شهر باستانی قم، که احیای آن را بعد از آن که به دست اسکندر ویران شد به قباد ساسانی نسبت می دهند، به سال 23 قمری، به دست اعراب فتح شد.
شهر مذهبی قم که امروزه در 145 کیلومتری جنوب شهر تهران بر سر جاده ی تهران اصفهان واقع است1 از نواحی قدیمی ایالت ماد یا جبال بوده است. در دوره ی ساسانی، قم یکی از نواحی اصفهان بود. قباد (د:531م)، اصلاحات مذهبی و عمرانی زیادی در این منطقه انجام داد2 که باعث توسعه ی ارضی و فرهنگی و سیـاس*ـی ناحیه ی قم شد. این اصلاحات قم را به صورت یکی از بهترین و آبادترین مواضع در مملکت قباد درآورد3.
از جمله اقدامات قباد اصلاحاتی در ادغام آتشکده ها و کاستن تعداد آنها بود. او آتش آذرجشنسف را در قم حفظ کرد4. آتش آذرجشنسف، در آتشکده ی مزدجان تا اواخر قرن سوم قمری هم چنان دوام آورد، تا این که به سال 282 قمری برون / بیرون ترکی این آتشکده را ویران ساخت و آتش آن خاموش گردید.5 تا نیمه ی اول قرن دوم قمری هم چنان حدود 30 آتشکده در قم وجود داشت.6 تحقیقات جدید نیز مطالب فوق را تأیید می کند. ماکسیم سیرو می نویسد:
بنابر روایات، شهر قم را که همیشه مرکز مهم ارتباطات بوده، حلقه ای از آتشگاه ها در بر می گرفته است. او به بقایای چندین آتشکده در قم اشاره کرده است.7
سابقه ی دو آتش مهم دین زردشتی، آتش مهرین و آتش آذرجشنسف، در قم، حاکی از اهمیت مذهبی و فرهنگی قم در دوره ی ساسانی است. قم این موقعیت خود را تا پایان قرن اول قمری تا حد زیادی حفظ کرد. هنوز یک قرن از اصلاحات مذهبی قباد در ایران، که بخش مهمی از آن در قم انجام شد، نگذشته بود که دین مبین اسلام ظهور کرد.
از دیگر اقدامات قباد، کارهای عمرانی و توسعه ی ارضی قم بود. به نوشته ی حمزه اصفهانی (د: 360ق)8 اصفهان، استانی به نام ری داشت. قباد، استان دیگری بر آن افزود و آن را استان «ایرانوثارث کواذ» نامید؛ چون ناحیت قم در غایت خرابی بود و به دست قباد ساسانی آباد شد، «ویران آباد کرد قباد» نام گرفت.9 سرانجام استان ایرانوثارث کواذ دوره ی ساسانی، در اواخر قرن دوم قمری، به صورت چند دهستان کوچک تابع شهر قدیمی قم که بسیاری از منابع اسلامی10 آن را به غلط شهری اسلامی معرفی کرده اند، درآمد.
بنای اولین مساجد
بسیاری از این آتشکده ها ویران گردید و به جای آن مسجد ساخته شد. در محل یکی از آنها در قم، مسجد عتیق ساخته شد.11 فقط آتشکده ی مزدجان، به دلیل واقع شدن در منطقه ی کوهستانی و سکونت عده ی قابل توجهی از مجوس در مسیر آن، تا اواخر قرن سوم قمری دوام آورد.12نویسنده ی تاریخ قم درباره بنای اولین مسجد در قم می گوید:
نخستین مسجد که بدین ناحیت نهادند، مسجدی بود که در قریه ی جمکران بنا شد. اعراب بنی اسد، در اطراف این مسجد منزل گرفتند. سعیدبن جبیر، صحابی معروف پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیز 6 ماه در جمکران نزد این اعراب به سر برد.13
مسجد جامع جدید توسط ابوالصدیم، در سال 196 قمری بنا شد.14مسجد دیگری به نام مسجد «سعدآبادی»، در بازار قم بوده است که در آن نماز جمعه می خوانده اند.15 محل اقامت و عبادت حضرت معصومه علیهاالسلام در قم نیز از آثار معروف بوده است. حسن بن محمد بن حسن قمی (د: 378ق) می نویسد:
آثار محراب عبادت حضرت معصومه علیهاالسلام ، هنوز در قم باقی است16که بعدها به «ستّیه» معروف شد.17
به نوشته ی یعقوبی (د: 278ق)، قم مجموعه ای از دو شهر بزرگ منیجان و شهر کوچک کمیدان بوده است.18 همو شهر قم یا کُم دوره ساسانی را شهر قدیمی منیجان دانسته است.19 حسن بن محمد بن حسن قمی (د: 378ق) نیز، با تصریح به این مطلب، از منیجان به عنوان خود شهر قم یاد کرده است.20 به گفته ی یعقوبی، وجود هزار گذر و کوچه و ده ها میدان و چندین پل در منیجان که، در دوره ی اسلامی مرکز شهر قم و محل سکونت بزرگان و اشراف عجم بوده، حاکی از عظمت شهر قم است؛ و همو، به یکی از دژهای عجم در منیجان اشاره کرده است.21
اهمیت جغرافیایی قم در ناحیه ی جبال
واقع شدن قم بر سر جاده ی خراسان، که مسیری تجاری و راه کاروان های حج بود، باعث رونق تجارت در قم بود. اصطخری22 می نویسد: از دروازه چینِ ری، به سوی قم می روند. ابودلف23 در سفر خود به ماوراءالنهر، از این راه، از قم به ساوه رفت. همسایگی قم با ری، که همه ی راه های بزرگ بازرگانی دنیا به آن ختم می شد، باعث رواج بازرگانی در قم بود.24
شهر قم در قلب کویری وسیع، همواره بزرگ ترین نقش را در دایر نگه داشتن خط مواصلاتی بین جنوب و شمال ایران به عهده داشته است. پرورش اسب های برید در قم25 بدین منظور بوده است. یعقوبی می نویسد:26 و راه ها به ری و اصفهان و کرج و همدان از قم جدا می شود. دیر گچین که توسط انوشیروان در قم ساخته شده بود،27 نقش مهمی در حرکت کاروان ها داشت. بدون وجود این کاروان سرا عبور از بیابانِ بین قم و ری امکان پذیر نبود.28
تمصیر قم و مهاجرت اعراب
گزارش منابع عربی از روند تمصیر [شهر شدن] قم، مقارن با کوچ مداوم دسته های عرب، حاکی است که سرانجام این امر منجر به غلبه ی عنصر عرب بر عجم و اسکان آنها در این نقطه از ایران شد. اوج این غلبه که هم چنان با ورود عرب همراه بود، نقطه عطفی در ارتقای شهر قم در سازمان سیـاس*ـی و تقسیمات منطقه ای دستگاه خلافت عباسی به حساب می آمد. اولین گروه های عرب، به فرماندهی ابوموسی اشعری، در سال 23 قمری، با جنگ و زور ناحیت قم را فتح کردند.29 اعراب بنی اسد نیز، از اولین دسته های عرب بودند که در جمکران قم سکونت گزیدند.30 هجوم گسترده ی اعراب اشعری به قم، همراه با اقداماتی بود که آنها برای کسب سلطه ی کامل بر همه ی منابع مالی و اقتصادی بر مردم بومی قم انجام دادند؛ از جمله ی این کارها قتل عام سران مجوس بود. با توجه به مطالب مزبور، می توان ورود اعراب اشعری در سال 85 قمری به قم را فتح دوم این شهر به حساب آورد.31 اعراب اشعری در طی یک قرن ، اقدامات زیادی در جهت تحول قم از یک پادگانشهر عربی به صورت یک شهر عربی انجام دادند.
حمزة بن الیسع اشعری، به سال 189 قمری نظر موافق هارون، در مورد کوره قراردادن قم را به دست آورد.32 در حقیقت اعراب اشعری، به عنوان اقطاع داران دولت عباسی در قم درآمدند. حمزة بن الیسع اشعری، در قم منبر نهاد. پسر او یسع بن حمزه، با انجام اولین مساحیِ قم، استقلال جغرافیایی آن جا را محقق ساخت. در این مساحی، همان مرزهای استان ایرانوثارث کواذ دوره ی ساسانی ملحوظ گردید و قم به بیش ترین حد توسعه ی ارضی خود رسید. این شهر، از نمونه های بارز توسعه ی شهری در قرن سوم قمری است. در این قرن، قم به صورت یک شهر آباد و معتبر شیعی در آمد.
شهر مذهبی قم که امروزه در 145 کیلومتری جنوب شهر تهران بر سر جاده ی تهران اصفهان واقع است1 از نواحی قدیمی ایالت ماد یا جبال بوده است. در دوره ی ساسانی، قم یکی از نواحی اصفهان بود. قباد (د:531م)، اصلاحات مذهبی و عمرانی زیادی در این منطقه انجام داد2 که باعث توسعه ی ارضی و فرهنگی و سیـاس*ـی ناحیه ی قم شد. این اصلاحات قم را به صورت یکی از بهترین و آبادترین مواضع در مملکت قباد درآورد3.
از جمله اقدامات قباد اصلاحاتی در ادغام آتشکده ها و کاستن تعداد آنها بود. او آتش آذرجشنسف را در قم حفظ کرد4. آتش آذرجشنسف، در آتشکده ی مزدجان تا اواخر قرن سوم قمری هم چنان دوام آورد، تا این که به سال 282 قمری برون / بیرون ترکی این آتشکده را ویران ساخت و آتش آن خاموش گردید.5 تا نیمه ی اول قرن دوم قمری هم چنان حدود 30 آتشکده در قم وجود داشت.6 تحقیقات جدید نیز مطالب فوق را تأیید می کند. ماکسیم سیرو می نویسد:
بنابر روایات، شهر قم را که همیشه مرکز مهم ارتباطات بوده، حلقه ای از آتشگاه ها در بر می گرفته است. او به بقایای چندین آتشکده در قم اشاره کرده است.7
سابقه ی دو آتش مهم دین زردشتی، آتش مهرین و آتش آذرجشنسف، در قم، حاکی از اهمیت مذهبی و فرهنگی قم در دوره ی ساسانی است. قم این موقعیت خود را تا پایان قرن اول قمری تا حد زیادی حفظ کرد. هنوز یک قرن از اصلاحات مذهبی قباد در ایران، که بخش مهمی از آن در قم انجام شد، نگذشته بود که دین مبین اسلام ظهور کرد.
از دیگر اقدامات قباد، کارهای عمرانی و توسعه ی ارضی قم بود. به نوشته ی حمزه اصفهانی (د: 360ق)8 اصفهان، استانی به نام ری داشت. قباد، استان دیگری بر آن افزود و آن را استان «ایرانوثارث کواذ» نامید؛ چون ناحیت قم در غایت خرابی بود و به دست قباد ساسانی آباد شد، «ویران آباد کرد قباد» نام گرفت.9 سرانجام استان ایرانوثارث کواذ دوره ی ساسانی، در اواخر قرن دوم قمری، به صورت چند دهستان کوچک تابع شهر قدیمی قم که بسیاری از منابع اسلامی10 آن را به غلط شهری اسلامی معرفی کرده اند، درآمد.
بنای اولین مساجد
بسیاری از این آتشکده ها ویران گردید و به جای آن مسجد ساخته شد. در محل یکی از آنها در قم، مسجد عتیق ساخته شد.11 فقط آتشکده ی مزدجان، به دلیل واقع شدن در منطقه ی کوهستانی و سکونت عده ی قابل توجهی از مجوس در مسیر آن، تا اواخر قرن سوم قمری دوام آورد.12نویسنده ی تاریخ قم درباره بنای اولین مسجد در قم می گوید:
نخستین مسجد که بدین ناحیت نهادند، مسجدی بود که در قریه ی جمکران بنا شد. اعراب بنی اسد، در اطراف این مسجد منزل گرفتند. سعیدبن جبیر، صحابی معروف پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیز 6 ماه در جمکران نزد این اعراب به سر برد.13
مسجد جامع جدید توسط ابوالصدیم، در سال 196 قمری بنا شد.14مسجد دیگری به نام مسجد «سعدآبادی»، در بازار قم بوده است که در آن نماز جمعه می خوانده اند.15 محل اقامت و عبادت حضرت معصومه علیهاالسلام در قم نیز از آثار معروف بوده است. حسن بن محمد بن حسن قمی (د: 378ق) می نویسد:
آثار محراب عبادت حضرت معصومه علیهاالسلام ، هنوز در قم باقی است16که بعدها به «ستّیه» معروف شد.17
به نوشته ی یعقوبی (د: 278ق)، قم مجموعه ای از دو شهر بزرگ منیجان و شهر کوچک کمیدان بوده است.18 همو شهر قم یا کُم دوره ساسانی را شهر قدیمی منیجان دانسته است.19 حسن بن محمد بن حسن قمی (د: 378ق) نیز، با تصریح به این مطلب، از منیجان به عنوان خود شهر قم یاد کرده است.20 به گفته ی یعقوبی، وجود هزار گذر و کوچه و ده ها میدان و چندین پل در منیجان که، در دوره ی اسلامی مرکز شهر قم و محل سکونت بزرگان و اشراف عجم بوده، حاکی از عظمت شهر قم است؛ و همو، به یکی از دژهای عجم در منیجان اشاره کرده است.21
اهمیت جغرافیایی قم در ناحیه ی جبال
واقع شدن قم بر سر جاده ی خراسان، که مسیری تجاری و راه کاروان های حج بود، باعث رونق تجارت در قم بود. اصطخری22 می نویسد: از دروازه چینِ ری، به سوی قم می روند. ابودلف23 در سفر خود به ماوراءالنهر، از این راه، از قم به ساوه رفت. همسایگی قم با ری، که همه ی راه های بزرگ بازرگانی دنیا به آن ختم می شد، باعث رواج بازرگانی در قم بود.24
شهر قم در قلب کویری وسیع، همواره بزرگ ترین نقش را در دایر نگه داشتن خط مواصلاتی بین جنوب و شمال ایران به عهده داشته است. پرورش اسب های برید در قم25 بدین منظور بوده است. یعقوبی می نویسد:26 و راه ها به ری و اصفهان و کرج و همدان از قم جدا می شود. دیر گچین که توسط انوشیروان در قم ساخته شده بود،27 نقش مهمی در حرکت کاروان ها داشت. بدون وجود این کاروان سرا عبور از بیابانِ بین قم و ری امکان پذیر نبود.28
تمصیر قم و مهاجرت اعراب
گزارش منابع عربی از روند تمصیر [شهر شدن] قم، مقارن با کوچ مداوم دسته های عرب، حاکی است که سرانجام این امر منجر به غلبه ی عنصر عرب بر عجم و اسکان آنها در این نقطه از ایران شد. اوج این غلبه که هم چنان با ورود عرب همراه بود، نقطه عطفی در ارتقای شهر قم در سازمان سیـاس*ـی و تقسیمات منطقه ای دستگاه خلافت عباسی به حساب می آمد. اولین گروه های عرب، به فرماندهی ابوموسی اشعری، در سال 23 قمری، با جنگ و زور ناحیت قم را فتح کردند.29 اعراب بنی اسد نیز، از اولین دسته های عرب بودند که در جمکران قم سکونت گزیدند.30 هجوم گسترده ی اعراب اشعری به قم، همراه با اقداماتی بود که آنها برای کسب سلطه ی کامل بر همه ی منابع مالی و اقتصادی بر مردم بومی قم انجام دادند؛ از جمله ی این کارها قتل عام سران مجوس بود. با توجه به مطالب مزبور، می توان ورود اعراب اشعری در سال 85 قمری به قم را فتح دوم این شهر به حساب آورد.31 اعراب اشعری در طی یک قرن ، اقدامات زیادی در جهت تحول قم از یک پادگانشهر عربی به صورت یک شهر عربی انجام دادند.
حمزة بن الیسع اشعری، به سال 189 قمری نظر موافق هارون، در مورد کوره قراردادن قم را به دست آورد.32 در حقیقت اعراب اشعری، به عنوان اقطاع داران دولت عباسی در قم درآمدند. حمزة بن الیسع اشعری، در قم منبر نهاد. پسر او یسع بن حمزه، با انجام اولین مساحیِ قم، استقلال جغرافیایی آن جا را محقق ساخت. در این مساحی، همان مرزهای استان ایرانوثارث کواذ دوره ی ساسانی ملحوظ گردید و قم به بیش ترین حد توسعه ی ارضی خود رسید. این شهر، از نمونه های بارز توسعه ی شهری در قرن سوم قمری است. در این قرن، قم به صورت یک شهر آباد و معتبر شیعی در آمد.
آخرین ویرایش توسط مدیر: