یزد برج خاموشان یزد؛ داستان سفر

[ATENA_A]

مقاله‌های مرتبط

• خرانق یزد، سفر به کودکی فراموش شده در روستایی متروک؛ داستان سفر
• سیاحت در ایران؛ داستان سفر

بنت و پِر (Bente and Per) زوج جهانگرد اهل نروژ هستند که در شهرفردریکستاد زندگی می‌کنند. این زوج به کشورهای مختلفی در قاره‌های آسیا،اروپا، اقیانوسیه و آفریقا سفر کرده‌اند و داستان سفرهایشان را در وب‌سایت خود منتشر می‌کنند. هدف آن‌ها از این کار، انتقال لـ*ـذت سفر به دیگران است. بنت و پر می‌خواهند با این کار، مردم را به سفرکردن تشویق کنند. ساعت ۲۲:۱۵ روزهای زوج می‌توانید داستان سفر این زوج جهانگرد را در کجارو بخوانید.

زمانی که به یزد سفر کرده بودیم و قصد بازدید از برج خاموشان را داشتیم، گروهی که همراهان سفر ما بودند در مورد مناسک تدفین زرتشتیان صحبت می‌کردند. بحث بر سر این بود که آیا شیوه‌ای که زرتشتیان برای دفن کردن مردگان در نظر گرفته‌اند عجیب و توهین‌آمیز است یا روشی معقول و مناسب محسوب می‌شود.

در حال حرکت به سمت برج خاموشان بودیم. این برج خارج از شهر یزد در ایران قرار دارد. راهنمای تور ما در حین بالا رفتن از کوه دخمه، درباره زرتشتیان را توضیح می‌داد:

یزد در قدیم و در حال حاضر مرکز زرتشتیان ایران بوده و هست. ایرانیان زرتشتی اقوام خود را بعد از مرگ به آن‌جا می‌بردند. بدن مرده را می‌شستند و آن را آماده می‌کردند تا در دخمه قرار دهند. بدن متوفی را ۴ شبانه روز بر روی برج قرار می‌دادند. به این ترتیب پرندگان و درندگان گوشت او را می‌خوردند و تنها استخوان‌های فرد باقی می‌ماند. سپس آن را در مرکزی قرار می‌دادند و دور آن کودکان به شکل دایره می‌ایستادند. دایره بعدی زنان و دایره‌ي آخر مردان قرار می‌گرفتند. افراد خاصی مسئول حمل جنازه‌ها به بالای برج بودند و فقط آن‌ها می‌توانستند داخل برج رفته و استخوان‌های مرده را آن‌جا دفن کنند.

 

[ATENA_A]

مدتی بعد برای استراحت ایستادیم. راهنمای تور از ما خواست به دقت منظره اطراف را نگاه کنیم.

آن پایین داخل دشت، می‌توانید قبرهای مردگان زرتشتی را ببینید.

راهنمای تور توضیح داد که مراسم سنتی دفن مردگان در برج خاموشان، دهه ۷۰ در ایران ممنوع شده است.

در شهر کویری یزد، حتی در سردترین ماه زمستان، مدت کوتاهی بعد از طلوع آفتاب هوا به شدت گرم می‌شود. همه ما لباس‌های زمستانی بر تن داشتیم و هنگام کوهنوردی به شدت عرق کرده بودیم و نفس نفس می‌زدیم. به همین دلیل هر کدام از توقف‌ها علاوه بر این‌که فرصت مشاهده‌ی شهر یزد از ارتفاع و همچنین رشته کوه‌های دوردست را به ما می‌داد، زمانی برای نفس تازه کردن محسوب می‌شد.

در آن ارتفاع می‌توانستیم ردیف بادگیرهای معروف یزد را در دشت ببینیم که در امتداد هم قرار گرفته بودند.

راهنمای تور توضیح می‌دهد که یزد قدیمی‌ترین شهری است که انسان‌ها به طور پیوسته در آن ساکن بوده‌اند. زرتشتیان حدود ۵ تا ۱۰ درصد جمعیت یزد را تشکیل می‌دهند. همچنین در شهر کرمان، هنوز هم عده‌ی زیادی هستند که خود را زرتشتی می‌دانند.

در مدت دو هفته‌ای که در ایران بودیم، افراد زرتشتی زیادی را ملاقات کردیم و در مورد آیین‌ها و سنت‌های آن‌ها شنیدیم. یکی از آن‌ها جشنواره آتش بوده است.

 

[ATENA_A]

در استان یزد هنوز پنج برج خاموشان باقی مانده است. در این مکان دو برج وجود دارد و هر کدام روی یکی از قله‌های کوه قرار گرفته‌اند. زمانی که به یکی از قله‌ها رسیدیم، چشم‌انداز زیبایی از قله‌ی دیگر و برج خاموشان را می‌دیدیم.

این برج‌ها دور از آبادی ساخته شده‌اند تا جسدها در آرامش بوده و به تدریج ناپدید شوند. به دلیل سرایت نکردن روح‌های ناپاک، بو و دسته کرکس‌ها، ترجیح می‌دادند برج‌ها نزدیک به محل سکونت نباشد. اما امروزه شهر یزد گسترش یافته و تقریبا روبه‌روی دو قله قرار دارد که هر قله دارای یک برج است.

مراسم تدفین زرتشتیان بر اساس ارتباط ۴ عنصر آتش، خاک، آب، و هوا، و همچنین ارتباط بین نیروهای خیر و شر است. آن‌ها بر این باوراند که مرگ، آخرین غلبه شر بر خیر است که توسط بشر نمایان می‌شود. تا زمانی که گوشت از استخوان جدا نشود، بدن ناپاک و متعلق به شر است. ۴ عنصر نمایانگر یزدان هستند و نباید با ناپاکی تماس پیدا کنند. بنابراین نباید هیچ‌کس سوزانده شود، در آب انداخته شود، یا در زمین دفن شود. اما استفاده نکردن از هوا غیرممکن است و من هیچ توضیحی درباره نگاه کردن به جسد یا ارتباط آن با هوا پیدا نکرده‌ام.


مردی به نمایندگی از زرتشتیان یزد را دیدیم.

 

[ATENA_A]

مفهوم برج خاموشان، ترجمه لغت پارسی «دخمه» نیست، اما رابرت مورفی این کلمه را در سال ۱۸۳۲ از برج‌هایی مشابه در هند گرفت و از‌ آن برای معرفی دخمه‌ها استفاده کرد. بسیاری از زرتشتیان در دهه ۸۰۰ به سوی هند فرار کردند و این مراسم‌ تدفین در اطراف بمبئی هنوز اجرا می‌شود. مشکلی که در هند وجود دارد این است که جمعیت کرکس‌ها در حال کاهش بوده و تا گوشت از استخوان جدا شود زمان بسیاری طول کشیده و باعث ایجاد شرایط غیربهداشتی می‌شود.

دین زرتشت، دینی پارسی است که توسط زرتشت پایه‌گذاری شد. زرتشت در یونانی زاروستر (Zoroaster)، و در حدود سال ۶۰۰ قبل از میلاد به نام زاراتوسترا شناخته می‌شود. دین زرتشت حتی بر اساس آیین‌های مذهبی مربوط به ایران باستان است. راهنمای ما به ما گفت که این دین اولین مذهب یکتاپرستی است، به بیان دیگر اولین دینی است که تنها یک خدا را می‌پرستند، یعنی اورمزد. دین زرتشت دینی دووجهی است، که در آن انسان بین خوبی و بدی، و حقیقت و دروغ، انتخاب می‌کند، و همین رویه‌ی زندگی و اعمال او است که رفتنش به بهشت یا جهنم را تعیین می‌کند. اما فکر می‌کنم برخلاف مسیحیت باشد.

راهنمای تور می‌گوید اورمزد، خدای یکتا است، اما ارواح و اهریمن‌های زیادی وجود دارد. جنگ بین خیر و شر در دو روح همزاد صورت می‌گیرد. بعد از جستجو در اینترنت معلوم شد که اختلافاتی درباره این امر وجود دارد که آیا دین زرتشت یک دین تک‌خدایی است یا چندخدایی. اما هیچ شک و شبهه‌ای درباره این‌که اورمزد بزرگ‌ترین خدا ولو نه یگانه خدا است وجود ندارد. اورمزد به عنصرآتش مرتبط است، و از بیرون که نگاه می‌کنید چنین به نظر می‌رسد که آتش وسیله پرستش در آتشکده زرتشتیان است.

ما از آتشکده‌ یزد دیدن کردیم. ادعا می‌شود که در این آتشکده، آتش از سال ۴۷۰، بدون وقفه در حال سوختن است. عناصر چهارگانه، ستون دین بوده و به خصوص آب و آتش مظهر پاکی به شمار می‌آیند، اما افراد زیادی هستند که ادعا می‌کنند آیین آتش‌پرستی نسبتا جدید است و آتشکده‌ها در دوران‌های اولیه پدید نیامده‌اند. آتشکده‌ها در یزد با کمک پارسرهای هندی (پارسیان هندی) در سال ۱۹۳۴ ساخته شدند و نسبتا جدید هستند. پارسر اصطلاحی هندی به معنای زرتشتیان است.

 

[ATENA_A]

پیشینیان جهان را متشکل از چهارعنصر آب، آتش، خاک و هوا می‌دانستند، آن‌ها مرگ را نه نابودی که سفر به جهانی دیگر تلقی می‌کردند. در آیین زردشت بی‌تابی برای مردگان به‌شدت منع شده است. آن‌ها پس از مرگ هر شخص، جسد او را به برج خاموشان یا دخمه بـرده، تا بدون آلوده کردن عناصر طبیعی، جسم او را به طبیعت بازگردانند. دخمه‌ها مطابق با اصول و قواعد جالب‌توجهی ساخته می‌شدند، مکان اجساد برای مردان، زنان و کودکان هریک در محل مشخصی تعیین‌شده بود، استودان‌ها در مرکز بنای مدور دخمه به دفن و ضدعفونی استخوان‌ها اختصاص‌یافته بود و اجساد مردگان خوراک کرکس‌ها و سایر پرندگان می‌شد.

دخمه
نياكان دور ما، طبيعت را پديد آمده از چهارعنصر آب، آتش، خاك و هوا می‌دانسته‌اند. آنان پس از مرگ هر كس، پيكر او را به يكي از اين چهار سرچشمه بازمی‌گردانده‌اند بی‌آنکه موجب آلودگي ديگر عناصر شوند. آن‌ها كه در كنار دریاها می‌زیسته‌اند، مردگان خود را به آب می‌انداخته‌اند؛ جنگل نشينان، پيكر درگذشتگان را در آتش می‌سوزاندند؛ ساكنان دشت‌ها جسدها را به خاك می‌سپرده‌اند؛ و سرانجام آن‌ها كه در کوهستان‌های سرد و برف‌گیر می‌زیسته‌اند، پيكر مردگان را به بالای کوه‌ها می‌بـرده‌اند و در دخمه‌ها و يا در هوا می‌گذاشته‌اند.

 

[ATENA_A]

زرتشتيان روش چهارم را به يادگار تا اين دوران نگاه داشته بودند. "... {آن‌ها} اين روش را تا حدود چهل سال پيش در يزد، «كرمان» و برخي از نقاط ايران انجام می‌دادند. اكنون ويرانه ساختمان برخي از دخمه‌ها در اين شهرها مشاهده می‌شود."

در صفحه ۷۹ ام از کتاب نوروز تا نوروز چنین می‌خوانیم:

شايد {ايشان} اين رسم را از نياكان آريايي خود به يادگار داشتند كه از مناطق سرد سيبري به ايران كوچ كرده بودند. ولي اكنون، مرده‌ها را به شيوه ديرين جاري، به خاك می‌سپارند.

شايد {ايشان} اين رسم را از نياكان آريايي خود به يادگار داشتند كه از مناطق سرد سيبری به ايران كوچ كرده بودند. ولی اكنون، مرده‌ها را به شيوه ديرين جاری، به خاك می‌سپارند.

دخمه محوطه‌ای است مدور كه در بالاي كوه بلندي واقع‌شده و ده‌ها فرسنگ با روستاها و آبادی‌های اطراف فاصله دارد. ديوار اطراف دخمه را از سنگ و سيمان می‌ساختند و يك درب كوچك آهني براي ورود و خروج در آن تعبيه می‌کردند. محيط دخمه حدود صد متر است و سطح داخلي آن از ديوار به‌طرف مركز سراشيب بوده و در وسط دخمه، چاه عميقي وجود داشت كه به چهار چاه عمیق‌تر حفرشده در اطراف دخمه راه داشت. عمق چاه‌ها تا حدود يك متر با شن و ماسه پر می‌شده است.

چاه وسطی دخمه را ایرانیان زرتشتی، «سراده»، «استه دان» یا «استودان» می‌گفتند؛ یعنی استخوان دان یا جای استخوان. سطح داخلی دخمه از دیوار گرفته تا استودان به سه قسمت دایره‌ای شكل تقسیم می‌شده است. قسمت اولی كه از دیوار آغاز می‌شده و بزرگ‌تر از دو قسمت دیگر بوده، ویژه گذاشتن اجساد مردگان مرد، قسمت دوم برای زنان و بخش سوم جایگاه بچه‌ها به شمار می‌رفته است.

دانلود رمان و کتاب های جدید

 

[ATENA_A]

۱- جاده دخمه؛ ۲- درب سنگي يا آهني دادگاه؛ ۳- كتيبه دخمه؛ ۴- حلقه مردگان مرد؛ ۵- حلقه مردگان زن؛ ۶- حلقه مردگان كودك؛ ۷- استودان يا سراده.

برج خاموشان یزد

در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد و در حوالی منطقه صفائیه، بر بلندای کوهی رسوبی و کم ارتفاع به نام کوه دخمه، دو عمارت سنگی مدور برج مانند با فضای میان‌تهی قرار دارد که به دخمه یا دادگاه زرتشتیان مشهور است. یکی قدیمی‌تر به نام مانکجی هاتریا (زرتشتی هندی‌الاصل) و دیگری که جدیدتر است به نام گلستان معروف است که مربوط به دوره قاجاریه است. دخمه گلستان ۲۵ متر قطر دارد و ارتفاع دیوار آن از سطح تپه ۶ متر است. دخمه مانکجی نیز ۱۵متر قطر دارد.

در دامنه ضلع شمالی این کوه نیز تعدادی عمارت خشت و گلی، آجری، سنگی و یا ترکیبی از هر سه، مجهز به امکانات رفاهی زمان خود "معروف به خیله" دیده می‌شود. قدیمی‌ترین آثار این محوطه، خیله‌ها و دخمه‌های ضلع غربی است که به دوران صفویه تعلق دارند.

دخمه محلی است که زرتشتیان از دیر باز تا حدود چهل سال پیش، اموات خود را طبق اصول، فرهنگ و آداب و سنن مذهبی خود و طی انجام مراسم ویژه در آن می‌نهادند تا طعمه کرکس‌های کوه‌های اطراف شوند. وسط فضای میان‌تهی دخمه چاهی وجود دارد که به "استودان" معروف است و استخوان‌های به جای مانده از اجساد را داخل آن می‌ریختند.

دانلود رمان و کتاب های جدید

 

[ATENA_A]

پس از مدتی و طی مراسمی خاص، محوطه داخل دخمه جارو و ضد عفونی می‌شد و بار دیگر دخمه مذکور مورد استفاده قرار می‌گرفت. در حقیقت محوطه داخلی دخمه‌ها مانند گورستانی بود که چندین بار از آن استفاده می‌شد.

بعد از این‌ که "مانکجی لیمجی هاتریا" معروف به "مانکجی صاحب" به عنوان نماینده «انجمن بهبودسازی وضعیت زرتشتیان در ایران» در حدود ۱۴۰ سال قبل و از طرف پارسیان بمبئی برای بهبود وضع اجتماعی و دینی زرتشتیان به ایران آمد، بعضی از دخمه‌ها تعمیر و نوسازی و دخمه‌های جدیدتری هم ساخته شدند که مدتی مورد استفاده قرار داشتند. بعدها در تهران از اواسط دهه ۱۳۱۰، در کرمان از دهه ۱۳۲۰ و در یزد از دهه ۱۳۴۰ به بعد دخمه تبدیل به آرامگاه گردید و به کلی فراموش شد.

محل و معماری دخمه‌ها
زرتشتیان در گذشته، دور از آبادی، شهر و مکان مسکونی انسان‌ها بر روی کوه‌های نه چندان مرتفع فضایی را جسته و با رعایت آداب و رسوم مخصوص دینی، شالوده‌ی آن را ریخته و حصاری به دور آن بالا می‌بردند. این حصار، دیوار مدور ضخیمی به شکل برج است که از مصالحی نسبتا محکم و با دوام ساخته می‌شد و پلکانی زمین هموار را به درب دخمه‌ها متصل می‌کرد.

سطح داخلی دخمه به صورت پهنه‌ی گردی است که تمام آن با تخته سنگ‌های بزرگ مفروش شده و به قسمت‌های زیر تقسیم‌بندی می‌شود:

نوار دایره‌ی انتهایی متصل به دیوار پیرامون دخمه که مخصوص مردهاست.

نوار دایره‌ی میانی بعد از قسمت مردها که مخصوص زنهاست.

نوار دایره‌ی داخلی بعد از زن‌ها که مخصوص کودکان است.

نهایتا در مرکز دایره چاه استودان یعنی استخوان‌دان است که که سنگ متحرکی به نام ارویس در ته آن چاه وجود دارد. استودان یا وهنده عبارت است از چاهی در میان دخمه که به سنگ مفروش است و وقتی اجساد به وسیله‌ی مرغان لاشه‌خور از گوشت و پوست تهی شده و تحت تاثیر آفتاب کاملا خشک می شدند، استخوان‌ها را در آن چاه می‌ریختند تا تبدیل به خاک شوند و این‌جا بود که توانگر و درویش به گاه مرگ در ته این چاه یکسان می‌شدند.

دانلود رمان و کتاب های جدید

 

[ATENA_A]

دخمه‌ها را کلا یکسان می‌ساختند، در و دیوار و سطح دخمه مشخصات و اندازه‌های معینی نداشتند بلکه بر حسب نیاز و جمعیت شهرها و روستاهای زرتشتی‌نشین بنا می‌شدند.

اصول ساختن دخمه‌ها

دخمه‌ها را از خشت خام و گچ بنا می‌کردند تا مواد آلوده به زمین نرسد. در ساختن دخمه اصولی همچون کوبیدن ۴ میخ بزرگ، ۳۶ میخ متوسط و ۲۶۰ میخ کوچک بر زمین رعایت می‌شد. صد نخ پنبه را یک ریسمان می‌کردند و سه بار آن ریسمان را دور تا دور دخمه به گرد این میخها می‌پیچاندند و اول سروش باج تا ویدوا مروتی می‌خواندند و هنگام کوبیدن هر میخ یک "یتا اهو" زمزمه می‌کردند. سپس در میان دخمه می‌نشستند و ۱۰۰ "اشم وهو" و ۲۰۰ "یتا اهو" می‌خواندند و ۳۰۰ سنگ کوچک به میان دخمه می‌انداختند، سپس دخمه را بر روی این مکان بنا می‌کردند.

دلیل برگزاری چنین مراسمی قبل از بنای دخمه مشخص نیست.

مراسم دینی درگذشتگان

در نزدیکی دخمه حدود ۱۵۰ تا۲۰۰ متر (کمی بیش‌تر یا کم‌تر) ساختمان خشت و گلی محقری در دو طبقه و دارای چند اتاق برای انجام مراسم دینی بعد از فوت اشخاص ساخته شده بود. یکی از اتاق‌های این ساختمان اختصاص به آتش‌سوزها داشت و مخصوص آتش‌سوزی بود.

کار آتش‌سوزها که معمولا دو نفر بودند، عبارت بود از این که از روزی که جسد درگذشته را به داخل دخمه می‌بردند، مرسوم بود شب‌ها (تا سه شب) آتش‌سوزها در آن اتاق که یک پنجره مستقیما رو به دخمه داشت از سر شب تا صبح آتش بسوزانند، نور این آتش می‌بایست از همان پنجره به تمام دخمه بتابد.

روی دیوار دخمه سوراخ پنجره‌مانند کوچکی وجود داشت که این سوراخ پنجره و پنجره‌ی اتاق آتش‌سوزی و شعله‌های آتش وسط اتاق می‌بایست در یک امتداد باشند که نور شعله‌های آتش از سر شب تا صبح به دخمه و داخل آن بتابد.

قطعا این رسم از آن‌جا سرچشمه می‌گیرد که چون به اعتقاد زرتشتیان روان شخص درگذشته تا سه شبانه‌روز در اطراف و بالای سر جسد مرده در پرواز است، تا پس از شب سوم به آسمان‌ها پرواز کند،این مراسم برگزار می‌شد تا سه شب اول بعد از مرگ از تاریکی و تنهایی نترسد.

از دیگر دخمه‌های استان تاریخی یزد نیز می‌توان به دخمه چم (روستای چم، شهرستان تفت)، دخمه فیروزآباد (شهرستان یزد) و دخمه اردکان اشاره کرد.

دانلود رمان و کتاب های جدید