کردستان مسجد دومناره سقز، بنایی متمایز در بین مساجد کردستان

[❤ASAL_M❤]

[BCOLOR=rgb(255, 255, 255)]

مسجد دو مناره در خیابان امام خمینی در بافت قدیم شهر سقز در محله میان قلعه و در دامنه تپه تاریخی نارین قلعه قرار گرفته است. بنای مسجد طبق روایات موجود به زمان شیخ حسن مولانا آباد؛ از عرفای حکیم و ریاضیدانان مشهور عصر افشاریه برمی‌گردد که با توجه به کاشی‌کاری‌های این مسجد که بیشتر شبیه به اواخر افشاریه و اوایل زندیه است، می‌توان یقین حاصل نمود که بنا مربوط به دوره افشاریه است و در دوره‌های بعدی مرمت شده است. این مسجد پلانی تقریباً مربع شکل دارد و در ساخت آن از مصالحی همچون خشت خام، ملات گل، سنگ‌های لاشه، آجر و چوب استفاده شده است. ورودی این مسجد که در ضلع غربی قرار گرفته، سردرِ آجری با بافت گره‌چینی آجر و کاشی زرد رنگ دارد. بعد از ورودی یک دالان ارتباطی حدود 3×3/5 متر قرار دارد که از طریق 9 پله می‌توان به پشت بام مسجد رسید. شبستان مسجد در ضلع شرقی این دالان قرار دارد و از طریق درگاه جداگانه می‌‌توان به آن راه یافت. در ضلع جنوبی شبستان علاوه بر محراب، دو راه ارتباطی دیگر که به شکل محراب می‌باشند برای راه یافتن به ایوان جلوی مسجد تعبیه شده است. در ضلع شرقی ایوان، مقبره یکی از امامان جماعت مسجد به نام «سید حکیم» قرار گرفته است. حوضخانه مسجد دارای گنبدی آجری با روزنه‌های مدور می‌باشد و کف آن سنگ‌فرش است. احتمالاً حوضخانه که محل وضوی نمازگزاران است، قدیمی‌تر از مسجد کنونی و متعلق به دوران صفویه است. در دیوارهای مسجد از کاشی‌های صابونکی با طرح سرو (درخت زندگی)، از آثار استاد علی اصفهانی برای تزئین استفاده شده است و به نظر می‌رسد که استاد اصفهانی چند سالی در سقز سکونت داشته است.
بالای مسجد دو مناره رفیع قرار دارد و به همین دلیل این مسجد با نام «مسجد دو مناره» شهرت یافته است. در تزئینات مناره‌ها از کاشی‌ها و آجرکاری‌های مُعَقِلی استفاده شده است.
در تاریخ 3 شهریور سال 1391 خورشیدی بر اثر سوزاندن خاشاک و خاموش نکردن کامل آتش، بام مسجد دچار آتش‌سوزی شد که در این حادثه متأسفانه ایوان چوبی و قسمت زیادی از بام چوبی مسجد در آتش سوخت.


​

​

[/BCOLOR]

 

[O_Q]

تاریخچه مسجد
با توجه به روایت‌های محلی، بنای مسجد به زمان شیخ حسن مولان آباد که از عرفای حکیم و ریاضیدان مشهور دوره افشاریه بود، برمی‌گردد. نادر شاه افشار هنگام مسافرت به بغداد از منطقه سقز گذر کرد. شیخ حسن مولان آباد برای اهالی شهر سقز مسجدی درخواست کرد، نادر شاه افشار نیز فرمان احداث این مسجد را در بافت قدیم شهر سقز صادر کرد. هم‌اکنون این مسجد در بین بعضی از اهالی این منطقه، به مسجد شیخ حسن مولان آباد معروف است.

در این سفر نادرشاه دو عصای مرصع و سفره‌ای نقاشی شده زیبای چرمی را به شیخ حسن هدیه می‌دهد؛ هم‌اکنون این وسایل در روستای مولان‌آباد، که آرامگاه این شیخ در آنجا قرار دارد، نگهداری می‌شود. همچنین یک جلد قرآن مجید خطی در مقبره شیخ حسن قرار دارد و تاریخ آن به اواخر دوران افشار برمی‌گردد.

کاشی‌کاری‌های این بنا بیشتر به اواخر افشاریه و اوایل زندیه و ویژگی‌های آن عصر متعلق است. با توجه به این توضیحات به‌طور یقین می‌توان مطمئن شد که مسجد به دوره افشاریه مربوط است و در دوران‌های بعدی بازسازی شده و مرمت‌های جزئی در آن شکل گرفته است.

معماری مسجد
این بنا تقریبا به شکل مربع است. از خشت خام، ملات گل، سنگ‌های لاشه، آجر و چوب در ساخت این بنای تاریخی مورد استفاده قرار گرفته است. ورودی مسجد با سر در آجری با بافت گره‌چینی آجر و کاشی زرد رنگ (که نشان‌دهنده دوران زندیه است) در ضلع غربی قرار گرفته است. یک راهروی ارتباطی، حدود ۳ در ۳٫۵ متر پس از در ورودی قرار دارد. از طریق نه پله و از همین دالان می‌توان به پشت بام مسجد راه پیدا کرد. از یک چوب به خاطر لبه پله استفاده شده و پشت این لبه چوبی را با سنگ‌های لاشه، خشت خام و کمی کاه‌گل برای ساخت پله‌ها پر کرده‌اند.

عکاس: سید مصلح پیر خضر انیان

شبستان مسجد با ابعاد ۱۰ در ۱۲ متر در ضلع شرقی این راهرو قرار دارد و به‌وسیله درگاهی مجزا می‌توان به آن راه پیدا کرد. سقف این شبستان ۲ متر و ۸۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد و مانند اکثر مساجد محل بر روی چهار ستون چوبی تقریبا دایره‌ای با سرستون‌های چوبی، تکیه داده است. تا سال ۱۳۶۴ پشت‌بام مسجد از کاه‌گل درست شده بود که در همان سال با کمک اهالی محله کاه‌گل برداشته شده و پشت بام ساختمان آسفالت شد. ستون‌های این ساختمان با قطر حدود ۳۵ سانتی‌متر بر پایه ستون‌های سنگی قرار گرفته‌اند.

عکاس: سید مصلح پیر خضر انیان

محراب مسجد در ضلع جنوبی این شبستان و قبل از هر چیزی خودنمایی می‌کند. این محراب دارای بافت قدیمی طاق هلالی است. در سال ۱۳۷۸ همه جای مسجد مجددا گچ‌کاری شد و در تزیینات و ویژگی‌های آن تغییراتی اعمال شد. به گونه‌ایی که امروزه تنها محرابی هلالی نمایان است که جمله «بسم الله الرحمن الرحیم» بر بالای این محراب به‌وسیله گچ قالب‌گیری شده است.

به منظور دست یافتن به ایوان جلوی مسجد، دو راه ارتباطی دیگر که دقیقا به شکل محراب هستند، در ضلع جنوبی شبستان علاوه بر محراب جاسازی شده‌اند. در حدود یک متر و هفتاد سانتی‌متر قطر دیوارهای این مسجد است و در ضلع جنوبی و داخل محراب آشکارا می‌توان آن را دید. شش تاقچه در اندازه‌های مختلف در ضلع شرقی شبستان قرار گرفته است که برای محافظت مصحف‌ها و وسایل دیگر مسجد مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این ضلع یک دری وجود دارد که به اتاق واقع در ضلع شرقی مسجد ارتباط می‌یابد. از این اتاق به منظور انباری استفاده می‌کنند. در سال ۱۳۷۹ شومینه‌ای را در ضلع شمالی درست کردند که بیشتر بعد تزیینی دارد، فعلا دهانه شومینه را بسته‌اند و به عنوان لوله بخاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. چهار طاقچه در اندازه‌های گوناگون در ضلع غربی شبستان ساخته شده که همان کاربرد طاقچه‌های ضلع شرقی را دارند. این طاقچه‌ها به شکل مستطیل بوده که دیوارهای ضلع‌های شبستان را از حالت بیش از اندازه یکنواخت بودن، بیرون آورده‌اند.

در ضلع غربی مسجد علاوه بر راهرویی که به به شبستان اصلی مسجد راه پیدا می‌کند، دو اتاق دیگر نیز موجود است که محل سکونت طلبه‌های دینی و محل درس خواندن آنان در دوره‌های قبل بود. اما امروزه یکی از اتاق‌ها به وضوخانه تبدیل شده و دیگری نیز بدون استفاده باقی مانده است. از داخل شبستان به این اتاق‌ها و به‌وسیله اتاق اول به اتاق دوم می‌توان راه رسید.

 

[O_Q]

احتمال آن می‌رود که ایوان جلوی مسجد به منظور مصلای تابستانی مورد استفاده قرار می‌گرفت. بیشتر خانه‌های این منطقه بر روی سطحی شیب‌دار ساخته شده است، برای اینکه مسجد روی سطح مسطح ساخته شود، سکویی از سنگ‌های لاشه با بلندی تقریبی ۴ تا ۴٫۵ متر در جلوی مسجد درست کرده و سپس مسجد را بر روی این سکوی سنگی احداث کرده‌اند. ایوان جلوی مسجد با ابعاد ۴٫۸۰ در ۱۶ متر، درست بر روی این سکوی سنگ‌چین شده بنا شده است. این ایوان با شبستان اصلی در یک سطح، بام دارد. ایوان در ضلع غربی مانند خود مسجد درب جداگانه دارد. سر دری دارای بافت گره‌چینی آجر و کاشی بر بالای این در ورودی وجود دارد که عبارت «علی مدد» در آن نوشته شده است. به‌وسیله محراب و درهای اطراف آن (از داخل شبستان مسجد)، علاوه بر این در ورودی به این ایوان می‌توان دسترسی پیدا کرد.

شش ستون چوبی که سرستون‌هایشان با ستون و سرستون‌های داخل شبستان به‌طور دقیق شباهت دارد، در ضلع جنوبی این ایوان جاسازی شده است. این ستون‌ها سنگینی سقف ایوان را تحمل می‌کنند. ستون‌های ایوان از ستون‌های داخلی شبستان تقریبا نیم متر بلندتر هستند، زیرا کف این ایوان در حدود ۵۰ سانتی‌متر از کف شبستان اصلی مسجد پایین‌تر قرار دارد. از چوب‌های یک پارچه‌ای به طول تقریبی ۵ متر به منظور پوشش دادن سقف ایوان بهره‌گیری شده است.

برای ممانعت از پرت شدن افراد از ایوان به پایین، یک نرده چوبی با طرح ساده در این بخش جاسازی شده است. تمام مجموعه ایوان باعث زیباتر شدن جلوی مسجد و در نتیجه متمایز کردن مسجد بین مسجدهای استان کردستان شده است. آرامگاه سید حکیم که یکی از امامان جماعت مسجد بود، در ضلع شرقی ایوان بنا شده است که هر روز مورد زیارت مردم قرار می‌گیرد.

در سال ۱۳۸۰ مسجد دومناره سقز با شماره ثبت ۲۶۰۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.