KIMIA_A
کاربر نگاه دانلود
جرایم مشهود در حقوق کیفری ایران و اقدامات خاص آنها
نویسنده: معین شرقی
چکیده:
در حقوق جزا جرایم به یک اعتبار به جرایم مشهود و جرایم غیر مشهود تقسیم می‌شوند. قانونگذار بالصراحه تعریف معین و مشخصی از جرایم مشهود نیاورده است و صرفا مصادیقی از جرایم مشهود را آورده است که شاید منظور قانونگذار این بوده که اگر جرمی در حیطع این مصادیق نباشد جز جرایم غیر مشهود است و از نظر قانونگذار ایران، جرم مشهود تنها به جرایمی که بلافاصله پس از وقوع قابل روُیت باشند اطلاق نمی شوند،بلکه جرایم دیگری را نیز در بر می گیرند که اصالتاٌ وماهیتاٌ مشهود نیستند.بنابراین مشهود و غیر مشهود بودن یک جرم فقط به موجب قانون آیین دادرسی کیفری امکان پذیر است. و همچنین قوانین شکلی ایران در مورد جرایم مشهود، آئین رسیدگی سریع و با حداقل تشریفات دادرسی را پذیرفته‌اند که در این مقاله آنها را مورد بررسی قرار میدهیم.
کلید واژگان:
جرم؛ مشهود؛ علن؛ ضابطین دادگستری
موضوع:
حقوق جزا و جرم شناسی
اصل مقاله:
1) قبل از ورود به بحث لازم است كه تعريفي از ضابطين دادگستري داشته باشيم ماده 15 قانون آيين دادرسي كيفري در تعريف ضابطين عنوان مي دارد:« ضابطين مأموراني هستند كه تحت تعليمات و نظارت مقام قضايي در كشف جرم و بازجويي مقدماتي و حفظ آثار و دلايل جرم و جلوگيري از فرار و مخفي شدن متهم و ابلاغ اوراق و اجراي تصميمات قضايي به موجب قانون اقدام مي نمايند».
كه نيروي انتظامي به عنوان ضابط عام دادگستري در اين زمينه انجام وظيفه مي نمايند .
2) در حقوق جزا جرایم به اقسام مختلفی تقسیم می‌شوند. مبنای هریک از این تقسیمات متفاوت است. در یک نوع تقسیم‌بندی جرایم براساس عنصر مادی و به اعتبار لحظه مشاهده، جرایم به مشهود و غیرمشهود تقسیم می‌گردند. پایه و مبنای جرم مشهود که طریق غیر عادی و فوق‌العاده رسیدگی است ضرورت، فوریت و سرعت می‌باشد و تشریفات با طبع جرم مشهود ناسازگار بوده و نقض غرض محسوب می‌شود.(انصاری، 1380، ص 363)
3)به منظور شناسایی جرایم مشهود مفاهیم, تعاریف و مصادیق آن ها را از ابعاد مختلف ذیلا مورد بررسی قرار می دهیم:
تعریف فقهی:
از آن جایی که چنین مفهومی در منابع اسلامی با لفظ مشهود، تعریف نشده و سابقه ندارد. لذا حسب اقتضاء مطالعات تطبیقی می‌بایست، مفهوم موردنظر را با لفظ «معادل» آن جستوجو کرد.
به نظر می‌رسد، نزدیکترین واژگان در منابع اصیل اسلامی که دلالت مفهومی بر معنای موردنظر، جرم مشهود، داشته باشند، بهترتیب عبارت‌اند، از: «تجاهر» و «تظاهر» به گـ ـناه و فسق می باشد که فرهنگ ابجدی آن ها را به معنای تظاهر کردن و آشکار کردن آورده است.
تعریف لغوی:
كلمه مشهود در لغت به معني چيزي است كه قابل مشاهده باشد و بتوان آن را ديد ـ در فرهنگ عميد دربارة معني اين كلمه چنين آمده است:« مشهود به فتح ميم و ضم هـ ، حاضر شده ؛ ديده شده ، آنچه بر آن گواه شوند و به معني روز جمعه و قيامت نيز گفته شده است».
تعریف حقوقی:
در حقوق جزا جرایم به اقسام مختلفی تقسیم می‌شوند. مبنای هریک از این تقسیمات متفاوت است. در یک نوع تقسیم‌بندی جرایم براساس عنصر مادی و به اعتبار لحظه مشاهده، جرایم به مشهود و غیرمشهود تقسیم می‌گردند. پایه و مبنای جرم مشهود که طریق غیر عادی و فوق‌العاده رسیدگی است ضرورت، فوریت و سرعت می‌باشد و تشریفات با طبع جرم مشهود ناسازگار بوده و نقض غرض محسوب می‌شود.(انصاری، 1380، ص 363) در تعریف جرم مشهود بین حقوقدانان و اساتید حقوق جزا اختلاف‌نظر وجود دارد و به اینترتیب، تعاریف متعدد و گوناگونی از جرم مشهود به عمل آمده است. ذیلا به چند مورد از این تعاریف اشاره میگردد:
- جرم مشهود جرمی است که در مرئی و منظر پلیس یا مردم واقع شود یا به منزله آن باشد.(انصاری، 1380، ص32)
- جرم مشهود جرمی است، که وقوع یا اثر آن مورد مشاهده ضابطان دادگستری قرار گیرد.(زراعت و مهاجری، 1378، ص99)
- مراد از جرم مشهود جرمی است، که در زمان ارتکاب یا اندکی بعد از وقوع جرم می‌توان مرتکب آن را دستگیر و دلایل آن را جمع‌آوری کرد. مقصود از جرم غیرمشهود نیز جرمی است، که از زمان وقوع آن مدت نسبتا زیادی گذشته است و متعاقباً مأمورین و اشخاص از وقوع آن مطلع شده‌اند.(ولیدی، 1382، ص240)
- جرم را مشهود گویند، هنگامی که در شرف وقوع بوده و یا زمان اندکی از وقوع آن گذشته باشد، چنانکه آثار و ادله جرم، اثبات و انتساب آن را به فاعل ممکن نماید؛ در حالیکه جرم غیرمشهود به جرایمی گفته می‌شود، که از زمان ارتکاب آن مدتی گذشته است و برای اثبات آن به شهود آنی دسترسی نیست.(اردبیلی، 1379، ص279)
در حقوق جزاي اسلامي ، جرم را هنگامي جرم مشهود گويند كه مجرم در حال تَلَبُس به جرم و در موقع ارتكاب مشاهده شود؛ به گونه اي كه مردم و گواهان با چشم خود عمليات بزهكارانه و مجرمانه او را مشاهده كرده باشند و آنچه را كه به رأي العين ديده اند ، بتوانند نزد قاضي و حاكم شهادت دهند، در غير اينصورت ، حتي اگر اندكي پس از وقع جرم ، در صحنة ارتكاب حاضر شوند و آثار و نشانه هاي جرم را مشاهده كنند و ببينند كساني متهم را دنبال كرده و او پا به فرار گذاشته است، اين امر جرم را ثابت نمي كند و شهادتي اين چنين از نظر قانون شرع براي اثبات جرم مفيد فايده نخواهد بود، اين موضوع را مي توان در شمار جرايم غير مشهود دانست .در حاليكه جرم مشهود در اصطلاح حقوق جزاي عمومي ، به جرمي گفته مي شود كه در حال ارتكاب، يا اندكي پس از زمان ارتكاب مشاهده و كشف شود و آثار و علايم جرم نيز قابل ديدن باشد.
پس از آشنايي با جرايم مشهود در حقوق جزاي عمومي و حقوق جزاي اسلامي اكنون به مصاديق اين گونه ديدگاه قانونگذار مي پردازيم.
4)جرایم مشهود از دیدگاه قانونگذار:
1-4) ماده 21 قانون آيين دادرسي كيفري موارد ذيل را بعنوان جرايم مشهود محسوب نموده است :
1 ـ جرمي كه در مرئي و منظر ضابطين دادگستري واقع شده و يا بلافاصله ماموران ياد شده در محل وقع جرم حضور يافته يا آثار جرم را بلافاصله پس از وقع مشاهده كنند.
2 ـ در صورتيكه دو نفر يا بيشتر كه ناظر وقوع جرم بوده اند و مجني عليه بلافاصله پس از وقوع جرم شخص معيني را مرتكب جرم معرفي نمايد.
3 ـ بلافاصله پس از وقوع جرم علايم و آثار واضحه يا اسباب و دلايل جرم در تصرف متهم يافت شود يا تعلق اسباب و دلايل ياد شده به متهم محرز شود.
4 ـ در صورتيكه متهم بلافاصله پس از وقوع جرم قصد فرار داشته يا در حال فرار يا فوري پس از آن دستگير شود.
5 ـ در موردي كه صاحبخانه بلافاصله پس از وقوع جرم ورود مأمورين را به خانة خود تقاضا نمايد.
6 ـ وقتي كه متهم ولگرد باشد.
2-4) «جرایم مشهود» در لایحه جدید قانون آئین دادرسی کیفری
لازم به ذکر است که تعریف جدید ارائه شده از جرم مشهود در لایحة جدید قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری نیز با تغییراتی اندک مشابه همان تعریف سابق است. در ماده17ـ121 جرم در موارد زیر مشهود است:
- در مرئی و منظر ضابطان دادگستری واقع شود یا مأموران یادشده بلافاصله در محل وقوع جرم حضور یابند و یا آثار جرم را بلافاصله پس از وقوع مشاهده نمایند؛
- بزه‌دیده یا دو نفر یا بیشتر که ناظر وقوع جرم بوده‌اند، حین وقوع جرم یا بلافاصله پس از آن، شخص معینی را به عنوان مرتکب معرفی کنند؛
- بلافاصله پس از وقوع جرم، علائم و آثار واضح یا اسباب و ادله جرم در تصرف متهم یافت شود و یا تعلق اسباب و ادله یادشده به متهم محرز گردد؛
- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، قصد فرار داشته یا در حال فرار بوده یا بلافاصله پس از وقوع جرم دستگیر شده باشد؛
- جرم در منزل یا محل سکنای افراد اتفاق افتاده یا در حال وقوع باشد و شخص ساکن، در همان حال یا بلافاصله پس از وقوع جرم، ورود مأموران را به منزل یا محل سکنای خود درخواست کند؛
- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، خود را معرفی کند و وقوع آن را خبر دهد؛
- متهم ولگرد بوده و در آن محل سوء شهرت داشته باشد.
از توجه به طرز انشاي ماده 21 قانون آیین دادرسی کیفری و ماده 17-121 لایحه جدید آیین دادرسی کیفری معلوم مي گردد كه قــــانونگذار معتقد به دو قسم جرم مشهود است.
الف ) جرم مشهود واقعي (موضوعي) ب ) جرم مشهود فرضي (حكمي)
3-4) جرم مشهود واقعي (موضوعي)
جرم مشهود واقعي يا موضوعي جرمي است كه عمل مجرمانه در حضور ضابطين دادگستري يا بلافاصله پس از وقوع ، خود جرم يا آثار جرم مورد مشاهده مامورين ياد شده واقع مي شود؛
بدين ترتيب از بين مصاديق جرم مشهود كه در ماده 21 درج گرديده است ، موارد ذيل به عنوان جرم مشهود واقعي يا موضوعي محسوب مي گردد:
1 ـ جرم در مرئي و منظر ضابطين دادگستري واقع شده باشد.
2 ـ بلافاصله پس از وقوع جرم ، خود جرم مورد مشاهده مامور قرار گيرد.
3 ـ بلافاصله پس از وقوع جرم، آثار جرم مورد مشاهده مامور كشف جرم قرار گيرد .
حال در باب مثال موارد فوق لازم است به موارد ذيل اشاره كنيم
مثال (1) : در خيابان درگيري و نزاع صورت مي گيرد و مامور مي بيند كه فرضاً آقاي 'الف' با چاقو به آقاي 'ب' حمله كرده و به او ضربه اي مي زند، در اين صورت جرم مشهود و واقعي صورت گرفته است چون جرم در ديد مامورين اتفاق افتاده است.
مثال (2) : اينكه در نزاعي كه بين آقاي ' الف ' و آقاي 'ب' در گرفته است بعد از نزاع، ماموران مي رسند و مي بينند كه آقاي ' الف' چاقويي در دست دارد كه خوني است و آقاي 'ب' هم چاقو خورده و محل زخم در حال خونريزي است و بي حال يا بيهوش افتاده است در اين جا آثار وقوع جرم مثل زخمي بودن آقاي ' ب' و علايم آن مانند وجود چاقوي خوني در دست آقاي ' الف' دليل وقوع جرم است كه چون ماموران آن را مشاهده نموده اند، جرم مشهود واقعي به شمار مي آيد .
4-4) جرم مشهود فرضي ( حكمي)
جرم مشهود يا حكمي جرمي است كه عمل مجرمانه حقيقتاً مشهود نيست ولي قانونگذار به علت وضعيت خاص وقوع، آنها را مشهود تلقي مي نمايد، احراز در اين قبيل موارد به كمك ادله، قوانين مادي يا براهين عقلي كه امكانات انتساب عمل مجرمانه به شخص معين را متصور مي سازد، صورت مي گيرد».
بادقت در تعريف جرم مشهود فرضي، از بين مصاديق جرم، كه در ماده 21 درج گرديده است موارد زير را مي توان به عنوان جرم مشهود فرضي محسوب كرد:
1 ـ در صورتي كه جرم در مرئي و منظر دو نفر يا بيشتر (اشخاص عادي) واقع شده باشد.
2 ـ بلافاصله پس از وقع جرم، مجني عليه شخص معيني را مرتكب معرفي نمايد. در اين حالت كه بلافاصله پس از وقع جرم مجني عليه به ماموران شخص معيني را به عنوان مرتكب جرم معرفي مي كند، براي مأمور نبايد هيچگونه ابهام و ترديدي وجود داشته باشد و مامور كشف جرم تا مادامي كه بطور قطع و يقين از وقوع جرم اطلاع حاصل نكرده باشد، حق ندارد به عنوان جرم مشهود اقدام به دستگيري فرد معرفي شده بنمايد و صرف معرفي شاكي، دليل بر واقعيت وقوع جرم و كافي براي دستگيري توسط مامور نيست؛ به عنوان مثال؛ اگر شاكي براي فريب مامور ، اظهار كند كه همين الان اين جرم واقع شده است، وليكن مامور در مراجعه به محل حضور شخص معرفي شده (متهم) به استناد دلايل و قراين متوجه گردد كه جرم چندين ساعت قبل و يا يك روز قبل واقع شده است، در اين حالت حق ندارد به عنوان مصداق جرم مشهود ، اقدام به دستگيري متهم ، بدون هماهنگي و اطلاع مقام قضايي بنمايد، البته در صورتي كه متهم با رضايت خود در آزادي كامل در معيت مامور جهت انجام تحقيقات و معرفي به مرجع قضايي اعزام شود، ظاهراً به نظر مي رسد كه قانوناً ملغي وجود نداشته باشد.
3 ـ يافت شدن علايم و آثار واضحه جرم يا اسباب و دلايل جرم در تصرف ، در موقعي نزديك به زمان وقوع جرم: در صورتي كه در زمان نزديكي پس از وقع جرم، علايم و آثار واضحه جرم مانند آثار انگشتان ، خون ريخته شده مجني عليه در صحنه جرم يا روي بدن و يا خودروي متهم و .... به طريقي كه قابليت ارتباط با يكديگر داشته باشد، يافت شود و يا اينكه وسايل ، آلات و ادوات مورد استفاده در ارتكاب جرم از قبيل چاقو، تيز بر، اسلحه ، چماق، شاه كليد و .... كه مرتبط با عمل مجرمانه مي باشد و تعلق اين اسباب و دلايل جرم به متهم احراز مي شود، كشف گردد، در اينگونه مواقع در صورت احراز شدن مامور كشف جرايم مبني بر اينكه عمل محرمانه با چنين كيفيتي واقع گرديده است و هيچ شبهه اي در واقعيت وقوع جرم و ارتباط اثر و علامت يا اسباب دليل جرم با جرم واقع شده و تصرف اين آثار و علامت و اسباب به وسيله متهم ، وجود نداشته باشد، مورد از مصاديق دستگيري خواهد بود.
4 ـ در صورتي كه متهم بلافاصله پس از وقوع جرم قصد فرار داشته يا در حال فرار يا فوري پس از آن دستگيري شود: همان طور كه ملاحظه مي گردد در اين مورد ، مرحلة فرار به سه قسم قابل تقسيم بندي ميباشد:
الف) در حالتي است كه متهم از حالت عادي خارج شده و با حالات و رفتار غير عادي خود، نشان ميدهد كه قصد فرار دارد. در صورتي كه مامور كشف جرم چنين حالتي را احراز نمايد، مي تواند فرد مذكور را دستگير نمايد.
ب ) در حالتي است كه متهم بطور واقعي فرار را شروع كرده است كه در اين صورت جزء مصاديق جرم مشهود محسوب مي گردد و مامور حاضر در صحنه حق دستگيري متهم را دارد .
ج ) در حالتي است كه فرار متهم پايان يافته باشد و متهم فوراً پس از فرار دستگير شود، كه اين حالت نيز جزء مصاديق جرم مشهود محسوب مي گردد .
5- وقتي كه متهم ولگرد باشد؛ در چنين وضعيتي ، در صورت كه مامور كشف جرم ، وقوع جرم را احراز تاييد و همچنين به ولگرد بودن متهم مبني بر اينكه اقامتگاه، كار و وسيله زندگي معلوم و معين ندارد، علم حاصل گردد و بالاخره اينكه بين ولگرد بودن متهم با عمل محرمانه ارتباطي وجود داشته باشد، كه در اين صورت جزء مصاديق جرم مشهود محسوب شده و مامور كشف جرايم حق دستگيري وي را دارد.
6 ـ در خواست صاحبخانه : در صورتي كه صاحبخانه (يا مستأجر) به خاطر اينكه در داخل خانه جرمي در شرف وقوع يا در حين وقوع يا واقع شده است ( خواه مجني عليه خود صاحبخانه باشد يا ديگري) از ماموران كشف جرايم ، تقاضاي ورود به منزل را نمايد ، در اين صورت از مصاديق جرم مشهود بوده ماموران مي توانند با اجازه صاحبخانه و با رعايت موازين شرعي و قانوني براي احراز وقوع جرم ، جمع آوري دلايل جرم و دستگيري متهمان اعم از روز و يا شب وارد منزل شوند.
5) مشخصات و ویژگیهای خاص جرایم مشهود:
جرم مشهود دارای ویژگی و مشخصه هایی است که آنها را از جرایم غیر مشهود تفکیک میکند که عمده آنها عبارت اند از:
1-از آنجایی که جرایم مشهود در منظر و دید عموم واقع می شوند جمع آوری ادله و رسیدگی به آن ها به مراتب آسان تر از جرایم غیر مشهود است.
2-به دلیل وجود دلایل انتصاب جرم به مجرم و وجود آلات و ادوات مربوطه در صحنه جرم, موجب تسریع در رسیدگی شده و اشتباه قضایی در آن کمتر است.
3-از آنجایی که جرم مشهود است، لذا مامورین کشف جرم وظایف بیشتری در مورد حفظ آثار جرم و جلوگیری از فرار متهم به عهده دارند، و نیازی به داشتن حکم قضایی نیست.
4-در جرایم مشهود نیازی به اقدام برای کشف نیست یعنی فاقد مرحله کشف می باشند زیرا افرادی دیده اند و بلافاصله اعلام کرده اند یا جرم در منظر ضابطین اتفاق افتاده یا متهم در حال فرار را دستگیر کرده اند، لذا جرم کشف شده تلقی میگردد.
5-در جرایم مشهود دادستان تا قبل از حضور و مداخله بازپرس اقدامات لازم برای حفظ و جمع آوری دلایل و آثار جرم بعمل می آورد در حالی که در جرایم غیر مشهود دادستان حق ندارد تحقیق بپردازد و مکلف است که این وظیفه را به بازپرس یا دادیار محول کند.
6) اقدامات خاص ضابطان دادگستری مربوط به جرایم مشهود
همانطور که گفته شد در جرایم مشهود جرم سریعا و بدون تشریفات پیگیری و رسیدگی میگردد لذا اقدامات خاصی از سوی مامورین نیروی انتظامی ( ضابطان دادگستری) صورت میگیرد که عبارت اند از:
1-قبول شکایات و اعلانات
2-انجام معاینات محلی(بررسی صحنه جرم)
3-استماع گواهی مطلعین در محل (تحقیقات محلی)یا در اداره (بازجویی از شهود)
4-بازرسی ها(بازرسی بدنی،وسایل نقلیه و منزل با رعایت شرایط قانونی)
5-ضبط وتوقیف دلایل
6-دستگیری و بازداشت حداکثر 24ساعتهُ متهمان
7-بازجویی از متهمان
8-تنظیم و ارایه گزارش به مقام قضایی صالح
9-جلوگیری از امحاء دلایل
10-اعلام جنایات و جرایم در اسرع وقت به مرجع قضایی
منابع :
کتب
1-حقوق تحقیقات جنایی-مطالعه تطبیقی، ولی الله انصاری
2-شرح قانون آیین دادرسی کیفری، عباس زراعت – علی مهاجری
3-بایسته های حقوق جزای، محمد صالح ولیدی
4-حقوق جزای عمومی ایران، ایرج گلدوزیان
5-شرح قانون مجازات اسلامی، عباس زراعت
قوانین
1-قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری ، 1378
2-لایحه جدید قانون آیین دادرسی کیفری.
3-قانون مجازات اسلامی، 1392
نویسنده: معین شرقی
چکیده:
در حقوق جزا جرایم به یک اعتبار به جرایم مشهود و جرایم غیر مشهود تقسیم می‌شوند. قانونگذار بالصراحه تعریف معین و مشخصی از جرایم مشهود نیاورده است و صرفا مصادیقی از جرایم مشهود را آورده است که شاید منظور قانونگذار این بوده که اگر جرمی در حیطع این مصادیق نباشد جز جرایم غیر مشهود است و از نظر قانونگذار ایران، جرم مشهود تنها به جرایمی که بلافاصله پس از وقوع قابل روُیت باشند اطلاق نمی شوند،بلکه جرایم دیگری را نیز در بر می گیرند که اصالتاٌ وماهیتاٌ مشهود نیستند.بنابراین مشهود و غیر مشهود بودن یک جرم فقط به موجب قانون آیین دادرسی کیفری امکان پذیر است. و همچنین قوانین شکلی ایران در مورد جرایم مشهود، آئین رسیدگی سریع و با حداقل تشریفات دادرسی را پذیرفته‌اند که در این مقاله آنها را مورد بررسی قرار میدهیم.
کلید واژگان:
جرم؛ مشهود؛ علن؛ ضابطین دادگستری
موضوع:
حقوق جزا و جرم شناسی
اصل مقاله:
1) قبل از ورود به بحث لازم است كه تعريفي از ضابطين دادگستري داشته باشيم ماده 15 قانون آيين دادرسي كيفري در تعريف ضابطين عنوان مي دارد:« ضابطين مأموراني هستند كه تحت تعليمات و نظارت مقام قضايي در كشف جرم و بازجويي مقدماتي و حفظ آثار و دلايل جرم و جلوگيري از فرار و مخفي شدن متهم و ابلاغ اوراق و اجراي تصميمات قضايي به موجب قانون اقدام مي نمايند».
كه نيروي انتظامي به عنوان ضابط عام دادگستري در اين زمينه انجام وظيفه مي نمايند .
2) در حقوق جزا جرایم به اقسام مختلفی تقسیم می‌شوند. مبنای هریک از این تقسیمات متفاوت است. در یک نوع تقسیم‌بندی جرایم براساس عنصر مادی و به اعتبار لحظه مشاهده، جرایم به مشهود و غیرمشهود تقسیم می‌گردند. پایه و مبنای جرم مشهود که طریق غیر عادی و فوق‌العاده رسیدگی است ضرورت، فوریت و سرعت می‌باشد و تشریفات با طبع جرم مشهود ناسازگار بوده و نقض غرض محسوب می‌شود.(انصاری، 1380، ص 363)
3)به منظور شناسایی جرایم مشهود مفاهیم, تعاریف و مصادیق آن ها را از ابعاد مختلف ذیلا مورد بررسی قرار می دهیم:
تعریف فقهی:
از آن جایی که چنین مفهومی در منابع اسلامی با لفظ مشهود، تعریف نشده و سابقه ندارد. لذا حسب اقتضاء مطالعات تطبیقی می‌بایست، مفهوم موردنظر را با لفظ «معادل» آن جستوجو کرد.
به نظر می‌رسد، نزدیکترین واژگان در منابع اصیل اسلامی که دلالت مفهومی بر معنای موردنظر، جرم مشهود، داشته باشند، بهترتیب عبارت‌اند، از: «تجاهر» و «تظاهر» به گـ ـناه و فسق می باشد که فرهنگ ابجدی آن ها را به معنای تظاهر کردن و آشکار کردن آورده است.
تعریف لغوی:
كلمه مشهود در لغت به معني چيزي است كه قابل مشاهده باشد و بتوان آن را ديد ـ در فرهنگ عميد دربارة معني اين كلمه چنين آمده است:« مشهود به فتح ميم و ضم هـ ، حاضر شده ؛ ديده شده ، آنچه بر آن گواه شوند و به معني روز جمعه و قيامت نيز گفته شده است».
تعریف حقوقی:
در حقوق جزا جرایم به اقسام مختلفی تقسیم می‌شوند. مبنای هریک از این تقسیمات متفاوت است. در یک نوع تقسیم‌بندی جرایم براساس عنصر مادی و به اعتبار لحظه مشاهده، جرایم به مشهود و غیرمشهود تقسیم می‌گردند. پایه و مبنای جرم مشهود که طریق غیر عادی و فوق‌العاده رسیدگی است ضرورت، فوریت و سرعت می‌باشد و تشریفات با طبع جرم مشهود ناسازگار بوده و نقض غرض محسوب می‌شود.(انصاری، 1380، ص 363) در تعریف جرم مشهود بین حقوقدانان و اساتید حقوق جزا اختلاف‌نظر وجود دارد و به اینترتیب، تعاریف متعدد و گوناگونی از جرم مشهود به عمل آمده است. ذیلا به چند مورد از این تعاریف اشاره میگردد:
- جرم مشهود جرمی است که در مرئی و منظر پلیس یا مردم واقع شود یا به منزله آن باشد.(انصاری، 1380، ص32)
- جرم مشهود جرمی است، که وقوع یا اثر آن مورد مشاهده ضابطان دادگستری قرار گیرد.(زراعت و مهاجری، 1378، ص99)
- مراد از جرم مشهود جرمی است، که در زمان ارتکاب یا اندکی بعد از وقوع جرم می‌توان مرتکب آن را دستگیر و دلایل آن را جمع‌آوری کرد. مقصود از جرم غیرمشهود نیز جرمی است، که از زمان وقوع آن مدت نسبتا زیادی گذشته است و متعاقباً مأمورین و اشخاص از وقوع آن مطلع شده‌اند.(ولیدی، 1382، ص240)
- جرم را مشهود گویند، هنگامی که در شرف وقوع بوده و یا زمان اندکی از وقوع آن گذشته باشد، چنانکه آثار و ادله جرم، اثبات و انتساب آن را به فاعل ممکن نماید؛ در حالیکه جرم غیرمشهود به جرایمی گفته می‌شود، که از زمان ارتکاب آن مدتی گذشته است و برای اثبات آن به شهود آنی دسترسی نیست.(اردبیلی، 1379، ص279)
در حقوق جزاي اسلامي ، جرم را هنگامي جرم مشهود گويند كه مجرم در حال تَلَبُس به جرم و در موقع ارتكاب مشاهده شود؛ به گونه اي كه مردم و گواهان با چشم خود عمليات بزهكارانه و مجرمانه او را مشاهده كرده باشند و آنچه را كه به رأي العين ديده اند ، بتوانند نزد قاضي و حاكم شهادت دهند، در غير اينصورت ، حتي اگر اندكي پس از وقع جرم ، در صحنة ارتكاب حاضر شوند و آثار و نشانه هاي جرم را مشاهده كنند و ببينند كساني متهم را دنبال كرده و او پا به فرار گذاشته است، اين امر جرم را ثابت نمي كند و شهادتي اين چنين از نظر قانون شرع براي اثبات جرم مفيد فايده نخواهد بود، اين موضوع را مي توان در شمار جرايم غير مشهود دانست .در حاليكه جرم مشهود در اصطلاح حقوق جزاي عمومي ، به جرمي گفته مي شود كه در حال ارتكاب، يا اندكي پس از زمان ارتكاب مشاهده و كشف شود و آثار و علايم جرم نيز قابل ديدن باشد.
پس از آشنايي با جرايم مشهود در حقوق جزاي عمومي و حقوق جزاي اسلامي اكنون به مصاديق اين گونه ديدگاه قانونگذار مي پردازيم.
4)جرایم مشهود از دیدگاه قانونگذار:
1-4) ماده 21 قانون آيين دادرسي كيفري موارد ذيل را بعنوان جرايم مشهود محسوب نموده است :
1 ـ جرمي كه در مرئي و منظر ضابطين دادگستري واقع شده و يا بلافاصله ماموران ياد شده در محل وقع جرم حضور يافته يا آثار جرم را بلافاصله پس از وقع مشاهده كنند.
2 ـ در صورتيكه دو نفر يا بيشتر كه ناظر وقوع جرم بوده اند و مجني عليه بلافاصله پس از وقوع جرم شخص معيني را مرتكب جرم معرفي نمايد.
3 ـ بلافاصله پس از وقوع جرم علايم و آثار واضحه يا اسباب و دلايل جرم در تصرف متهم يافت شود يا تعلق اسباب و دلايل ياد شده به متهم محرز شود.
4 ـ در صورتيكه متهم بلافاصله پس از وقوع جرم قصد فرار داشته يا در حال فرار يا فوري پس از آن دستگير شود.
5 ـ در موردي كه صاحبخانه بلافاصله پس از وقوع جرم ورود مأمورين را به خانة خود تقاضا نمايد.
6 ـ وقتي كه متهم ولگرد باشد.
2-4) «جرایم مشهود» در لایحه جدید قانون آئین دادرسی کیفری
لازم به ذکر است که تعریف جدید ارائه شده از جرم مشهود در لایحة جدید قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری نیز با تغییراتی اندک مشابه همان تعریف سابق است. در ماده17ـ121 جرم در موارد زیر مشهود است:
- در مرئی و منظر ضابطان دادگستری واقع شود یا مأموران یادشده بلافاصله در محل وقوع جرم حضور یابند و یا آثار جرم را بلافاصله پس از وقوع مشاهده نمایند؛
- بزه‌دیده یا دو نفر یا بیشتر که ناظر وقوع جرم بوده‌اند، حین وقوع جرم یا بلافاصله پس از آن، شخص معینی را به عنوان مرتکب معرفی کنند؛
- بلافاصله پس از وقوع جرم، علائم و آثار واضح یا اسباب و ادله جرم در تصرف متهم یافت شود و یا تعلق اسباب و ادله یادشده به متهم محرز گردد؛
- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، قصد فرار داشته یا در حال فرار بوده یا بلافاصله پس از وقوع جرم دستگیر شده باشد؛
- جرم در منزل یا محل سکنای افراد اتفاق افتاده یا در حال وقوع باشد و شخص ساکن، در همان حال یا بلافاصله پس از وقوع جرم، ورود مأموران را به منزل یا محل سکنای خود درخواست کند؛
- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، خود را معرفی کند و وقوع آن را خبر دهد؛
- متهم ولگرد بوده و در آن محل سوء شهرت داشته باشد.
از توجه به طرز انشاي ماده 21 قانون آیین دادرسی کیفری و ماده 17-121 لایحه جدید آیین دادرسی کیفری معلوم مي گردد كه قــــانونگذار معتقد به دو قسم جرم مشهود است.
الف ) جرم مشهود واقعي (موضوعي) ب ) جرم مشهود فرضي (حكمي)
3-4) جرم مشهود واقعي (موضوعي)
جرم مشهود واقعي يا موضوعي جرمي است كه عمل مجرمانه در حضور ضابطين دادگستري يا بلافاصله پس از وقوع ، خود جرم يا آثار جرم مورد مشاهده مامورين ياد شده واقع مي شود؛
بدين ترتيب از بين مصاديق جرم مشهود كه در ماده 21 درج گرديده است ، موارد ذيل به عنوان جرم مشهود واقعي يا موضوعي محسوب مي گردد:
1 ـ جرم در مرئي و منظر ضابطين دادگستري واقع شده باشد.
2 ـ بلافاصله پس از وقوع جرم ، خود جرم مورد مشاهده مامور قرار گيرد.
3 ـ بلافاصله پس از وقوع جرم، آثار جرم مورد مشاهده مامور كشف جرم قرار گيرد .
حال در باب مثال موارد فوق لازم است به موارد ذيل اشاره كنيم
مثال (1) : در خيابان درگيري و نزاع صورت مي گيرد و مامور مي بيند كه فرضاً آقاي 'الف' با چاقو به آقاي 'ب' حمله كرده و به او ضربه اي مي زند، در اين صورت جرم مشهود و واقعي صورت گرفته است چون جرم در ديد مامورين اتفاق افتاده است.
مثال (2) : اينكه در نزاعي كه بين آقاي ' الف ' و آقاي 'ب' در گرفته است بعد از نزاع، ماموران مي رسند و مي بينند كه آقاي ' الف' چاقويي در دست دارد كه خوني است و آقاي 'ب' هم چاقو خورده و محل زخم در حال خونريزي است و بي حال يا بيهوش افتاده است در اين جا آثار وقوع جرم مثل زخمي بودن آقاي ' ب' و علايم آن مانند وجود چاقوي خوني در دست آقاي ' الف' دليل وقوع جرم است كه چون ماموران آن را مشاهده نموده اند، جرم مشهود واقعي به شمار مي آيد .
4-4) جرم مشهود فرضي ( حكمي)
جرم مشهود يا حكمي جرمي است كه عمل مجرمانه حقيقتاً مشهود نيست ولي قانونگذار به علت وضعيت خاص وقوع، آنها را مشهود تلقي مي نمايد، احراز در اين قبيل موارد به كمك ادله، قوانين مادي يا براهين عقلي كه امكانات انتساب عمل مجرمانه به شخص معين را متصور مي سازد، صورت مي گيرد».
بادقت در تعريف جرم مشهود فرضي، از بين مصاديق جرم، كه در ماده 21 درج گرديده است موارد زير را مي توان به عنوان جرم مشهود فرضي محسوب كرد:
1 ـ در صورتي كه جرم در مرئي و منظر دو نفر يا بيشتر (اشخاص عادي) واقع شده باشد.
2 ـ بلافاصله پس از وقع جرم، مجني عليه شخص معيني را مرتكب معرفي نمايد. در اين حالت كه بلافاصله پس از وقع جرم مجني عليه به ماموران شخص معيني را به عنوان مرتكب جرم معرفي مي كند، براي مأمور نبايد هيچگونه ابهام و ترديدي وجود داشته باشد و مامور كشف جرم تا مادامي كه بطور قطع و يقين از وقوع جرم اطلاع حاصل نكرده باشد، حق ندارد به عنوان جرم مشهود اقدام به دستگيري فرد معرفي شده بنمايد و صرف معرفي شاكي، دليل بر واقعيت وقوع جرم و كافي براي دستگيري توسط مامور نيست؛ به عنوان مثال؛ اگر شاكي براي فريب مامور ، اظهار كند كه همين الان اين جرم واقع شده است، وليكن مامور در مراجعه به محل حضور شخص معرفي شده (متهم) به استناد دلايل و قراين متوجه گردد كه جرم چندين ساعت قبل و يا يك روز قبل واقع شده است، در اين حالت حق ندارد به عنوان مصداق جرم مشهود ، اقدام به دستگيري متهم ، بدون هماهنگي و اطلاع مقام قضايي بنمايد، البته در صورتي كه متهم با رضايت خود در آزادي كامل در معيت مامور جهت انجام تحقيقات و معرفي به مرجع قضايي اعزام شود، ظاهراً به نظر مي رسد كه قانوناً ملغي وجود نداشته باشد.
3 ـ يافت شدن علايم و آثار واضحه جرم يا اسباب و دلايل جرم در تصرف ، در موقعي نزديك به زمان وقوع جرم: در صورتي كه در زمان نزديكي پس از وقع جرم، علايم و آثار واضحه جرم مانند آثار انگشتان ، خون ريخته شده مجني عليه در صحنه جرم يا روي بدن و يا خودروي متهم و .... به طريقي كه قابليت ارتباط با يكديگر داشته باشد، يافت شود و يا اينكه وسايل ، آلات و ادوات مورد استفاده در ارتكاب جرم از قبيل چاقو، تيز بر، اسلحه ، چماق، شاه كليد و .... كه مرتبط با عمل مجرمانه مي باشد و تعلق اين اسباب و دلايل جرم به متهم احراز مي شود، كشف گردد، در اينگونه مواقع در صورت احراز شدن مامور كشف جرايم مبني بر اينكه عمل محرمانه با چنين كيفيتي واقع گرديده است و هيچ شبهه اي در واقعيت وقوع جرم و ارتباط اثر و علامت يا اسباب دليل جرم با جرم واقع شده و تصرف اين آثار و علامت و اسباب به وسيله متهم ، وجود نداشته باشد، مورد از مصاديق دستگيري خواهد بود.
4 ـ در صورتي كه متهم بلافاصله پس از وقوع جرم قصد فرار داشته يا در حال فرار يا فوري پس از آن دستگيري شود: همان طور كه ملاحظه مي گردد در اين مورد ، مرحلة فرار به سه قسم قابل تقسيم بندي ميباشد:
الف) در حالتي است كه متهم از حالت عادي خارج شده و با حالات و رفتار غير عادي خود، نشان ميدهد كه قصد فرار دارد. در صورتي كه مامور كشف جرم چنين حالتي را احراز نمايد، مي تواند فرد مذكور را دستگير نمايد.
ب ) در حالتي است كه متهم بطور واقعي فرار را شروع كرده است كه در اين صورت جزء مصاديق جرم مشهود محسوب مي گردد و مامور حاضر در صحنه حق دستگيري متهم را دارد .
ج ) در حالتي است كه فرار متهم پايان يافته باشد و متهم فوراً پس از فرار دستگير شود، كه اين حالت نيز جزء مصاديق جرم مشهود محسوب مي گردد .
5- وقتي كه متهم ولگرد باشد؛ در چنين وضعيتي ، در صورت كه مامور كشف جرم ، وقوع جرم را احراز تاييد و همچنين به ولگرد بودن متهم مبني بر اينكه اقامتگاه، كار و وسيله زندگي معلوم و معين ندارد، علم حاصل گردد و بالاخره اينكه بين ولگرد بودن متهم با عمل محرمانه ارتباطي وجود داشته باشد، كه در اين صورت جزء مصاديق جرم مشهود محسوب شده و مامور كشف جرايم حق دستگيري وي را دارد.
6 ـ در خواست صاحبخانه : در صورتي كه صاحبخانه (يا مستأجر) به خاطر اينكه در داخل خانه جرمي در شرف وقوع يا در حين وقوع يا واقع شده است ( خواه مجني عليه خود صاحبخانه باشد يا ديگري) از ماموران كشف جرايم ، تقاضاي ورود به منزل را نمايد ، در اين صورت از مصاديق جرم مشهود بوده ماموران مي توانند با اجازه صاحبخانه و با رعايت موازين شرعي و قانوني براي احراز وقوع جرم ، جمع آوري دلايل جرم و دستگيري متهمان اعم از روز و يا شب وارد منزل شوند.
5) مشخصات و ویژگیهای خاص جرایم مشهود:
جرم مشهود دارای ویژگی و مشخصه هایی است که آنها را از جرایم غیر مشهود تفکیک میکند که عمده آنها عبارت اند از:
1-از آنجایی که جرایم مشهود در منظر و دید عموم واقع می شوند جمع آوری ادله و رسیدگی به آن ها به مراتب آسان تر از جرایم غیر مشهود است.
2-به دلیل وجود دلایل انتصاب جرم به مجرم و وجود آلات و ادوات مربوطه در صحنه جرم, موجب تسریع در رسیدگی شده و اشتباه قضایی در آن کمتر است.
3-از آنجایی که جرم مشهود است، لذا مامورین کشف جرم وظایف بیشتری در مورد حفظ آثار جرم و جلوگیری از فرار متهم به عهده دارند، و نیازی به داشتن حکم قضایی نیست.
4-در جرایم مشهود نیازی به اقدام برای کشف نیست یعنی فاقد مرحله کشف می باشند زیرا افرادی دیده اند و بلافاصله اعلام کرده اند یا جرم در منظر ضابطین اتفاق افتاده یا متهم در حال فرار را دستگیر کرده اند، لذا جرم کشف شده تلقی میگردد.
5-در جرایم مشهود دادستان تا قبل از حضور و مداخله بازپرس اقدامات لازم برای حفظ و جمع آوری دلایل و آثار جرم بعمل می آورد در حالی که در جرایم غیر مشهود دادستان حق ندارد تحقیق بپردازد و مکلف است که این وظیفه را به بازپرس یا دادیار محول کند.
6) اقدامات خاص ضابطان دادگستری مربوط به جرایم مشهود
همانطور که گفته شد در جرایم مشهود جرم سریعا و بدون تشریفات پیگیری و رسیدگی میگردد لذا اقدامات خاصی از سوی مامورین نیروی انتظامی ( ضابطان دادگستری) صورت میگیرد که عبارت اند از:
1-قبول شکایات و اعلانات
2-انجام معاینات محلی(بررسی صحنه جرم)
3-استماع گواهی مطلعین در محل (تحقیقات محلی)یا در اداره (بازجویی از شهود)
4-بازرسی ها(بازرسی بدنی،وسایل نقلیه و منزل با رعایت شرایط قانونی)
5-ضبط وتوقیف دلایل
6-دستگیری و بازداشت حداکثر 24ساعتهُ متهمان
7-بازجویی از متهمان
8-تنظیم و ارایه گزارش به مقام قضایی صالح
9-جلوگیری از امحاء دلایل
10-اعلام جنایات و جرایم در اسرع وقت به مرجع قضایی
منابع :
کتب
1-حقوق تحقیقات جنایی-مطالعه تطبیقی، ولی الله انصاری
2-شرح قانون آیین دادرسی کیفری، عباس زراعت – علی مهاجری
3-بایسته های حقوق جزای، محمد صالح ولیدی
4-حقوق جزای عمومی ایران، ایرج گلدوزیان
5-شرح قانون مجازات اسلامی، عباس زراعت
قوانین
1-قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری ، 1378
2-لایحه جدید قانون آیین دادرسی کیفری.
3-قانون مجازات اسلامی، 1392
