساخت انواع قلم به کار میرود.
• گونیای فلزی ۹۰ درجه: برای قائمه کردن قطعههای فلزی برش خورده به کار میرود.
• سنباده: برای سنباده زدن سطح فلز و نیز تیز کردن مقطع قلمها به کار میرود. شامل انواع سنگ نفت ثابت و متحرک و سنبادهی ثابت و متحرک است.
ابزارهای پیاده کردن طرح
ابزارهای پیاده کردن طرح عبارتاند از:
• کاغذ کپی: برای انتقال طرح بر سطح فلز، در روش استفاده از کپی، به کار میرود.
• کیسهی گَرده: کیسهای است پارچهای حاوی گرده زغال که هنگام انتقال طرح به روش گرده کردن از آن استفاده میشود.
• پرگار فلزی: برای ترسیم دایره، قوس زدن، تقسیم کار و جدولبندی بر سطح فلز به کار میرود. پرگار با فشار دست باز و بسته میشود.
قلم سنبه: قلم سنبه برای ایجاد سوراخهای ریز و ممتد بر روی طرحی که روی کاغذ پوستی منتقل شده استفاده میشود. گاهی به جای این قلم، سوزن به کار میرود.
ابزارهای قیر برداری: ابزارهای قیربرداری عبارتاند از:
• چکش فلزی: برای جدا کردن قیر از زمینهی تخت به کار میرود.
• انبر: برای نگهداری و جابهجایی شیء فلزی به هنگام حرارت دادن مورد استفاده قرار میگیرد.
• شعله افکن: وسیلهای است برای حرارت دادن.
• چکش چوبی: برای صاف کردن لبههای شیء به کار میرود.
ابزار پرداخت
ابزار پرداخت شامل فرچهی سیمی است که برای پرداخت اشیای قلمزنی شده به کار میرود.
دستهی آن چوبی است و سرِ آن با مفتولهای ظریف فلزی پوشیده شده است.
قلمزنی
کوبیدن نقش به وسیلهی ضربات چکش با انواع قلم بر فلزات چکش خوار برای تزئین سطوح تخت و منحنی را «قلمزنی» میگویند. این هنر در کشورها با توجه به نوع کاربرد، شکل و اندازهی محصول نهایی به روشهایی چون «عکسی»، «زمینه پر»، «نیم برجسته (منبت) » و «بـدکـارهکاری» اجرا میشود.
• در شیوهی عکسی، خطوط محیطی نقش به وسیلهی یک قلم اجرا میشود.
• در شیوهی زمینه پر، زمینهی کار با قلمهای گوناگون نقشاندازی و پُر میشود.
• در شیوهی منبت، نقش و زمینه با انواع قلم به صورت نیم برجسته ساخت و ساز و پرداز میشود.
• در شیوهی جُندهکاری، نقش و زمینه با انواع قلم (بدون آج) به صورت حجمی در آمده و با انواع قلمهای آجدار ساختوساز و پرداز میشود.
ابزارهای اصلی قلمزنی
انواع قیچی، سندان، قلم، چکش، سوهان، سنباده، پرگار فلزی، گونیا، سنبه، انبر، سیم چین، حدیده، نورد، دستگاه پرداخت، کوره، قالب و شعله افکن از ابزارهای قلمزنی هستند. ابزار و وسایل ایمنی از جمله ابزارهای عمومی فلزکاری به شمار میروند. انواع قلم و چکش از ابزارهای اصلی قلمزنی هستند.
چکش قلمزنی: چکش از سه قسمت سر فولادی مخروطی شکل، میلهی رابط فلزی و دستهی چوبی تشکیل شده است که قلمزن با آن بر انتهای قلم ضربه زده، قلم را بر سطح فلز به حرکت در میآورد.
قلم: میلهای است فولادی به طول تقریبی ۱۵ سانتیمتر با ضخامت قلم تحریر که به دست استاد قلمزن ساخته میشود و برای نقش نشاندن یا ایجاد بافتهای مناسب بر روی فلز مورد استفاده قرار میگیرد. قلمها بر اساس نوع روش قلمزنی به سه دسته تقسیم میشود:
قلمهای ریزهکاری (ایجاد نقش و بافت)، قلمهای منبتکاری (شکلدهنده)، و قلمهای مشبککاری (برشدهنده).
۱. قلمهای ریزهکاری: در قلمزنی به روش ریزهکاری برای تزئین و تکمیل طرح از قلمهای نیم بُر، سنبه، پرداز، گرسوم، گرسواد، یک تو، ناخنی و بادامی استفاده شده و بعضی از اینها در اندازههای مختلف ساخته میشوند.
• قلم نیمبُر: مقطع آن بدون آج و مانند پیچ گوشتی است، که خطوط طرح با آن بر سطح فلز حک میشود.
• قلم سنبه: مقطع آن مخروطی شکل، مانند نوک مداد است که برای سنبهکاری طرح و همچنین تزئین نقوش به کار میرود. سنبهکاری یکی از روشهای انتقال طرح است.
قلم پرداز: مقطع آن مانند قلم نیمبُر است، با این تفاوت که سطح آن از دو طرف به صورت مایل، آجدار میباشد. در تزئینات گلها، حیوانات، درختان و همچنین برای مشخص کردن خطوط پرکاری طرح و خطوط حاصل از قلم سنبه مورد استفاده قرار میگیرد.
• قلم گرد سواد (گل سواد یا گل سوا): مقطع آن مستطیل شکل و تخت است که به صورت مایل از دو طرف دارای آج میباشد و برای مات کردن، فرو بردن زمینه و همچنین تزئین گلها، مناظر، بدن انسان و به طور کلی، روسازی به کار میرود و در اندازههای مختلف ساخته میشود.
قلم یک تو (یه تو): نوک آن مخروطی شکل با مقطعی گرد و کوچک میباشد که حفرهای در مرکز آن تعبیه شده است و معمولاً در اندازههای مختلف ساخته میشود. در تزئین حاشیه، زمینه و همچنین ساخت گل و برخی نقوش از قلم یک تو استفاده میشود.
قلم ناخنی (ژلفی): مقطع آن به شکل نیم دایرهای باریک شبیه به ناخن انگشتان دست و بدون آج است. از این قلم برای نقش موی انسان، یال اسب، امواج آب و تزئین حاشیه استفاده میشود.
• قلم بادامی: مقطع آن به شکل بادام و دارای دو ردیف آج متقاطع است و برای تزئین حاشیه، زمینه، گل و برگ و ساخت گلهای چند پر به کار میرود.
قلم گرسوم (گل سوم): مقطع آن مستطیل شکل با چهار تا پنج حفرهی ریز دایرهای است که به صورت ردیف، کنار هم قرار گرفتهاند. در بعضی از آنها برای راحتی کار، دو ردیف از این حفرهها به صورت دو خط موازی در کنار هم قرار میگیرند که اصطلاحاً به آن «قلم گرسوم دو رج یا دو رگ» گفته میشود. از این قلم در زمینهسازی و برای ایجاد بافتهای مناسب و تزئینات طرح استفاده میشود.
۲. قلمهای منبتکاری و بـدکـارهکاری: برای برجسته کردن نقوش یا فرو بردن زمینهی نقش از این قلمها استفاده میشود. به همین دلیل سطح مقطع آنها صاف و صیقلی و بدون آج است. قلمهای منبتکاری، انواعی چون قلم نیم ور، قلم کف تخت، قلم خوشه (خُشه) و قلم بادامی ساده دارند.
قلم نیمور: مقطع آن بیضی شکل و لبههای آن منحنی است. با این قلم میتوان خطوط اصلی نقش را به اندازهی دلخواه روی فلز فرو برد که بر دو نوع تند و کند تقسیم میشود.
قلم کف تخت: مقطع آن کاملاً تخت به شکل مربع یا مستطیل و بدون آج است و برای فرو بردن زمینهی طرح که دارای سطوحی با خطهای کناری مستقیم میباشد، و برجسته نمودن نقش مورد استفاده قرار میگیرد و معمولاً در اندازههای متفاوت ساخته میشود.
• قلم خوشه (خُشه): مقطع آن دایرهای شکل و بدون لبه و سطح آن صاف و صیقلی است برای ایجاد شکل و نقوش خیلی برجسته که دارای خطوط کناری منحنی میباشند به کار میرود و در اندازههای متفاوت ساخته میشود.
• قلم بادامی ساد: مقطع آن مانند قلم بادامی است اما بزرگتر و بدون آج میباشد، که برای اثرگذاری بهتر، مقطع آن را لبهدار میسازند که در ایجاد نقش گلهای چند پر از آن استفاده میشود.
٣. قلم مشبککاری: در روش مشبککاری، از قلم تیز بُر که نوک آن به صورت خطی با عرض کم و لبهی برنده است، استفاده میشود. با ضربه زدن به روی تیز بُر، فلز، بُرش خورده، قسمتهایی از زمینه یا نقش از قطعهی کار جدا میشود.
قلم تیز بُر(مشبککاری)
از دیگر ابزارهایی که در قلمزنی استفاده میشود، میتوان به: سندان، کُنده و تسمه اشاره کرد.
• سندان: سندان وسیلهای است که برای ساخت ظروف مدور و حالت دادن آنها به کار بـرده میشود. سه نوع سندان وجود دارد: سندان یک رویه، سندان دو سرهی نوک تیز و سندان دو سرهی چهارگوش.
• کُنده: بخشی از تنهی درخت است که زمینه را برای قلمزنی بر روی آن میگذارند. مشابه فلزی آن وجود دارد که میتوان متناسب با قد خود آن را تنظیم کرد.
• تسمه: مانند کمربند است و جنس آن از چرم، پلاستیک یا پارچه است و برای ثابت نگه داشتن قطعهی کار به روی کُنده هنگام قلمزنی استفاده میشود.
ابزارهای جانبی قلمزنی
ابزارهای جانبی قلمزنی عبارتاند از: ابزار ذوب قير، ابزار قیرریزی، ابزار آمادهسازی بوم، ابزار پیدا کردن طرح، ابزار قیر برداری و ابزار پرداخت.
ابزارهای ذوب قیر: این ابزارها عبارتاند از:
• اجاق گاز: برای ذوب و آمادهسازی قیر مورد استفاده قرار میگیرد؛
• کپسول گاز: با شیلنگ گاز به اجاق گاز متصل میشود؛
• ظرف ذوب قير: ظرفی فلزی است که برای ذوب قیر به کار میرود. اصطلاحاً به آن «توه» گفته میشود. برای این منظور میتوان از ظروف مناسبی از جنس روی، آهن یا مس استفاده کرد؛
• زیر توه: صفحهای فلزی است که زیرِ توه و برای ایمنی استفاده میشود؛
• ترازو: برای وزن کردن قیر و گچ به کار میرود.
ابزار قیر ریزی: ابزارهای قیرریزی شامل:
• هسوم: قطعهی چوبی است که برای مخلوط کردن و برداشتن قیر به کار میرود. برای ریختن قیر بر سطح کار میتوان از ملاقه با دستهی چوبی استفاده کرد.
• ظرف آب: ظرف آب برای آزمایش قیر آماده شده و سرد کردن بوم قیرگذاری شده به کار میرود.
ابزارهای آمادهسازی بوم - ابزارهایی که برای آمادهسازی بوم به کار میرود:
• قیچی - برای برش ورقههای فلزی در دو نوع اهرمی و دستی به کار میرود.
سوهان: برای صاف کردن لبههای فلز برش خورده و ساخت انواع قلم به کار میرود.
• گونیای فلزی ۹۰ درجه: برای قائمه کردن قطعههای فلزی برش خورده به کار میرود.
• سنباده: برای سنباده زدن سطح فلز و نیز تیز کردن مقطع قلمها به کار میرود. شامل انواع سنگ نفت ثابت و متحرک و سنبادهی ثابت و متحرک است.
ابزارهای پیاده کردن طرح
ابزارهای پیاده کردن طرح عبارتاند از:
• کاغذ کپی: برای انتقال طرح بر سطح فلز، در روش استفاده از کپی، به کار میرود.
• کیسهی گَرده: کیسهای است پارچهای حاوی گرده زغال که هنگام انتقال طرح به روش گرده کردن از آن استفاده میشود.
• پرگار فلزی: برای ترسیم دایره، قوس زدن، تقسیم کار و جدولبندی بر سطح فلز به کار میرود. پرگار با فشار دست باز و بسته میشود.
قلم سنبه: قلم سنبه برای ایجاد سوراخهای ریز و ممتد بر روی طرحی که روی کاغذ پوستی منتقل شده استفاده میشود. گاهی به جای این قلم، سوزن به کار میرود.
ابزارهای قیر برداری: ابزارهای قیربرداری عبارتاند از:
• چکش فلزی: برای جدا کردن قیر از زمینهی تخت به کار میرود.
• انبر: برای نگهداری و جابهجایی شیء فلزی به هنگام حرارت دادن مورد استفاده قرار میگیرد.
• شعله افکن: وسیلهای است برای حرارت دادن.
• چکش چوبی: برای صاف کردن لبههای شیء به کار میرود.
ابزار پرداخت
ابزار پرداخت شامل فرچهی سیمی است که برای پرداخت اشیای قلمزنی شده به کار میرود.
دستهی آن چوبی است و سرِ آن با مفتولهای ظریف فلزی پوشیده شده است.