یزد مسجد جامع فهرج یزد؛ قدیمی‌ترین مسجد ایران

[مهربانوی ایرانی]

مسجد جامع فهرج یزد؛ قدیمی‌ترین مسجد ایران
مسجد جامع فهرج یزد تنها مسجد بجای مانده از دوران صدر اسلام است. قدمت مسجد جامع فهرج (قدیمی ترین مسجد ایران؟) چیزی نزدیک به 1400 سال است و معماری آن تاکنون تغییری نکرده است.
مسجد جامع فهرج تنها مسجد بجای مانده از قرن اول هجری در ایران است آنگونه که از منابع تاریخی برمی آید، این مسجد پس از فتح یزد بدست سپاهیان اسلام بنا گردیده، اما کتیبه ای که این مدعا را تایید کرده باشد، در دسترس نیست. نقشه این مسجد و قرار گرفتن محراب آن در محور عرضی و تزیینات بکار رفته در آن، حاکی از آن است این بنا در صدر اسلام بنا گردیده است.

درب ورودی مسجد جامع فهرج

تاریخچه مسجد جامع فهرج
ساختمان مسجد جامع فهرج تماماً از خشت و گل است که به لحاظ ساختمانی نیز جزء نوادر معماری گلین محسوب می شود. پوسته نازکی از گچ، قسمت هایی از معماری داخلی مسجد را پوشانیده است؛ هرچند که به لحاظ حمله موریانه و آسیب های وارده از سوی انسان، آسیب فراوان دیده است. در جریان مرمت، با دقت فراوان کوشیده شد تا از اصالت آن صیانت شود و سندیت معماری داخلی مسجد مخدوش نشود. هرگونه اقدام ناشیانه و غیر علمی در مرمت این بخش از اثر می تواند لطمات جبران ناپذیری را به این سند کم نظیر معماری ایران و اسلام وارد سازد.

در بخش های محدودی از بنا آجر به کار رفته است. آجر های هره که فضای مسقف را به ارتفاع یک پله از صحن متمایز می کنند از آن جمله است. شرفی ها نیز آجری اند. هرچند که وجه غالب آنها در جریان مرمت به بنا اضافه شده اند اما وجود برخی آجر های قدیمی در مواضع یاد شده، کاربرد آجر را به صورت محدود در بنا علامت می دهند. به هنگام مرمت راهروی ورودی مسجد، دو عدد آجر بزرگ به قطع تقریبی 70 × 70 سانتی متر از زیر خاک کشف گردید. یکی از آنها به صورت پکوفته بر دیوار قبله نصب گردید و دیگری به موزه میراث فرهنگی انتقال یافت. کف فرش انداز ها، رواق ها و صفه ها به احتمال زیاد «لویی» یا «لویینه» بوده است.

نمایی از درون مسجد جامع فهرج

راه دسترسی به مسجد جامع فهرج
مسجد جامع فهرج یزد، در استان یزد، روستای فهرج، واقع در 25 کیلومتری جنوب شرقی این استان قرار گرفته است. برای بازدید از این بنای تاریخی لازم است، پس از خروجی یزد به سمت استان کرمان، وارد بزرگراه یزد-بافق شوید. بعد از طی مسافتی حدود 17 کیلومتر، این مکان تاریخی و ارزشمند را مشاهده خواهید کرد.

نمایی از بالای مسجد جامع فهرج

روش ساخت مسجد جامع فهرج
ساختمان مسجد جامع فهرج تماماً از خشت و گل است که به لحاظ ساختمانی نیز جزء نوادر معماری گلین محسوب می شود. پوسته نازکی از گچ، قسمت هایی از معماری داخلی مسجد را پوشانیده است؛ هرچند که به لحاظ حمله موریانه و آسیب های وارده از سوی انسان، آسیب فراوان دیده است. در جریان مرمت، با دقت فراوان کوشیده شد تا از اصالت آن صیانت شود و سندیت معماری داخلی مسجد مخدوش نشود. هرگونه اقدام ناشیانه و غیر علمی در مرمت این بخش از اثر می تواند لطمات جبران ناپذیری را به این سند کم نظیر معماری ایران و اسلام وارد سازد.

در بخش های محدودی از بنا آجر به کار رفته است. آجر های هره که فضای مسقف را به ارتفاع یک پله از صحن متمایز می کنند از آن جمله است. شرفی ها نیز آجری اند. هرچند که وجه غالب آنها در جریان مرمت به بنا اضافه شده اند اما وجود برخی آجر های قدیمی در مواضع یاد شده، کاربرد آجر را به صورت محدود در بنا علامت می دهند. به هنگام مرمت راهروی ورودی مسجد، دو عدد آجر بزرگ به قطع تقریبی 70 × 70 سانتی متر از زیر خاک کشف گردید. یکی از آنها به صورت پکوفته بر دیوار قبله نصب گردید و دیگری به موزه میراث فرهنگی انتقال یافت. کف فرش انداز ها، رواق ها و صفه ها به احتمال زیاد «لویی» یا «لویینه» بوده است.

نمایی از مناره مسجد جامع فهرج

مناره ی مسجد فهرج یزد
مناره‌ای استوانه‌ای شکل در بخش شمال غربی بنا احداث شده است که چندین اتاق در مجاورت آن به چشم می‌خورد. معمار بنای تاریخی مسجد جامع فهرج یزد، با استفاده از آجرهای خشتی آن را ساخته و تعدادی پله به صورت مارپیچ، برای مناره تعبیه کرده است. پس از طی کردن پلکان مارپیچ، بلافاصله می‌توان وارد رواق مسجد شد. البته در مورد قدمت ساخت این مناره نظریات متعددی به ثبت رسیده است که می‌توان به اظهارات مرحوم پیرنیا که آن را الحاقی و متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری دانسته و همچنین مهرداد شکوهی که وی نیز قدمت مناره را به قرن چهارم هجری نسبت می‌دهد، اشاره کرد. برخی از معماران معتقدند که اتاق‌های احداث شده در کنار مناره، روی اتاق‌هایی که پیش‌تر وجود داشته‌اند، ساخته شده‌ است. هرچند هنوز نوع کاربری آن‌ها مشخص نیست.

پلان مسجد جامع فهرج
معماری مسجد جامع فهرج
این بنا کاملا به سبک وسیاق معماری عصر ساسانی بنا گردیده ونقشه اصلی آن بسیار ساده می باشد و در واقع تقلیدی از طرح و شکل مسجد النبی است. خشتهایی به اندازه 5×32×32 ـ آنگونه که در عصر ساسانی مرسوم بوده، تزیینات گچبری شکنجی وقوسهای ناری و تاقهای ناوی و آهنگ بکار رفته در مسجد جامع فهرج این موضوع را تایید میکند.
شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگتر از دهانه چپ و راست است. چفدها،خاگی و تاقها، اهنگ هستند. از ویژگیهای جالب این مسجد،طرح درهایی با نقوش ساسانی است که بر دیوارهای مسجد برجای مانده است.احتمالا معمار میخواسته در دورانی که ساخت درهای پر تجمل مرسوم نبوده،اثری از درهای زیبای کهن برجای بگذارد.
مناره گلین مسجد احتملا در دوران بعد(قرن 4 یا 5 ) به ان افزوده شده است و ورودی اصلی مسجد _که شمالی بوده_ به کنار مناره تغییر مکان داده است. بطور کلی معماری این مسجد، بجز پلان آن، کاملا ساسانی بوده و همه تزیینات به شیوه پیش از اسلام است.
میانسرای مسجد از جنوب به سه دهانه شبستان، از شرق و غرب هر یک به دو دهانه ایوان و از سمت شمال به چهار صفه محدود می شود. پوشش صفه ها ساده و به شکل نیم گنبد است. از دیگر زیبایی های مسجد نقوش گچ بری شده روی دیوار شرقی است. مصالح ساختمانی مسجد از خشت است. این خشت ها با خشت های به کار رفته در معماری عصر ساسانی مشابه است.
مسجد جامع فهرج یک بار گچ اندود گردیده و قسمت هایی از آن نیز با گچ بری تزیین شده است. طاق های مسجد گهواره ای شکل است و به طاق های دوره ساسانی شباهت دارد. شبستان مسجد دارای ده دهانه است که دهانه میانی بزرگتر است. مناره مسجد را در قرون بعد احتمالا در قرن چهارم هجری ساخته اند. همچنین ورودی اصلی مسجد در کنار مناره، بعدها به مسجد اضافه شده است.

مسجد جامع فهرج یکی از جاذبه های گردشگری یزد
کلام آخر
برای کسانی که به دیدن اماکن مذهبی علاقه‌مند هستند، پیشنهاد ما دیدن این اثر تاریخی باارزش در ایران است. آیا تا به حال از مسجد جامع فهرج بازدید کرده‌اید؟ نظر شما درباره این مکان مذهبی تاریخی چیست؟

منابع: ویکی پدیا، کجارو، کویرها و بیابان‌های ایران و پارسی ویکی / ستاره