هنر و معماری عصر قاجاریه اگرچه در بطن دوره سوم تاریخ هنر و معماری ایران که دوره ضعف و رکود است، قرار میگیرد؛ لیکن به لحاظ معماری و انواع آن یک دوره افتخارآمیز به شمار میرود. خلق شاهکارهای معماری به لحاظ زیبایی و اصول معماری از جمله بازارها، مساجد و کاخها موید این امر است. بازارها به عنوان مهمترین نماد و نهاد اقتصادی ـ اجتماعی شهرهای ایران یکی از جلوهگاههای بینظیر معماری ایران و در طول تاریخ آن محسوب میشوند.
در این میان بازارهای ساخته شده در عصر قاجار و از همه مهمتر بازار اراک به عنوان یکی از شاهکارهای معماری این دوره جایگاه ویژهای در تاریخ هنر و معماری و حتی تاریخ اقتصادی، اجتماعی، سیـاس*ـی و فرهنگی ایران دارد. طرح و نقشه منحصر به فرد، تزئینات و کاشیکاریهای زیبا، برخورداری از اجزا و ارکان یک بازار از قبیل راسته، سرا و...، ملحقات معماری ممتاز و فاخر از جمله کاروانسرا، مسجد و... ویژگیها و مشخصات منحصر به فرد این اثر فاخر عصر قاجار است. جالب اینجاست که بخشی از هویت نه شهر اراک امروز و نه سلطانآباد دیروز، بلکه عراق عجم دیروز و استان مرکزی امروز معطوف به این بنای بینظیر است. نوشتار حاضر درصدد است درخصوص این معماری ممتاز عصر قاجار تاریخ، کارکردها و اهمیت آن، طرح و نقشه، الگو گرفتهها و الگو دادهها، اجزا و مصالح ساخت، تزئینات و... و از درون متون تاریخی و نوشتههای بازمانده از ایران این دوره، آن را به بحث و بررسی بگذارد. بیتردید یافتههای پژوهش میتواند زوایای جدیدی از معماری ارزشمند عصر قاجار را روی محققان، پژوهشگران و علاقهمندان تاریخ هنر و معماری ایران بگشاید و خود تایید دیگری بر شکوه و عظمت معماری این دوره از تاریخ ایران باشد.
در سادهترین تعریف، بازار عبارت است از مکانی که خریدار و فروشنده با یکدیگر برخورد میکنند یا محل برخورد و تماس عرضه و تقاضا را بازار میگویند. بازار نیز در هر گذر، دسترسی به اماکن مسکونی را امکانپذیر کرده و دارای امکاناتی نظیر آبانبار و سقاخانه است. بازار اراک دارای یک محور شمالی ـ جنوبی به طول 850 متر و یک محور شرقی ـ غربی به طول 600 متر و عرض 5 متر بود که در حال حاضر قسمتی از بازارهای شرقی و غربی تخریب شدهاند. این بازار به 4 دروازه اصلی شهر به صورت مستقیم مرتبط میشده است. در هر گذر از بازار 50 مغازه است که عرض هر مغازه به 4 متر میرسد. همچنین در طراحی بازار 20 سراچه و تیمچه در نظر گرفته شده که تواما علاوه بر نقش اقتصادی، دارای نقش اجتماعی نیز بودهاند. اصناف بازار، مسگرها، کفاشها، سراجها، پشمفروشها، فرشفروشها و خواربارفروشها بودند که به صورت دستهبندی استقرار یافتند. بازار محل اجتماع، محل داد و ستد، کانون شورشها و اعتصابها، سیاستمداریها، محل پخش اطلاعات، مراوده، آشنایی و گاهی اوقات نقش مکانی امنیتی را نیز ایفا میکرده است. در جشنها، بازار را چراغانی، آینهبندی و آذینبندی میکردند. بازار اراک دارای 2 محور شمالی ـ جنوبی به طول 850 متر است که به طور کاملا مستقیم در مرکز شهر قدیمی سلطان آباد واقع شده که سقف بازار از طرف جنوب تا یکصد متر (یکگذر) 2 طبقه بوده و ارتفاع سقف آن 8 متر است. ولی در سالهای گذشته به علت بیتوجهی مسوولان قسمتی از سقف ابتدای آن فرو ریخته و سردر زیبای آن زمان ساختمان بانک ملی شعبه بازار از بین رفتهاست. این بخش با سنگنوشته و تاریخ بنای آن علاوه بر شکوه و زیبایی، سند انکارناپذیر بنا و ماده تاریخ آن بود. بازار یکی از فضاهای شهری مهم بوده است که در بیشتر شهرها در گذشته به طور معمول از مهمترین دروازه شروع میشده و تا میان شهر یا تا دروازه دیگر امتداد پیدا میکرده است. غالبا بیرون شهر و در محوطهای کنار دروازه، بازاری موقت شکل میگرفت که برای خرید و فروش کالاهای ارزان قیمت و چارپایان بود. درخصوص شکلگیری بازار، بازارها معمولا از یک یا چند دروازه مهم ارتباطی شهر حداقل تا مرکز شهر و پیرامون مسجد جامع یا میدان شهر و در مواردی پس از عبور از مرکز شهر تا دروازه دیگر شهر امتداد مییافتهاند. اغلب بازارهای شهری دارای شکلی خطی و ممتد هستند. بخشی از بازارها به صورت طراحی شده ساخته میشوند، اما حتی اقدامات مزبور مانع رشد و توسعه بازار در مراحل بعدی نمیشده است. بر طول قامت کشیده و بلند بازار 2 بازوی عمودی از شرق به غرب در محل تلاقی چهار سوق با سقف و گنبد مرتفع بنای چهار راهی بازار را کامل میکند؛ صلیبی که روزگاری بر دوش مسیح برای بشارت مردمان و هدایت آنان مژده حیات جاودان میداد.
در این میان بازارهای ساخته شده در عصر قاجار و از همه مهمتر بازار اراک به عنوان یکی از شاهکارهای معماری این دوره جایگاه ویژهای در تاریخ هنر و معماری و حتی تاریخ اقتصادی، اجتماعی، سیـاس*ـی و فرهنگی ایران دارد. طرح و نقشه منحصر به فرد، تزئینات و کاشیکاریهای زیبا، برخورداری از اجزا و ارکان یک بازار از قبیل راسته، سرا و...، ملحقات معماری ممتاز و فاخر از جمله کاروانسرا، مسجد و... ویژگیها و مشخصات منحصر به فرد این اثر فاخر عصر قاجار است. جالب اینجاست که بخشی از هویت نه شهر اراک امروز و نه سلطانآباد دیروز، بلکه عراق عجم دیروز و استان مرکزی امروز معطوف به این بنای بینظیر است. نوشتار حاضر درصدد است درخصوص این معماری ممتاز عصر قاجار تاریخ، کارکردها و اهمیت آن، طرح و نقشه، الگو گرفتهها و الگو دادهها، اجزا و مصالح ساخت، تزئینات و... و از درون متون تاریخی و نوشتههای بازمانده از ایران این دوره، آن را به بحث و بررسی بگذارد. بیتردید یافتههای پژوهش میتواند زوایای جدیدی از معماری ارزشمند عصر قاجار را روی محققان، پژوهشگران و علاقهمندان تاریخ هنر و معماری ایران بگشاید و خود تایید دیگری بر شکوه و عظمت معماری این دوره از تاریخ ایران باشد.
در سادهترین تعریف، بازار عبارت است از مکانی که خریدار و فروشنده با یکدیگر برخورد میکنند یا محل برخورد و تماس عرضه و تقاضا را بازار میگویند. بازار نیز در هر گذر، دسترسی به اماکن مسکونی را امکانپذیر کرده و دارای امکاناتی نظیر آبانبار و سقاخانه است. بازار اراک دارای یک محور شمالی ـ جنوبی به طول 850 متر و یک محور شرقی ـ غربی به طول 600 متر و عرض 5 متر بود که در حال حاضر قسمتی از بازارهای شرقی و غربی تخریب شدهاند. این بازار به 4 دروازه اصلی شهر به صورت مستقیم مرتبط میشده است. در هر گذر از بازار 50 مغازه است که عرض هر مغازه به 4 متر میرسد. همچنین در طراحی بازار 20 سراچه و تیمچه در نظر گرفته شده که تواما علاوه بر نقش اقتصادی، دارای نقش اجتماعی نیز بودهاند. اصناف بازار، مسگرها، کفاشها، سراجها، پشمفروشها، فرشفروشها و خواربارفروشها بودند که به صورت دستهبندی استقرار یافتند. بازار محل اجتماع، محل داد و ستد، کانون شورشها و اعتصابها، سیاستمداریها، محل پخش اطلاعات، مراوده، آشنایی و گاهی اوقات نقش مکانی امنیتی را نیز ایفا میکرده است. در جشنها، بازار را چراغانی، آینهبندی و آذینبندی میکردند. بازار اراک دارای 2 محور شمالی ـ جنوبی به طول 850 متر است که به طور کاملا مستقیم در مرکز شهر قدیمی سلطان آباد واقع شده که سقف بازار از طرف جنوب تا یکصد متر (یکگذر) 2 طبقه بوده و ارتفاع سقف آن 8 متر است. ولی در سالهای گذشته به علت بیتوجهی مسوولان قسمتی از سقف ابتدای آن فرو ریخته و سردر زیبای آن زمان ساختمان بانک ملی شعبه بازار از بین رفتهاست. این بخش با سنگنوشته و تاریخ بنای آن علاوه بر شکوه و زیبایی، سند انکارناپذیر بنا و ماده تاریخ آن بود. بازار یکی از فضاهای شهری مهم بوده است که در بیشتر شهرها در گذشته به طور معمول از مهمترین دروازه شروع میشده و تا میان شهر یا تا دروازه دیگر امتداد پیدا میکرده است. غالبا بیرون شهر و در محوطهای کنار دروازه، بازاری موقت شکل میگرفت که برای خرید و فروش کالاهای ارزان قیمت و چارپایان بود. درخصوص شکلگیری بازار، بازارها معمولا از یک یا چند دروازه مهم ارتباطی شهر حداقل تا مرکز شهر و پیرامون مسجد جامع یا میدان شهر و در مواردی پس از عبور از مرکز شهر تا دروازه دیگر شهر امتداد مییافتهاند. اغلب بازارهای شهری دارای شکلی خطی و ممتد هستند. بخشی از بازارها به صورت طراحی شده ساخته میشوند، اما حتی اقدامات مزبور مانع رشد و توسعه بازار در مراحل بعدی نمیشده است. بر طول قامت کشیده و بلند بازار 2 بازوی عمودی از شرق به غرب در محل تلاقی چهار سوق با سقف و گنبد مرتفع بنای چهار راهی بازار را کامل میکند؛ صلیبی که روزگاری بر دوش مسیح برای بشارت مردمان و هدایت آنان مژده حیات جاودان میداد.