معماری خانه ناصرالدین میرزا، تنها خانه گنبدی تهران

[T@NIN]

ناصرالدین میرزا از شاهزداگان قاجار و فرزند پسر مظفرالدین شاه قاجار بود. بعد از سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه و به دنیا آمدن فرزند وی، بر حسب علاقه و نیز زنده نگه داشتن یاد پدر، نام فرزندش را ناصرالدین گذاشت. هرچند ناصرالدین که بعد پسوند میرزا نیز بدان اضافه شد، هرگز نتوانست به تاج و تخت برسد اما فعالیتهای بسیاری خوبی در فضای حاکم و دربار بیکفایت قاجار انجام داد که البته بخش عمده آنها تحت تاثیر خواهر بالیاقت و ممتازش فخرالدوله بود. در واقع فخرالدوله نگین درخشان دوران حکومت مظفرالدینشاه، احمدشاه و حتی پهلوی اول است و بدیهی است که تاثیر فراوانی بر دیگر اهالی خانواده خصوصا افراد کوچک تر از خود همچون ناصرالدین میرزا داشته است.

ناصرالدین میرزا بنای مورد بحث را بین سالهای 1280 تا 1285 هجری شمسی در بخش شمالی محدوده ارگ سلطنتی و انتهای خیابان اندرون و شرق سر در الماسیه بنا نمود. در واقع بنا به دستور شخص ناصرالدین میرزا ساخته شده و با بررسی در نقشه های قدیمی، هیچ اثری از این بنا نمی توان مشاهده کرد.

در نقشه عبدالغفار و در محل فعلی ساختمان ناصرالدین میرزا نامی از شخص برجسته و بانفوذی مشاهده نمیشود، لیکن شکل کوچه ظاهراً تا کنون بدون تغییر مانده است.
وضعیت فعلی بنا به گونهای است که امکان بررسی بیشتر و احتمالا یافتن کتیبهای که نشان دهنده سال ساخت بنا باشد، وجود ندارد ولی چنانچه مرمت اضطراری و اولیهای روی آن صورت پذیرد؛ بررسی کاملتر، قطعا به تاریخچه دقیق تری دست خواهیم یافت.

توصیف بنا:

این بنا را نمی توان توصیف کرد یکی از نادرترین اشکال معماری مسکونی قاجار با سبک و سیاق متفاوت است و به جرات میتوان گفت چنین سقف و زیر گنبدی در تمام شهر تهران وجود ندارد، چنانچه اگر تنها عکسهای گنبدخانه بنا را ببینیم، تصور مینماییم بنا مربوط به شهرهایی همچون کاشان، اصفهان و یزد میباشد.


پلان کلی عرصه مستطیل شکل است با وسعتی معادل یک هزار متر مربع و ابعادی به طول 21*48 متر ملک در راستای شمال به جنوب است. بخش خدمهنشین در جبهه جنوبی و در کنار ورودی است، فضایی به مساحت 480 متر مربع به عنوان حیاط در مرکز و در شمال ملک عمارت اصلی قرار دارد. شکل خاص زمین و یا علاقه مالک که اتفاقاً از مهمترین و فرهنکیترین خانوادههای دربار قاجار میباشد، باعث شده تا فرم کم نظیری از نظر استقرار اجزاء معماری در این محل به یادگار باقی بماند به طوری که شکل خاص قرارگیری دو بخش سازهای همچون شاه نشین و خدمه نشین در مقابل هم بدون هیچ پیوند ساختمانی در حیاط و در عمارت اعیانی، اگر نگوییم بی نظیر اما کم نظیر است. غالب نماهایی که مخصوص سلاطین، رجال و شاهزادگان قاجار ساخته میشود، دارای حیاط مرکزی و فضایی در اطراف است که در این بنا چنین چیزی مشاهده نمیشود.


از دیگر نکات قابل ذکر در این خصوص عدم وجود زیر زمین در ساختمان اصلی است. لیکن تمام افکار و کاربری یک زیر زمین خانه اعیانی از جمله حوضخانه و اتاقهای کوچک و مرتبط و همچنین سقف کوتاه و طاقچه بندیهای خاص، در همکف بنا راعایت گردیده است.


تنها بخشی که در حال حاضر در این بنا به عنوان کمبود سبک معماری مرسوم قاجار و خانه قشر حاکم احساس میشود، حیاط بیرونی و اندرونی است که به نظر میرسد حیاط حاضر به عنوان اندرونی و حیاط بیرونی بنا تخریب شده باشد. البته در نظر اول پلان موجود در بخش سرایداری، حیاط و عمارت اصلی پلانی بسته شده و تکمیل است اما در بدنه شرقی حیاط، بقایای یک سر در ورودی و چند پله وجود دارد که به عنوان فرضیه می توان مطرح نمود که این بخش با گذر از زیر کوچه مجاور در ضلع شرقی به حیاط دیگری متصل بوده است. در واقع این امکان وجود دارد که حیاط بیرونی و ساختمان مورد تصور، بخش اداری و محل کار ناصرالدین میرزا باشد.


پلان ساختمان در راستای شمال به جنوب گسترده شده است و همانگونه که ذکر شد، کلیت آن متشکل از بخش سرایداری در جنوب، عمارت اصلی در شمال و حیاط مرکزی است.


کوچه ناصرالدین میرزا در بخش ورودی، عرضی معادل 6 متر دارد اما بعد از حدود 15 متر پیش روی به کوچه ای با عرض 1 متر و 20 می رسیم. ورودی خانه در دیواره غربی کوچه به عبارتی بر روی دیوار شرقی حیاط واقع گردیده است. ورودی تشکیل شده از یک چهار طاقی کوچک که عملکرد مانند هشتی داشته است. این بخش در واقع مفصلی است که با یک چرخش 90 درجهای به حیاط راه مییابد و چنانچه شخصی است در مقابل ورودی قرار گیرد، مطلقاً نمیتواند داخل خانه را ببیند. کنار ورودی حیاط و در سمت غرب آن بخش سرایداری است. این فضا شامل یک ایوان رو به شمال با 6 ستون مدور و سر ستونهای گچی تزئین شده و پایه ستونهای سنگی مربع شکل به ارتفاع 60 سانتی متر میباشد.


عرض ایوان 100 سانتی متر و پنج در دو لنگه چوبی با پنجرههای مستطیل شکل در آن وجود دارد. درها به ترتیب از غرب مربوط به یک آشپزخانه کوچک و دو اتاق میباشد. بدنه ایوان، پیشانی و ستونها همگی دارای روکش گچ و حدفاصل کف ایوان با کف حیاط آجری است در این محدوده آجری 3 پنجره کم ارتفاع وجود دارد. پنجره وسط یک مستطیل به طول 150سانتی متر و ارتفاع 70 سانتی متر دارد ضلع بالای پنجره یک قوس بیضی خوابیده است. این پنجره به حمامی که در زیر وجود دارد، مرتبط میباشد. دوپنجره کناری هم ارتفاع و هم شکل پنجره وسط بوده و تنها طول آنها 100 سانتی متر است و به اطاق های کناری زیر زمین متصل است.


دو گوشواره جانبی که هر دو با زاویهای 45 درجه توسط یک ستون مدور آجری که تا لبه بام امتداد دارد، به ایوان متصل است. گوشواره غربی در واقع ورودی ایوان از حیاط است که با 7 پله، حیاط را به ایوان متصل می سازد. قوس ورودی از محل پله ها، نیم دایره و کل این بخش که به صورت یک لچکی است، سقفی با پوششی مانند فیل پوش گنبدهای سنتی دارد.

 

[T@NIN]

اطاق های سرایداری بسیار ساده و مربع شکل است و عمقی حدود 5 متر دارند. فضای زیر زمین با توجه به گذشت زمان دچار تغییرت فراوانی شده و به شکل که تشخیص محل قرار گیری اصلی توالتها و حمام بسیار مشکل است.
سقف بخش سرایداری کاملاً تخت و با استفاده از تیر چوبی و طاق ضربی اجرا شده است.
حیاط به عنوان یک عنصر رابط، فاصلهای منطقی بین ساختمان خدمه و عمارت اصلی ایجاد نموده است. بدنه داخلی حیاط در اصل دیواری است به ارتفاع 6 متر با کرسی چینی آچری و از ارهای به ارتفاع 90 سانتی متر از آجر که به فواصل 5 تا 6 متر یک ستون آجری با سر ستون آجری تزئینی به عنوان پایه با 10 سانتی متر بیرون زدگی قرار گرفته است.


حد فاصل لبه دیوار که رتفاعی حدود 40 سانتی متر و تزئینات آجری بی نظیری دارد، تا از اره و بین پایههای آجری با رویههای کاهگل و در نهایت گچ پوشانده شده است، در طول حیاط این ترکیب موصوف، به طور متناوب در دیوار شرقی و غربی حیاط تکرار شده و هیچ نقطهای در حیاط بدون طرح و نظر رها نگردیده است.


کف حیاط به طور کامل از آجر خشتی 20*20 پوشانیده و یک حوض سنگی مستطیل در راستای طول حیاط تقریباً در مرکز قرار گرفته است. از ضلع شمالی حوض یک مسیر سنگی به شکل کانال راهی تا بخش مرکزی عمارت اصلی پیدا نموده که احتمالا به حوضچهای متصل می باشد که فضای حوضخانه عمارت را تکمیل نماید.


دو باغچه به شکل بیضی در دو طرف حوض و دو باغچه کوچکتر نیز به شکل لوزی در حد فاصل حوض و عمارت اصلی قرار گرفته است.از فضای سبز و محوطهسازی اصلی بنا خبری نیست اما در هر کدام از باغچهها چند درخت 30 ساله دیده میشود.
پلان عمارت اصلی یکی از با ارزشترین پلانهای موجود شهر تهران است. اگرچه طراح بنا الگو خاص معماری متداول آن دوره را که از دو طرح حیاط مرکزی و ساختمانهای پیرامون و یا ساختمانهای وسط ساز و حیاط پیرامون شکل گرفته بود، رعایت نموده است اما با بازگشتی متفکرانه تمام اصالت معماری سنتی را در عمارت اصلی رعایت نموده است.


طراح در این بخش از یک فضای زیر گنبدی به ابعاد حدود 10*10 متر مربع به عنوان مرکز طرح استفاده نموده، در طبقه همکف این فضا کاربردی به شکل حوضخانه دارد. اتاقهای اطراف در طبقه همکف به شکل 3 دری رو به فضای گنبدخانه باز میشود. تمامی جزئیات درها، ورودیها، شکل تزئینات در 4 جبهه این حیاط خلوت دقیقا مشابه است.


چنانچه در کف حیاط خلوت یا حوضخانه ایستاده باشیم، به راحتی و بدون هیچ مانعی میتوانیم سقف گنبدی را مشاهده نمائیم. به عبارتی از کف تا سقف نهایی هیچ کفی برای طبقه اول وجد ندارد به طوری که در طبقه اول، معادل فضای حوضخانه طبقه همکف ایجاد شده و از پنجرههای طبقه اول به سمت فضای داخلی باز میشوند.


می توان کف حوضخانه را دید. این نوع معماری این امکان را ایجاد مینماید که در مواقع خاص اهالی اندرونی بدون قرار گرفتن در معرض دید، شاهد انجام مراسمی همچون روضه خوانی-تعزیه وامثال آن که در طبقه همکف اجرا میشود، باشند.
برای رسیدن به فضای طبقه اول دو دسترسی وجود دارد: دسترسی اول از طریق گوشوارههای شرقی و غربی موجود در بدنه جنوبی است که توسط 12 پله، شخص را از حیاط به راهرو هدایت مینماید. راهرو که عرضی معادل یک متر و طولی نیز به 8 متر دارد با چرخشی 90 درجه به بزرگترین اتاق عمارت متصل میشود. این اتاق که در بخش جنوبی پلان عمارت واقع شده از طرف شرق به راهروی ورودی، از سمت غرب توسط یک در به اتاق کوچک جنوب غربی و از سمت جنوب توسط پنجره جنوبی به فضای زیر گنبد اشراف دارد. دقیقاً مقابل این پنجره در آن طرف فضای زیر گنبد این ارسی بسیار زیبا و سه لنگه قرار گرفته که مربوط به اطاقی است با طول 8*5 متر مربع که در واقع تعریفی از معادل شاه نشین برای این عمارت تاریخی دارد. حدفاصل اتاق شاه نشین و اتاق پذیرایی(سالن اصلی بزرگ) در جنوب عمارت 2 اتاق کوچکتر در جبهه شرقی و غربی قرار گرفته که آنها با هم سه در دو لنگه مجزا، دیدی به سمت حوضخانه دارند.


پوشش تمای بخشهای پلان، تخت و با سازه تیرچوبی توسط کاهگل و خشت پوشانیده شده است. در بخش مرکزی پلان یعنی فضای بالای حوضخانه، پوشش سقف به صورت گنبدی است که در بالای آن شکلی همانند کلاه فرنگی به صورت دایره ایجاد شده است که با پنجره چوبی، اساس نوردهی فضای داخلی است. گنبد خشتی و یک پوشه است. نمای خارجی آن کاهگل و نمای داخلی توسط یزدی بندیهای زیبایی گچی پوشانده شده است.


به دلیل موقعیت خاص بنا و فشردگی بافت اطراف، عمارت اصلی تنها از سمت جنوب دارای نما ارزشمند است. نما شمالی و غربی به دیوار همسایههای مجاور و نمای شرقی متصل به کوچه باریک شرقی است.
نمای جنوبی به سه بخش مجزا تقسیم میشود: بخش مرکزی شامل 3 ورودی با قوس نیم دایره است که در کنار هم به فاصله 10 سانتی متر واقع شده است. این دهانهها دقیقا زیر پنجره چهار لنگه سالن بزرگ در طبقه اول قرار گرفتهاند و کنار آنها پایه ستونهایی سنگی به عرض 40 سانتی متر و ارتفاع 100 سانتی متر وجود دارد که روی آنها تا پیشانی بام، ستونهای آجری و مدور قرار دارد.


مشابه همین ستونها با فاصلهای 2 متری در طرفین ستونهای قبلی ایجاد شده و حدفاصل آنها پنجرهای دو لنگه تعبیه شده است.


بخش دیگری در نمای جنوبی، گوشوارههای کناری هستند. در فاصله گوشوارهها تا بخش مرکزی و ارتفاعی کمتر، با پیروی از همان پنجرهها دو لنگه طبقه اول و ورودیهای طبقه همکف در عرضی معادل 4 متر، دو دهنه ورودی به زیر زمین و یک پنجره دو لنگه هم ارتفاع با عناصر موجود طبقه اول وجود دارد.


لبه بام ظاهرا دارای آجرکاری بوده و اکنون بقای کاشی لعابدار فیروزه ای که با شکل نیم دایره به صورت افقی مابین آجر های لبه بام کار گذاشته، موجود است.

عوامل تزئین شده بنا و نوع آن:

این بنا به صورت جامع وکامل یکی از مهم ترین ابنیهای که دارای تزئینات خاص معماری سنتی و در هر مورد نیز، این هنر و نزئینات وابسته به معماری را به اوج رسانده است. تزئینات بنا به صورت تفکیکی شده به شرح زیر میباشد:

الف) تزئینات آجری
تزئینات آجری بنا به دلیل شکل معماری درونگرای خانه فقط روی نماهای داخلی، بدنه جنوبی و حیاط قابل مشاهده است. استفاده به هنگام به جای ستونهای آجری در نمای جنوبی عمارت اصلی و طراحی ساخت آجرهای قوس دار به این منظور نیز در زمره کارهای تزئینی و ارزشمند بنا است.
مهم ترین عنصر آجری در بنا مربوط به لبه دیواره داخلی حیاط مرکزی است. در این بخش سفالهای پخته شده با طرح و نقش زیبای گل و برگ، برگرفته از نقوش گلهای دوره هخامنشی به صورت قالب گیری در بدنه کنار گذاشته شده است.

ب) تزئینات چوبی:
این تزئینات از روی در ورودی به صورت ترکیبات زیبای قوس دار و کندهکاری شده آغاز میگردد. شکل دیگر تزئینات چوبی ارسی سه لنگه فضای شاه نشین عمارت اصلی قابل مشاهده است.همچنین در پنجرههای دیگر عمارت ترکیب مدرنی از لوزی به وسیله چوب ایجاد شده است.

ج) تزئینات گچی:
تزئینات گچی در 3 بخش مورد استفاده قرار گرفته است. یکی یزدی بندیهای بی نظیر زیر گنبد است که بسیار موزون و ماهرانه طراحی و اجرا شده است.
دیگری تزئینات مقرنس کاری بالای گوشه سازیهای حوضخانه است. مقرنسی کوچک و لی بسیاز زیبا. این ترکیب جالب در چهار گوشه فضای زیر گنبد تکرار شده و باعث ایجاد حالتی روحانی در این بخش شده است. از دیگر تزئینات زیبای گچی میتوان به طرحهای منقوش و بسیار ظریف در حاشیه بخاریهای دیواری اشاره نمود.

د) تزئینات سنگی:
این نوع تزئینات به شکل مجاریهای با طرح گل و گلدان در پایه ستونهای سنگی نمای جنوبی عمارت اصلی و بنای شمالی سرایداری قابل ملاحظه است.

ه) کاشی کاری:
تزئینات کاشیکاری بیشتر در محدوده حدفاصل ورودیهای با طاق در بخش نمای جنوبی عمارت اصلی و با طرح گل و مرغ با رنگ زمینه زرد و ترکیبات قرمز و آبی قابل مشاهده است.
به غیر از موارد گفته شده از کاشی لعابدار فیروزهای در حدفاصل لبه بنا و دیوارههای حیاط با بدنه استفاده شده که چون این رنگ و نوع کاشی مخصوص به معماری دوران قاجار است، فضای خانه را بیشتر به زمان قاجار میبرد.

نوع مالکیت بنا:

مالکیت بنا در حال حاضر در اختیار سازمان بازنشستگی کل کشور است.

توسعه، تغییرات و تصرفات انجام شده در بنا:

این بنا تا کنون 3 دوره مهم تغییرات داشته است: بعد از دوران با شکوه و عظمت آن که به عنوان محل زندگی شاهزاده قاجار دراختیار ورثه و خاندان ناصرالدین میرزا قرار گرفته که با تعمیرات رو به رو شده و به شکل نامناسبی از آن استفاده نموده و کوچکترین اثری از مرمت آن دیده نمیشود. تعمیراتی همچون بستن ورودیهای حوضخانه از حیاط، ایجاد حمام و توالت در زیر زمین بخش سرایداری، مسدود نمودن مسیر دوساختمان بیرونی و اندرونی از داخل حیاط (مسیر زیر گذر کوچه) و ایجاد حوضی جدید کنار حوض قدیمی احتمالا مروبط به همین دورانمی باشد.
به عنوان آخرین تحول، این بنا به دست دولت سپرده شده که در این هنگام سازمان بازنشستگی با تخریب ساختمان بیرونی در بخش شرقی کوچه باریک، این بنای دوقلوی را به دو تک بنا تبدیل نمود.
در حال حاضر در محل تخریب شده، پاساژ تجاری توسط سازمان بازنشستگی کل کشور احداث شده است.

نوع بهره برداری :

در حال حاضر بنا به صورت متروکه رها شده و بهره برداری خاصی از آن نمی شود.