*بانو بهار*
کاربر نگاه دانلود
شور ما ایران از جمله کشورهایی است که تأکید ویژه‌ای بر صادرات (به خصوص صادرات غیرنفتی) دارد. در سال‌های اخیر توجه به صادرات خدمات فنی و مهندسی افزایش یافته و دولت در این خصوص برنامه‌های مختلفی را به اجرا درآورده است. نتیجه اجرایی این برنامه‌ها ارتقای سطح صادرات خدمات فنی و مهندسی از تقریبا هیچ به سالانه بیش از یک میلیارد دلار در طی حدود 10سال است.
در طی سال‌های گذشته و تقریبا مقارن با آغاز تلاش‌های دولت برای ارتقای صادرات خدمات فنی مهندسی، تلاش‌هایی نیز درخصوص ارتقای صادرات نرمافزار صورت گرفت. این تلاش‌ها از دو طرف بخش خصوصی (انجمن شرکت‌های انفورماتیک ایران) و دولت (دبیرخانه شورای عالی انفورماتیک کشور) از سال 1376 آغاز و در سال 1377 منجر به تأسیس کنسرسیوم" ثنارای" متشکل از 27 شرکت نرم‌افزاری مهم کشور با هدف توسعه صادرات نرمافزار شد. اما متأسفانه دولت آن‌گونه که از صادرات خدمات فنی مهندسی حمایت کرده بود، از صادرات نرمافزار حمایت به‌عمل نیاورد. در طی حدود هشت سالی که از تأسیس ثنارای می‌گذرد، مجموع کل سرمایه‌گذاری دولت (که عمدتا توسط مرکز صنایع نوین صورت گرفته است) در این زمینه از 15 میلیارد ریال تجـ*ـاوز نمی‌کند. بدیهی است که این میزان سرمایه‌گذاری برای ارتقای سطح صادرات نرمافزار به ارقام قابل قبول در سطح اقتصاد کشور، کفایت نمی‌کند. به همین دلیل است که امروز سطح صادرات نرم‌افزاری ایران در حد 20 میلیون دلار در سال تخمین‌زده می‌شود. این رقم تقریبا 50 بار کوچک‌تر از رقم صادرات خدمات فنی و مهندسی است.
باتوجه به رقم اندک صادرات نرمافزار، برخی معتقدند که به‌علت موانع موجود (مثل تحریم اقتصادی آمریکا) اصولا سرمایه‌گذاری و توجه دولت به امر صادرات نرمافزار کاری عبث و بیهوده بوده و باعث اتلاف منابع می‌شود. در این نوشتار با ارایه نظریات مطرح در سطح جهان که محور برنامه‌ریزی سایر کشورها در حرکات توسعه‌ای خود است، نشان خواهیم داد که سرمایه‌گذاری دولت در صادرات نرمافزار از چه میزان اهمیت برخوردار است.
صادرات نرمافزار محور توسعه
پیشر‌فت‌های خیره‌کننده هند و ایرلند در توسعه صادرات نرمافزار و تأثیری که این امر بر کل اقتصاد و توسعه آن کشورها گذاشته، باعث شده تا بسیاری از دیگر کشورهای درحال توسعه جهان نیز برای تقویت صادرات نرمافزار خود اقدامات منظمی را طرح‌ریزی و به‌موقع به اجرا بگذارند. از طرف دیگر این پدیده باعث شده تا نظریات مختلف و نوینی درخصوص اهمیت و تأثیر صادرات نرمافزار در همه کشورهای جهان (اعم از پیشرفته و درحال توسعه) به‌وجود آید.
در راستای بررسی آثار توسعه صادرات، تحقیقات مختلفی صورت گرفته است. نتایج پژوهش Reizman در سال 1996 نشان داده که رابـ ـطه علنی بین صادرات و رشد اقتصادی تنها در 30 کشور از 126 کشور دنیا مشاهده شده است. برخی مانند کره، تایوان، سنگاپور و هنگ‌کنگ، نتایج مثبتی را به‌دست آورده‌اند. این کشورها مدت‌ها به‌طور سالانه، GDP خود را سالی 5درصد ناشی از صادرات رشد داده‌اند. اما در سریلانکا صادرات در صنایع غیرپیشرفته رخ داده و باعث ایجاد ارتباطات و کارهای داخلی نشده است. بدین ترتیب مشخص می‌شود که صادرات کالاهای فناوری پیشرفته (مثل نرمافزار) تأثیر نسبتا زیادی در توسعه اقتصادی کشورها دارد.
براساس بررسی‌های اقای Carmel صادرات نرمافزار در هر کشور در پنج حوزه زیر تأثیر دارد:
1- اشتغال
صنعت نرمافزار از جمله صنایعی است که وابستگی بسیار به نیروی انسانی دارد. از این‌رو گسترش صادرات نرمافزار خود در حوزه اشتغال تأثیرات زیر را به همراه دارد:
الف) ایجاد مشاغل و فرصت‌های شغلی جدید. هم‌اکنون با این‌که در کشور بیکاری معضل بزرگی شمرده می‌شود، لیکن در حوزه صنعت نرمافزار کمبود نیروی انسانی مناسب یکی از معضلات مهم شمرده می‌شود. نیاز به نیروی کار در این صنعت باعث شده تا علاوه بر جذب نسبتا سریع کارشناسان این رشته، از سایر رشته‌ها نیز نیرو در این صنعت جذب شوند. ضمنا صنعت نرمافزار را می‌توان تنهاصنعتی دانست که در آن دانشجویان درحال تحصیل نیز به‌سرعت جذب کار می‌شوند.
ب) نیاز جدی به نیروی انسانی ماهر و کمبود آن (که در همه جای جهان محسوس است)، باعث افزایش سطح دستمزدها در این صنعت شده است. این پدیده به دنبال خود رفاه مناسبی را برای فعالین در این صنعت به همراه می‌آورد.
ت) ایجاد ثروت جنبه دیگری است که در اثر صادرات نرمافزار رخ می‌دهد. هم‌اکنون پنج تن از 10 ثروتمند برتر جهان در این صنعت مشغول به کارند. در کشور هند نیز که از جمله کشورهای فقیر دنیا محسوب می‌شود، تعداد ثروتمندان در این حوزه روبه افزایش است.
ث) افزایش صادرات نرمافزار بر فرار مغزها نیز تأثیر دارد. از یک طرف با افزایش سطح دستمزدها انگیزه کارشناسان برای مهاجرت کم می‌شود و از طرف دیگر فرصت‌های مناسب ایجاد شده در صنعت باعث می‌شود تا برخی از مهاجرین به میهن خود بازگشته و کسب و کار خود را در آن‌جا دنبال کنند.
2- اشکال سازمانی جدید
شرکت‌های فعال در حوزه صادرات نرمافزار، به لحاظ ماهیت کالا و خدمات نرم‌افزاری وارد تعاملات فزاینده با مشتریان خارجی خود می‌شوند. انتظارات این مشتریان در دریافت خدمات و کالای مناسب، و نوع تعاملی که آن‌ها از سازمان عرضه‌کننده انتظار دارند، باعث ایجاد تغییرات فراوان در سازمان شرکت‌های صادرکننده نرمافزار می‌شود.
این شرکت‌ها به مرور تبدیل به سازمان‌هایی مدرن، چالاک و شبیه به همتایان خارجی خود می‌شوند. تفکر مدیریت در اثر رقابت در بازارهای جهانی تغییر کرده و به‌روز می‌شود. ماهیت متکی به نیروی کار شرکت‌های نرم‌افزاری باعث سرمایه‌گذاری سنگین آن‌ها برروی نیروی انسانی خود شده و آن‌ها را از لحاظ کمی و کیفی ارتقاء می‌دهد. ضمنا این سازمان‌ها مجبور به رعایت انواع استانداردهای کالا و فرآیند نیز هستند. رعایت این استانداردها به نوبه خود کیفیت و بهره‌وری را در این سازمان‌ها افزایش می‌دهد. رقابت در عرصه جهانی شرکت‌های صادرکننده نرمافزار را به سمت نوآوری و خلاقیت نیز سوق می‌دهد.
3- تحـریـ*ک زیرساخت و سایر صنایع
صادرکنندگان نرمافزار برای فعالیت خود نیاز به زیرساخت‌های مناسب و هم‌ارز کشورهای پیشرفته دنیا دارند. در نتیجه گسترش فعالیت چنین شرکت‌هایی به نوبه خود باعث بهبود وضعیت زیرساخت‌های مورد نیاز اعم از مخابراتی و غیر آن می‌شود. نیاز این شرکت‌ها به نیروی انسانی آموزش دیده تأثیر مثبت فوری بر صنعت آموزش دارد و باعث رشد شرکت‌های آموزشی می‌شود. تعامل صادرکنندگان نرمافزار با ساختار پیشرفته سازمانی خود با سایر شرکت‌های داخلی باعث ارتقاء این شرکت‌ها نیز می‌شود. ضمنا در محل تجمع شرکت‌های صادراتی عموما سطح رفاه و زندگی از سایر نقاط بالاتر می‌رود.
4- رشد اقتصادی
نمونه‌های هند و ایرلند به‌خوبی نشان می‌دهد که توسعه صادرات نرمافزار می‌تواند تأثیر مناسبی به GDP کشورها داشته باشد. علاوه بر این صادرات نرمافزار (و اصولا هر نوع صادراتی) باعث تقویت پول ملی و بهترشدن توازن تجارت خارجی کشورها نیز می‌شود.
5- آثار سیـاس*ـی
افزایش صادرات نرمافزار باعث گسترش طبقه متوسط و هم‌چنین ثروتمندان می‌شود. این امر به دنبال خود آثار سیـاس*ـی مختلفی نظیر موارد زیر را به دنبال خواهد داشت:
الف) افزایش درخواست برای ایجاد فضای تجاری بازتر (حرکت جدی‌تر به سمت اقتصاد باز)
ب) افزایش درخواست برای فضای سیـاس*ـی بازتر
همان‌طور که مشاهده می‌شود، صادرات نرمافزار با صادرات کالاهای سنتی متفاوت است و ضمن ایجاد ارزش افزوده بسیار بالا، و تأثیر مثبت بر توسعه، تخفیف‌دهنده پاره‌ای از مشکلات مهم کشور نیز می‌باشد. از همین‌روست که امروزه بیش‌تر کشورهای جهان در این زمینه دست به اقدامات جدی عملی زده‌اند.
در طی سال‌های گذشته و تقریبا مقارن با آغاز تلاش‌های دولت برای ارتقای صادرات خدمات فنی مهندسی، تلاش‌هایی نیز درخصوص ارتقای صادرات نرمافزار صورت گرفت. این تلاش‌ها از دو طرف بخش خصوصی (انجمن شرکت‌های انفورماتیک ایران) و دولت (دبیرخانه شورای عالی انفورماتیک کشور) از سال 1376 آغاز و در سال 1377 منجر به تأسیس کنسرسیوم" ثنارای" متشکل از 27 شرکت نرم‌افزاری مهم کشور با هدف توسعه صادرات نرمافزار شد. اما متأسفانه دولت آن‌گونه که از صادرات خدمات فنی مهندسی حمایت کرده بود، از صادرات نرمافزار حمایت به‌عمل نیاورد. در طی حدود هشت سالی که از تأسیس ثنارای می‌گذرد، مجموع کل سرمایه‌گذاری دولت (که عمدتا توسط مرکز صنایع نوین صورت گرفته است) در این زمینه از 15 میلیارد ریال تجـ*ـاوز نمی‌کند. بدیهی است که این میزان سرمایه‌گذاری برای ارتقای سطح صادرات نرمافزار به ارقام قابل قبول در سطح اقتصاد کشور، کفایت نمی‌کند. به همین دلیل است که امروز سطح صادرات نرم‌افزاری ایران در حد 20 میلیون دلار در سال تخمین‌زده می‌شود. این رقم تقریبا 50 بار کوچک‌تر از رقم صادرات خدمات فنی و مهندسی است.
باتوجه به رقم اندک صادرات نرمافزار، برخی معتقدند که به‌علت موانع موجود (مثل تحریم اقتصادی آمریکا) اصولا سرمایه‌گذاری و توجه دولت به امر صادرات نرمافزار کاری عبث و بیهوده بوده و باعث اتلاف منابع می‌شود. در این نوشتار با ارایه نظریات مطرح در سطح جهان که محور برنامه‌ریزی سایر کشورها در حرکات توسعه‌ای خود است، نشان خواهیم داد که سرمایه‌گذاری دولت در صادرات نرمافزار از چه میزان اهمیت برخوردار است.
صادرات نرمافزار محور توسعه
پیشر‌فت‌های خیره‌کننده هند و ایرلند در توسعه صادرات نرمافزار و تأثیری که این امر بر کل اقتصاد و توسعه آن کشورها گذاشته، باعث شده تا بسیاری از دیگر کشورهای درحال توسعه جهان نیز برای تقویت صادرات نرمافزار خود اقدامات منظمی را طرح‌ریزی و به‌موقع به اجرا بگذارند. از طرف دیگر این پدیده باعث شده تا نظریات مختلف و نوینی درخصوص اهمیت و تأثیر صادرات نرمافزار در همه کشورهای جهان (اعم از پیشرفته و درحال توسعه) به‌وجود آید.
در راستای بررسی آثار توسعه صادرات، تحقیقات مختلفی صورت گرفته است. نتایج پژوهش Reizman در سال 1996 نشان داده که رابـ ـطه علنی بین صادرات و رشد اقتصادی تنها در 30 کشور از 126 کشور دنیا مشاهده شده است. برخی مانند کره، تایوان، سنگاپور و هنگ‌کنگ، نتایج مثبتی را به‌دست آورده‌اند. این کشورها مدت‌ها به‌طور سالانه، GDP خود را سالی 5درصد ناشی از صادرات رشد داده‌اند. اما در سریلانکا صادرات در صنایع غیرپیشرفته رخ داده و باعث ایجاد ارتباطات و کارهای داخلی نشده است. بدین ترتیب مشخص می‌شود که صادرات کالاهای فناوری پیشرفته (مثل نرمافزار) تأثیر نسبتا زیادی در توسعه اقتصادی کشورها دارد.
براساس بررسی‌های اقای Carmel صادرات نرمافزار در هر کشور در پنج حوزه زیر تأثیر دارد:
1- اشتغال
صنعت نرمافزار از جمله صنایعی است که وابستگی بسیار به نیروی انسانی دارد. از این‌رو گسترش صادرات نرمافزار خود در حوزه اشتغال تأثیرات زیر را به همراه دارد:
الف) ایجاد مشاغل و فرصت‌های شغلی جدید. هم‌اکنون با این‌که در کشور بیکاری معضل بزرگی شمرده می‌شود، لیکن در حوزه صنعت نرمافزار کمبود نیروی انسانی مناسب یکی از معضلات مهم شمرده می‌شود. نیاز به نیروی کار در این صنعت باعث شده تا علاوه بر جذب نسبتا سریع کارشناسان این رشته، از سایر رشته‌ها نیز نیرو در این صنعت جذب شوند. ضمنا صنعت نرمافزار را می‌توان تنهاصنعتی دانست که در آن دانشجویان درحال تحصیل نیز به‌سرعت جذب کار می‌شوند.
ب) نیاز جدی به نیروی انسانی ماهر و کمبود آن (که در همه جای جهان محسوس است)، باعث افزایش سطح دستمزدها در این صنعت شده است. این پدیده به دنبال خود رفاه مناسبی را برای فعالین در این صنعت به همراه می‌آورد.
ت) ایجاد ثروت جنبه دیگری است که در اثر صادرات نرمافزار رخ می‌دهد. هم‌اکنون پنج تن از 10 ثروتمند برتر جهان در این صنعت مشغول به کارند. در کشور هند نیز که از جمله کشورهای فقیر دنیا محسوب می‌شود، تعداد ثروتمندان در این حوزه روبه افزایش است.
ث) افزایش صادرات نرمافزار بر فرار مغزها نیز تأثیر دارد. از یک طرف با افزایش سطح دستمزدها انگیزه کارشناسان برای مهاجرت کم می‌شود و از طرف دیگر فرصت‌های مناسب ایجاد شده در صنعت باعث می‌شود تا برخی از مهاجرین به میهن خود بازگشته و کسب و کار خود را در آن‌جا دنبال کنند.
2- اشکال سازمانی جدید
شرکت‌های فعال در حوزه صادرات نرمافزار، به لحاظ ماهیت کالا و خدمات نرم‌افزاری وارد تعاملات فزاینده با مشتریان خارجی خود می‌شوند. انتظارات این مشتریان در دریافت خدمات و کالای مناسب، و نوع تعاملی که آن‌ها از سازمان عرضه‌کننده انتظار دارند، باعث ایجاد تغییرات فراوان در سازمان شرکت‌های صادرکننده نرمافزار می‌شود.
این شرکت‌ها به مرور تبدیل به سازمان‌هایی مدرن، چالاک و شبیه به همتایان خارجی خود می‌شوند. تفکر مدیریت در اثر رقابت در بازارهای جهانی تغییر کرده و به‌روز می‌شود. ماهیت متکی به نیروی کار شرکت‌های نرم‌افزاری باعث سرمایه‌گذاری سنگین آن‌ها برروی نیروی انسانی خود شده و آن‌ها را از لحاظ کمی و کیفی ارتقاء می‌دهد. ضمنا این سازمان‌ها مجبور به رعایت انواع استانداردهای کالا و فرآیند نیز هستند. رعایت این استانداردها به نوبه خود کیفیت و بهره‌وری را در این سازمان‌ها افزایش می‌دهد. رقابت در عرصه جهانی شرکت‌های صادرکننده نرمافزار را به سمت نوآوری و خلاقیت نیز سوق می‌دهد.
3- تحـریـ*ک زیرساخت و سایر صنایع
صادرکنندگان نرمافزار برای فعالیت خود نیاز به زیرساخت‌های مناسب و هم‌ارز کشورهای پیشرفته دنیا دارند. در نتیجه گسترش فعالیت چنین شرکت‌هایی به نوبه خود باعث بهبود وضعیت زیرساخت‌های مورد نیاز اعم از مخابراتی و غیر آن می‌شود. نیاز این شرکت‌ها به نیروی انسانی آموزش دیده تأثیر مثبت فوری بر صنعت آموزش دارد و باعث رشد شرکت‌های آموزشی می‌شود. تعامل صادرکنندگان نرمافزار با ساختار پیشرفته سازمانی خود با سایر شرکت‌های داخلی باعث ارتقاء این شرکت‌ها نیز می‌شود. ضمنا در محل تجمع شرکت‌های صادراتی عموما سطح رفاه و زندگی از سایر نقاط بالاتر می‌رود.
4- رشد اقتصادی
نمونه‌های هند و ایرلند به‌خوبی نشان می‌دهد که توسعه صادرات نرمافزار می‌تواند تأثیر مناسبی به GDP کشورها داشته باشد. علاوه بر این صادرات نرمافزار (و اصولا هر نوع صادراتی) باعث تقویت پول ملی و بهترشدن توازن تجارت خارجی کشورها نیز می‌شود.
5- آثار سیـاس*ـی
افزایش صادرات نرمافزار باعث گسترش طبقه متوسط و هم‌چنین ثروتمندان می‌شود. این امر به دنبال خود آثار سیـاس*ـی مختلفی نظیر موارد زیر را به دنبال خواهد داشت:
الف) افزایش درخواست برای ایجاد فضای تجاری بازتر (حرکت جدی‌تر به سمت اقتصاد باز)
ب) افزایش درخواست برای فضای سیـاس*ـی بازتر
همان‌طور که مشاهده می‌شود، صادرات نرمافزار با صادرات کالاهای سنتی متفاوت است و ضمن ایجاد ارزش افزوده بسیار بالا، و تأثیر مثبت بر توسعه، تخفیف‌دهنده پاره‌ای از مشکلات مهم کشور نیز می‌باشد. از همین‌روست که امروزه بیش‌تر کشورهای جهان در این زمینه دست به اقدامات جدی عملی زده‌اند.
