وقتی رضا شاه هم از ساخت راه آهن پشیمان می شود

[Elka Shine]

این موضوع باعث شد که رضاشاه نیز در نهایت خود از ساخت این راه آهن اظهار پشیمانی کرده و آن را اشتباهی بزرگ اعلام نماید. تاج الملوک یکی از همسران رضاشاه در این رابـ ـطه می گوید: «یادم هست که رضا دو سه روز بعد از اشغال ایران به من گفت: «تاجی‌جان ما خبط (اشتباه) بزرگی کردیم که پل ورسک را منهدم نساختیم... رضا تا پایان عمر همیشه غبطه می‌خورد که چرا پل ورسک را، خراب نکرده و راه متفقین را نبسته است


راه آهن به عنوان یک مکانیسم بسیار کارآمد در زمینه حمل و نقل از اولین وجوه و مظاهر توسعه صنعتی در کشورهای توسعه یافته میباشد. از این رو، موضوع راهآهن و تأثیر آن بر پیشرفت و آبادانی کشور، یکی از موارد مورد توجه کشورهای جهان سوم در قرن نوزدهم و بعد از آن بود. چنانچه بسیاری از قراردادهای استعماری بیگانگان با ایران دوره قاجار، با هدف مشارکت کشورهایی چون انگلیس در تأسیس خط آهن واگذار میگردید؛ اما کشاکش و رقابت سیـاس*ـی روسیه و انگلیس مانع از دستیابی به این رؤیا در دوره قاجار گردید. با فروکش کردن این رقابتها در دوره رضاشاه، شرایط برای تحقق این آرزو مهیا گردید و تلاش رضاشاه برای تأسیس اولین خط آهن سراسری کشور به ثمر نشست؛ اما واقعیت آن است که تأسیس این ره آهن بیش از آنکه مطابق با نیازهای اقتصادی کشور باشد، در راستای سیاستهای مدرنیزاسیون رضاشاه بوده و بیش از آنکه به توسعه و حمل و نقل کشورر کمک نماید، به خدمت کشورهایی چون انگلیس درآمد که شرح بیشتر این موضوع در نوشته پیش رو تبیین میگردد.



تلاش پادشاهان قاجار جهت تأسیس راه آهن

فکر تأسیس خط آهن برای اولین بار در دوره ناصرالدین شاه به وجود آمد. وی در جریان مسافرتهای خود به اروپا تحت تأثیر ظواهر راهآهن و مزایای آن قرار گرفته و بعد از بازگشت به کشور، درصدد دادن امتیازاتی به انگلیس جهت تأسیس خط آهن در ایران برآمد که شاید مهمترین آن امتیاز رویتر باشد. طی این قرارداد، امتیاز ساختن هرگونه راهآهن از دریای مازندران تا خلیج فارس به رویتر واگذار شد. اما با الغای قرارداد، این امکان به طور کلی منتفی گردید.
البته انگلیس نیز در این دوره پیشنهاداتی را جهت تأسیس خط آهن مطرح میکند، از جمله خط آهنی که از طریق ایران، اروپا را به هندوستان متصل کرده که بخشی از آن از خلیج فارس و بخشهای جنوبی ایران میگذشت. «اصولاً انگلیس اعتقاد داشت که این خط آهن از شمال به جنوب کشیده شود، تا بتواند جهت حمله احتمالی به روسیه و سپس شوروی پس از انقلاب اکتبر 1917م. استفاده شود.»1

طبیعی بود که روسیه رقیب سیـاس*ـی انگلیس چنین امتیازی را مغایر با منافع سیـاس*ـی خود دیده و به مخالفت با آن بپردازد. این موضوع به قدری برای روسیه حائز اهمیت بود که طی قراردادهایی و در ازای پرداخت وام از ایران تضمین میگرفت که بدون اجازه این کشور اقدام به تأسیس راهآهن نکند.

درواقع میتوان گفت، رقابت سیـاس*ـی روسیه و انگلیس تحت عنوان «بازی بزرگ» و «بیم و هراس آنها از یکدیگر عامل بسیار مهمی در تعویق احداث راهآهن در ایران دوره قاجار بود.»2

بدین ترتیب آرزوی تأسیس خطآهن به مثابه عقدهای ناگشوده به دوره رضاشاه کشیده شد و با فروکش کردن رقابتهای سیـاس*ـی دو کشور مداخلهگر روسیه و انگلیس، زمینه و امکانات لازم جهت تحقق این هدف امکانپذیر گشت. این شرایط فرصت خوبی برای رضاشاه ایجاد نمود تا در راستای برنامه مدرنیزاسیون به ساخت خط آهن مبادرت نماید. این برنامه که ساخت و احداث برخی از مظاهر دنیای صنعتی را ایجاب مینمود، بر پایهی تقلید از غرب و نیز از بین بردن بخشی از وجوه سنتی و فرهنگی کشور قرار داشت. ساخت راه آهن سراسری نیز با توجه به این شرایط در دستور کار رضاشاه قرار میگیرد.

البته پیش از آن، خط آهن کوچکی میان تهران و شهرری (حضرت عبدالعظیم) وجود داشت که توسط یک شرکت بلژیکی احداث شده بود، همچنین یک خط آهن که از جلفا (واقع در آذربایجان شوروی) به تبریز می‌رسید که علاً بلااستفاده بودند؛ اما طرح خط آهن سراسری کشور، در سال 1305 تصویب میگردد.

یکی از پیشنهاد دهندهگان اصلی این طرح، مهدی‌قلی هدایت بود. وی در کتاب «خاطرات و مخاطرات» خود در این رابـ ـطه می‌نویسد: «اول اسفند 1305 من پیشنهاد راه‌آهن را به مجلس بردم. من‌الغرائب، مصدق‌السلطنه مخالف شد که در عوض قندسازی باید دایر کرد. راه‌آهن منافع مادی مستقیم ندارد..»3 بعد از مطرح شدن طرح خط آهن سراسری، برخی از نمایندگان از جمله دکتر مصدق به مخالفت با آن پرداختند. طبق طرح قرار بود محل هزینه خط آهن از مالیات شکر و قند باشد. اما مصدق معتقد بود «به جای آنکه این اندوخته مالی که باید به دشواری تهیه شود، صرف کشیدن راهآهن و مخارج سنگین آن شود، درستتر آن است که همین کار را با هزینه بسیار کمتری از طریق کشیدن جادههای سوله فراوان تأمین کرد.4

درواقع استدلال مخالفین از این جهت بود که راه آهن سراسری بیش از آنکه منافع تجاری و اقتصادی داشته باشد، طرحی شتابزده و تقلیدی بوده و مطابق با شرایط کنونی کشور نمیباشد.

با این حال و علیرغم تمام مخالفتها طرح مزبور تصویب و اولین کلنگ ساختمان آن در سال 1306 در تهران زده شد. این خط آهن بعد از 11 سال (1317) به بهرهبرداری رسید.

اما همانطور که مخالفین استدلال کرده بودند راه آهن سراسری نه تنها منافع اقتصادی خاصی برای ایران نداشت، بلکه بعدها به ضرر خود رضاشاه و برکناری او از قدرت نیز تمام شد؛ چنانچه در جنگ جهانی دوم این راه آهن یکی از راههای مهم متفقین جهت ارسال تجهیزات نظامی و غیرنظامی به شوروی بود. در این رابـ ـطه با توجه به دشواریهایی که حمل تجهیزات و تدارکات نظامی به اتحاد شوروری از طریق سایر راهها وجود داشت و دارا بودن مزیتها و امکانات مناسبتر راهآهن و راه شوسه خلیج فارس به شوروی، ایران و استفاده از راهآهای آن مورد توجه جدی متفقین قرار میگیرد. 5 اهمیت ایران و راه ارتباطی آن به حدی ضرورت داشت که بعدها چرچیل نیز به آن اذعان کرده و گفته بود «ایجاد یک راه ارتباطی از طریق ایران برای تماس گرفتن با شوروی اهمیت فوقالعادهای داشت.»6 این در حالیست که رضاشاه علیرغم آنکه در جنگ جهانی دوم اعلام بیطرفی کرده بود؛ اما به امید پیروزی آلمانها، مخفیانه از این کشور حمایت مینمود. بنابراین راه آهن سراسری ناخواسته به خدمت متفقین درآمده و موجبات شکست قطعی آلمان و نارضایتی متفقین از وی و در نهایت برکناری او از سلطنت را ایجاد کرد.

این موضوع باعث شد که رضاشاه نیز در نهایت خود از ساخت این راه آهن اظهار پشیمانی کرده و آن را اشتباهی بزرگ اعلام نماید. تاج الملوک یکی از همسران رضاشاه در این رابـ ـطه میگوید: «یادم هست که رضا دو سه روز بعد از اشغال ایران به من گفت: «تاجی‌جان ما خبط (اشتباه) بزرگی کردیم که پل ورسک را منهدم نساختیم... رضا تا پایان عمر همیشه غبطه می‌خورد که چرا پل ورسک را، خراب نکرده و راه متفقین را نبسته است.

دانلود رمان و کتاب های جدید