مجازات ربا و حیلههای ربوی در قانون مجازاتهای اسلامی
هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن جنـ*ـسی را با شرایط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله نماید و یا زائد بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید، ربا محسوب و جرم شناخته میشود.
کیفر دنیایی رباخوار
افزون بر عذاب در آخرت، در دنیا نیز مجازاتهایی برای رباخوار و جامعه ربازده بر شمردهاند. بعضی از اینگونه عذابها بهطور مستقیم از سوی خداوند و به صورت بلاهای طبیعی است. برخی دیگر نیز از سوی جامعه اسلامی و حاکم مسلمانان برای رباخوار در نظر گرفته شده است و حاکم اسلامی وظیفه دارد که آنها را اجرا کند.
1 ـ فاسق بودن رباخوار
مشهور میان فقیهان این است که اگر رباخوار توبه نکند و به رباخواری ادامه دهد، فاسق است،1 ولی برخی معتقدند باید با او همانند مرتد رفتار شود؛ یعنی اگر مرتد فطری بوده باشد، حکومت اسلامی وی را به قتل میرساند و اگر مرتد ملّی باشد، وی را توبه میدهند و اگر نپذیرفت، او را به قتل میرسانند.2 برخی نیز معتقدند تا سه بار او را توبه میدهند و در مرتبه سوم او را به قتل میرسانند.3
2 ـ اثبات کفر برای رباخوار
برخی از عالمان اسلامی معتقدند که کسی که از روی علم و به عمد رباخواری میکند، کافر است. فخر رازی مینویسد:
دلیل قاطعی برای اثبات این مدّعا هست که خلود در جهنّم ویژه کافران است و آیه 177 سوره مبارکه بقره، اثبات میکند که رباخوار نیز جزو اصحاب النّار است و همواره در جهنم میماند.4
قرطبی مفسّر بزرگ اهل سنّت در توضیح آیه 130 آلعمران تأکید میکند که رباخواری سبب از میان رفتن ایمان است و سلب ایمان به کفر میانجامد. وی همچنین ربا را از میان برنده کردار صالح میداند.5
3 ـ در آتش سوختن رباخوار و سوزاندن سرمایه او
ابن عباس میگوید:
خداوند در آخرالزّمان پنجگونه کیفر قرار داده است. پنجمی آن این است که آتشی میآید و بعضی از بازاریان رباخوار را میسوزاند.
گاه سرمایه رباخواران نیز به دستور حاکم اسلامی طعمه آتش شده است. به امیرالمؤمنین علی علیهالسلام گزارش دادند که فلان شخصی ربا خوار است. امام، سرمایه او را دو قسمت کرد. یک قسمت آنرا به بیتالمال داد و قسمت دیگر را در آتش سوزاند.6
کیفر عمومی رباخوار در دنیا
1 ـ هلاکت جامعه
علامّه طبرسی نقل میکند که پیامبر صلیاللهعلیهوآله فرمود:
هرگاه خداوند اراده کند که جامعهای را هلاک کند، ربا را در میان آنان ظاهر میسازد و آنان را به رباخواری دچار میکند.7
2 ـ وقوع زلزله و خورشیدگرفتگی
پیامبر صلیاللهعلیهوآله فرمود:
هنگامی که امّت من رباخوار شوند، زلزله، آفتابگرفتگی و... پیش میآید.8
کیفر رباخوار در آخرت
الف ـ کیفر در برزخ
پیامبر صلیاللهعلیهوآله میفرماید:
در شب معراج گروهی را دیدم که جثّه آنان به گونهای وَرَم کرده بود که قدرت حرکت نداشتند. از جبرییل راز آنرا پرسیدم. پاسخ داد: اینان رباخواراناند و با آل فرعون محشور هستند و صبح و شام آتش بر آنان زبانه میکشد.9
هیثمی در کتابش مجمع الزوائد از رسول خدا صلیاللهعلیهوآله نقل میکند در شب معراج در آسمان هفتم گروهی را دیدم که شکم آنان بسان خانه مارها بود و مارها از بیرون دیده میشدند. از جبرییل پرسیدم اینان چه کسانی هستند. پاسخ داد اینان رباخوارانند.10
ب ـ مجازات در قیامت
1 ـ رباخوار از اصحاب آتش است.
وَ مَنْ عادَ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ. (بقره: 278)
و کسانی که از این کار [رباخواری] دست نکشند آنان اهل جهنماند و در آن تا ابد معذّب خواهند بود.
2 ـ ربا نابود کننده عمل انسان است.
پیامبر صلیاللهعلیهوآله فرمود:
کسی که ربا بخورد، خدا شکم او را پر از آتش میکند و اگر از مال ربوی خیرات کند یا کارهای نیک انجام دهد، در درگاه الهی پذیرفته نمیشود و تا قیراطی از مالِ به دست آمده از راه ربا نزد او باشد، مورد لعنت خدا و ملائکه است.11
ابن عباس درباره آیه «یمحق اللّه الربا و یربی الصدقات» میگفت: خداوند از رباخوار هیچ صدقه، جهاد، حج و صله رحمی را نمیپذیرد.12
3 ـ انگشتنما بودن در روز قیامت
رباخوار در روز قیامت به گونهای محشور میشود که انگشتنماست؛ زیرا:
یک ـ حرکات ناموزونی دارد؛ چون به گفته قرآن شیطان او را مسّ کرده است و او مجنون برانگیخته میشود.13
دو ـ همه با سرعت به صحنه قیامت میشتابند، ولی رباخوار افتان و خیزان حرکت میکند.14
سه ـ رباخوار نگونسار بهصحنه قیامت میآید؛ یعنی پا در هوا و سر بهزمین است.
پیامبر صلیاللهعلیهوآله در پاسخ معاذ که از آیه «یوم ینفغ فی الصّور فتأتون افواجا؛ روزی که در صور دمیده میشود؛ پس مردم گروه گروه برانگیخته میشوند» (نبأ: 18) پرسیده بود، فرمود:
از مسأله مهمّی پرسیدی و افزود مراد آیه ده گروه از امّت من هستند...» و امّا المنکسون علی وجوههم فاکلة الرّبا؛ گروهی که نگونسار بر چهرههایشان ظاهر میشوند، رباخوارانند».15
مجازات ربا و حیلههای ربوی در قانون مجازاتهای اسلامی
در قانون مجازاتهای اسلامی رباخواری به هر عنوان و شکلی که باشد، رد شده است و برای آن مجازات شلاّق، زندان و جزای نقدی تعیین شده است.
در ماده 595 قانون مجازات اسلامی آمده است:
هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن جنـ*ـسی را با شرایط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله نماید و یا زائد بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید، ربا محسوب و جرم شناخته میشود. مرتکبین اعم از ربا دهنده، ربا گیرنده و واسطه بین آنها علاوه بر ردّ اضافه به صاحب مال به ششماه تا سه سال حبس و تا 74 ضربه شلاّق و نیز معادل مال مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم میگردند.
این مادّه از قانون با عمومیت دادن قرارداد نسبت به بیع، قرض و...، راه هرگونه حیله را برای انجام داد و ستدهای ربوی بسته و آنرا جرم شمرده است. تنها در تبصره دوم آن، نسبت به ربا دهندهای که از روی ناچاری ربا داده است. استثنا قایل شده است. در تبصره یکم نیز آمده است. در صورت معلوم نبودن صاحب مال، مال ربوی از اموال مجهول المالک بوده و در اختیار وليّ فقیه قرار میگیرد. این مطلب میرساند که حتّی اگر ربا دهنده شاکی نباشد، ولی حاکم وقت، از رباخواری فردی آگاه شود، باید جلو او را بگیرد و اموال ربوی را به بیتالمال برگرداند.
___________________________________________________________________________________
پی نوشت :
1. مختلف الشیعه، ج 5، ص 109، الفصل السادس فى الرّبا؛ مستدرک الوسائل، ج 13، ص 336.
2. ابن ادریس حلّى، کتاب السرائر، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ج 3، ص 478.
3. ابن سعید حلّى، الجامع للشّرایع، بیروت، دارالاضواء، الطبعة الثانیه، 1406 ه . ق، ص 558 .
4. تفسیر کبیر، ج 7، ص 95 به بعد، ذیل آیه 275 بقره.
5. قرطبى، الجامع فى احکام القرآن، ج 4، صص 130 و 131.
6. مستدرک الوسائل، ج 13، ص 332.
7. وسائل الشیعه، ج 18، ص 123، باب 1 از ابواب ربا، ح 17.
8. مستدرک الوسائل، ج 13، صص 332 و 333.
9. المیزان، ج 2، ص 424، ذیل آیات 275 تا 281 بقره.
10. ابوبکر هیثمى، بُغيَة الرّائد فى تحقیق مجمع الزّوائد، بیروت، دارالفکر، 1414 ه . ق، ج 4، ص 211، ح 6577 .
11. وسائل الشیعه، ج 18، ص 122، ح 15، باب اول از ابواب ربا.
12. تفسیر کبیر، ج 7، ص 102.
13. وسائل الشیعه، ج 18، ص 124، حدیث 23.
14. تفسیر کبیر، ج 7، ص 102.
15. مستدرک الوسائل، ج 13، ص 330، باب اول از ابواب ربا، ح 5 .
هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن جنـ*ـسی را با شرایط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله نماید و یا زائد بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید، ربا محسوب و جرم شناخته میشود.
کیفر دنیایی رباخوار
افزون بر عذاب در آخرت، در دنیا نیز مجازاتهایی برای رباخوار و جامعه ربازده بر شمردهاند. بعضی از اینگونه عذابها بهطور مستقیم از سوی خداوند و به صورت بلاهای طبیعی است. برخی دیگر نیز از سوی جامعه اسلامی و حاکم مسلمانان برای رباخوار در نظر گرفته شده است و حاکم اسلامی وظیفه دارد که آنها را اجرا کند.
1 ـ فاسق بودن رباخوار
مشهور میان فقیهان این است که اگر رباخوار توبه نکند و به رباخواری ادامه دهد، فاسق است،1 ولی برخی معتقدند باید با او همانند مرتد رفتار شود؛ یعنی اگر مرتد فطری بوده باشد، حکومت اسلامی وی را به قتل میرساند و اگر مرتد ملّی باشد، وی را توبه میدهند و اگر نپذیرفت، او را به قتل میرسانند.2 برخی نیز معتقدند تا سه بار او را توبه میدهند و در مرتبه سوم او را به قتل میرسانند.3
2 ـ اثبات کفر برای رباخوار
برخی از عالمان اسلامی معتقدند که کسی که از روی علم و به عمد رباخواری میکند، کافر است. فخر رازی مینویسد:
دلیل قاطعی برای اثبات این مدّعا هست که خلود در جهنّم ویژه کافران است و آیه 177 سوره مبارکه بقره، اثبات میکند که رباخوار نیز جزو اصحاب النّار است و همواره در جهنم میماند.4
قرطبی مفسّر بزرگ اهل سنّت در توضیح آیه 130 آلعمران تأکید میکند که رباخواری سبب از میان رفتن ایمان است و سلب ایمان به کفر میانجامد. وی همچنین ربا را از میان برنده کردار صالح میداند.5
3 ـ در آتش سوختن رباخوار و سوزاندن سرمایه او
ابن عباس میگوید:
خداوند در آخرالزّمان پنجگونه کیفر قرار داده است. پنجمی آن این است که آتشی میآید و بعضی از بازاریان رباخوار را میسوزاند.
گاه سرمایه رباخواران نیز به دستور حاکم اسلامی طعمه آتش شده است. به امیرالمؤمنین علی علیهالسلام گزارش دادند که فلان شخصی ربا خوار است. امام، سرمایه او را دو قسمت کرد. یک قسمت آنرا به بیتالمال داد و قسمت دیگر را در آتش سوزاند.6
کیفر عمومی رباخوار در دنیا
1 ـ هلاکت جامعه
علامّه طبرسی نقل میکند که پیامبر صلیاللهعلیهوآله فرمود:
هرگاه خداوند اراده کند که جامعهای را هلاک کند، ربا را در میان آنان ظاهر میسازد و آنان را به رباخواری دچار میکند.7
2 ـ وقوع زلزله و خورشیدگرفتگی
پیامبر صلیاللهعلیهوآله فرمود:
هنگامی که امّت من رباخوار شوند، زلزله، آفتابگرفتگی و... پیش میآید.8
کیفر رباخوار در آخرت
الف ـ کیفر در برزخ
پیامبر صلیاللهعلیهوآله میفرماید:
در شب معراج گروهی را دیدم که جثّه آنان به گونهای وَرَم کرده بود که قدرت حرکت نداشتند. از جبرییل راز آنرا پرسیدم. پاسخ داد: اینان رباخواراناند و با آل فرعون محشور هستند و صبح و شام آتش بر آنان زبانه میکشد.9
هیثمی در کتابش مجمع الزوائد از رسول خدا صلیاللهعلیهوآله نقل میکند در شب معراج در آسمان هفتم گروهی را دیدم که شکم آنان بسان خانه مارها بود و مارها از بیرون دیده میشدند. از جبرییل پرسیدم اینان چه کسانی هستند. پاسخ داد اینان رباخوارانند.10
ب ـ مجازات در قیامت
1 ـ رباخوار از اصحاب آتش است.
وَ مَنْ عادَ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ. (بقره: 278)
و کسانی که از این کار [رباخواری] دست نکشند آنان اهل جهنماند و در آن تا ابد معذّب خواهند بود.
2 ـ ربا نابود کننده عمل انسان است.
پیامبر صلیاللهعلیهوآله فرمود:
کسی که ربا بخورد، خدا شکم او را پر از آتش میکند و اگر از مال ربوی خیرات کند یا کارهای نیک انجام دهد، در درگاه الهی پذیرفته نمیشود و تا قیراطی از مالِ به دست آمده از راه ربا نزد او باشد، مورد لعنت خدا و ملائکه است.11
ابن عباس درباره آیه «یمحق اللّه الربا و یربی الصدقات» میگفت: خداوند از رباخوار هیچ صدقه، جهاد، حج و صله رحمی را نمیپذیرد.12
3 ـ انگشتنما بودن در روز قیامت
رباخوار در روز قیامت به گونهای محشور میشود که انگشتنماست؛ زیرا:
یک ـ حرکات ناموزونی دارد؛ چون به گفته قرآن شیطان او را مسّ کرده است و او مجنون برانگیخته میشود.13
دو ـ همه با سرعت به صحنه قیامت میشتابند، ولی رباخوار افتان و خیزان حرکت میکند.14
سه ـ رباخوار نگونسار بهصحنه قیامت میآید؛ یعنی پا در هوا و سر بهزمین است.
پیامبر صلیاللهعلیهوآله در پاسخ معاذ که از آیه «یوم ینفغ فی الصّور فتأتون افواجا؛ روزی که در صور دمیده میشود؛ پس مردم گروه گروه برانگیخته میشوند» (نبأ: 18) پرسیده بود، فرمود:
از مسأله مهمّی پرسیدی و افزود مراد آیه ده گروه از امّت من هستند...» و امّا المنکسون علی وجوههم فاکلة الرّبا؛ گروهی که نگونسار بر چهرههایشان ظاهر میشوند، رباخوارانند».15
مجازات ربا و حیلههای ربوی در قانون مجازاتهای اسلامی
در قانون مجازاتهای اسلامی رباخواری به هر عنوان و شکلی که باشد، رد شده است و برای آن مجازات شلاّق، زندان و جزای نقدی تعیین شده است.
در ماده 595 قانون مجازات اسلامی آمده است:
هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن جنـ*ـسی را با شرایط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله نماید و یا زائد بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید، ربا محسوب و جرم شناخته میشود. مرتکبین اعم از ربا دهنده، ربا گیرنده و واسطه بین آنها علاوه بر ردّ اضافه به صاحب مال به ششماه تا سه سال حبس و تا 74 ضربه شلاّق و نیز معادل مال مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم میگردند.
این مادّه از قانون با عمومیت دادن قرارداد نسبت به بیع، قرض و...، راه هرگونه حیله را برای انجام داد و ستدهای ربوی بسته و آنرا جرم شمرده است. تنها در تبصره دوم آن، نسبت به ربا دهندهای که از روی ناچاری ربا داده است. استثنا قایل شده است. در تبصره یکم نیز آمده است. در صورت معلوم نبودن صاحب مال، مال ربوی از اموال مجهول المالک بوده و در اختیار وليّ فقیه قرار میگیرد. این مطلب میرساند که حتّی اگر ربا دهنده شاکی نباشد، ولی حاکم وقت، از رباخواری فردی آگاه شود، باید جلو او را بگیرد و اموال ربوی را به بیتالمال برگرداند.
___________________________________________________________________________________
پی نوشت :
1. مختلف الشیعه، ج 5، ص 109، الفصل السادس فى الرّبا؛ مستدرک الوسائل، ج 13، ص 336.
2. ابن ادریس حلّى، کتاب السرائر، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ج 3، ص 478.
3. ابن سعید حلّى، الجامع للشّرایع، بیروت، دارالاضواء، الطبعة الثانیه، 1406 ه . ق، ص 558 .
4. تفسیر کبیر، ج 7، ص 95 به بعد، ذیل آیه 275 بقره.
5. قرطبى، الجامع فى احکام القرآن، ج 4، صص 130 و 131.
6. مستدرک الوسائل، ج 13، ص 332.
7. وسائل الشیعه، ج 18، ص 123، باب 1 از ابواب ربا، ح 17.
8. مستدرک الوسائل، ج 13، صص 332 و 333.
9. المیزان، ج 2، ص 424، ذیل آیات 275 تا 281 بقره.
10. ابوبکر هیثمى، بُغيَة الرّائد فى تحقیق مجمع الزّوائد، بیروت، دارالفکر، 1414 ه . ق، ج 4، ص 211، ح 6577 .
11. وسائل الشیعه، ج 18، ص 122، ح 15، باب اول از ابواب ربا.
12. تفسیر کبیر، ج 7، ص 102.
13. وسائل الشیعه، ج 18، ص 124، حدیث 23.
14. تفسیر کبیر، ج 7، ص 102.
15. مستدرک الوسائل، ج 13، ص 330، باب اول از ابواب ربا، ح 5 .