آموزشی چگونه اشعار را نقد کنیم؟

[Forgettable]

بنام خدا؛

کلیهء مطالب این صفحه، نوشتهء متخصصان و کارشناسان این رشته می باشد؛ بهمین دلیل امکان مکرر شدن یک مطلب وجود دارد.

با تشکر از همراهی

 

[Forgettable]

اشاره: از

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

احسان طبری پیشترها مطلبی در مورد رویکرد ادبی وی منتشر کرده بودیم. را عمدتا به عنوان فعال سیـاس*ـی و تئوریسین حزب توده می‌شناسند. اما دایره فعالیت‌های وی تنها به مسائل سیـاس*ـی محدود نمی‌شد. وی یکی از روشنفکرانی بود که دغدغه زبان را داشت و به شعر و مباحث ادبی می‌پرداخت. پیشتر نیز مطلبی از وی در همین حوزه منتشر کرده بودیم.این جستار را می‌توان عصاره نگاه احسان طبری به هنر اول ایران دانست. البته چونان که خواهید خواند، این مطلب نیز آغشته به رویکردهای چپگرایانه‌ی وی شده‌است. در این مقاله طبری تاویل جالب دیگری از معماری شعر ارائه می دهد که خواندنش را به شاعران و منتقدان توصیه می کنیم.

 

[Forgettable]

طی سال‌های اخیر درباره ی شعر و نقد شعر کهن و شعر امروزی در کشور ما کتب و رسالات فراوانی نوشته شده است.

یکی از جالب ترین کتب در این میانه صور خیال در شعر فارسی از شفیعی کدکنی است. در کتاب ذکر شده ابتدا این صور خیال مورد بحث نظری بسیار وسیع قرار می‌گیرد و سپس بر شعر فارسی از آغاز قرن سوم هجری تا قرن ششم هجری (دوران امیر معزی و لامعی و ارزقی) انطباق می‌یابد و امید است این بررسی که گویا مجلدات متعددی را در بر خواهد گرفت ادامه یابد. ما این کتاب را از آن جهت در مقدمه ی سخن از کتب مربوط به شعر ذکر کردیم که صرفنظر از بیان تئوری و در آمیختن تحقیق تاریخی با تحلیل و استنتاج منطقی، خواننده را با منابع بسیار وسیعی در فارسی و عربی درباره شعر و نقد الشعر یا عیار الشعر مانند آثار فلاسفه بزرگ ایران و عرب (از قبیل ابن سینا، ابن رشد، خواجه نصیر) و کسانی ک صرفن به مسایل فنی و ذوقی شعر و نثر هنری عربی پرداخته‌اند مانند تفتازانی صاحب مطول و جرجانی صاحب اسرارالبلاغه و ابن سنان صاحب سرالفصاحه و ابن قتیبه صاحب الشعر و الشعرا و مرزوقی صاحب شرح حماسه و دیگران آشنا می‌کند و مایه ی ادبی و تحقیقی به خواننده می‌دهد و بسیار کتاب پر مطلب و پر اندیشه است.

 

[Forgettable]

آقای کدکنی کتاب دیگری نیز در زمینه ی مورد بررسی ما دارد یعنی کتاب موسیقی شعر که آن را در جوانی نوشته ولی اخیر به چاپ رسیده است. در آستانه ی شرکت در این مجلس بار دیگر چاپ تازه‌تر دو جلد کتاب طلا در مس رضا براهنی و صور و اسباب در شعر امروز ایران اسماعیل نوری علاء را خوانده ام که مستقیمن به شعرا و شعر امروز اختصاص دارد. در سابق کتاب شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب دکتر عبدالحسین زرین کوب را خوانده بودم که آن نیز بحث مشبعی از دیدگاه فرهنگ ایرانی و اسلامی ایران درباره ی شعر بطور اعم و نیز شعر امروز است. دکتر زرین کوب در کتاب یادداشت‌ها و اندیشه‌ها نیز بخشی از کتاب را به مسایل مربوط به ماهیت شعر و نقد شعر در اروپا و نقد شعر در ایران اختصاص داده است که سودمند است و از جمله در آن شعر سره یا شعر ناب (Poésie pure) شاید برای اولین بار مورد بحث قرار می‌گیرد.

 

[Forgettable]

از آثار دیگری که اینجانب با آن‌ها آشنا هستم شعر و سیاست رساله ی کوچک ولی اندیشمندانه ی ناصر پورقمی و از شعر گفتن اسماعیل خوئی است که طی آن دو قطعه ملخص از آثار ایمانوئل کانت و مارتین‌هایدگر درباره ی شعر نیز به صورت ترجمه گنجانده شده است. کتاب محمد حقوقی بنام شعر نو از آغاز تا امروز ـ بررسی اشعار شاعران امروز را از ١٣۰١ تا ١٣۵۰ در بر می گیرد یعنی در واقع آقای حقوقی بحثی را آغاز کرده است که کتاب با ارزش یحیی آرین پور از صبا تا نیما در آستانه‌اش متوقف شده است.

 

[Forgettable]

حقوقی در کتاب خود تاریخ مختصر ۵ دهه شعر نو و تفسیر برخی اشعار و نمونه ی آن ها را با هم یکجا مطرح کرده است. یعنی کتاب او چند وظیفه را با هم انجام می‌دهد و بطور عمده جنگی از منتخبات اشعار نو پردازانه با مراعات سلیقه ی مؤلفان اشعار است. همچنین با کتاب جالب و منظم دکتر حمید زرین کوب بنام چشم انداز شعر نو فارسی آشنا شده ام.

با وجود این تالیفات متعدد گاه خوب و بسیار خوب، وقت آن رسیده است که بر پایه و ملاک اجرای یک بررسی تاریخی ـ منطقی درباره ی تکامل شعر نو در ایران، اثر تفصیلی ـ تحلیل بزرگی نوشته شود که به تر است کار جمعی باشد تا متضمن اطلاع، قضاوت و فرهنگ هر چه سرشارتری در این موضوع شود، زیرا به اندازه ی کافی زمان گذشته است که بتوان منظره را دید و درباره اشخاص و آثار و مسایل نظر داد، به حد کافی مصالح تحقیقی بررسی‌های بزرگ و کوچک خوب جمع شده است که بتوان این وظیفه را انجام‌پذیر دانست.

 

[Forgettable]

کتبی که درباره ی ماهیت شعر و هنر و بویژه شعر امروز نگاشته شده باز هم بیش از این هاست. ما از کتبی نام بـرده‌ایم که خوانده‌ایم یا با آن ها آشنایی یافته ایم. متاسفانه تاکنون با سبک‌شناسی دینامیک دکتر آریان پور و پست و بلند شعر نو دکتر خانلری آشنا نشده ام. با آن که کتب دیگر این مؤلفان را درباره ی هنر یا شعر خوانده و بهره بـرده ام. مسلمن این فهرستی است بسیار ناقص ولی همین اندازه نشان می‌دهد که دانش ایرانی ما درباره ی شعر و نقد شعر در کار زایش است و در این دانش هم اکنون استفاده ی وسیع از منابع مختلف گوناگون شرقی (مثلن از العمده ابن رشیق در محاسن شعر و آداب آن گرفته تا منابع غربی مانند بحث مارتین‌ هایدگر فیلسوف اگزیستانسیالیست آلمانی درباره ی ماهیت سرشت شعری در نزد شاعر آلمانی هولدرلین) انجام گرفته است.

اشکال ما در همین جاست که ما یک فرهنگ جهانی داریم و یک فرهنگ ملی خودمان که با فرهنگ اسلامی و عربی در دوران هزار سال اخیر جوش خورده است.

 

[Forgettable]

نه تنها رشته‌هایی از علوم انسانی و اجتماعی و اصناف هنر، بلکه حتا، رشته‌هایی از علوم طبیعی نیز باید در کشور ما با نوعی درآمیزی متناسب و معقول مابین این دو رشته ی فرهنگ انجام گیرد و به همین جهت پژوهندگانی مانند دکتر آریان پور، شفیعی کدکنی وعبدالحسین زرین کوب و دکتر خانلری که در کنار فرهنگ جهانی به فرهنگ خودی نیز نظر داشته‌اند (صرفن از جهت اسلوبی) در جاده ی ثمر بخش‌تری حرکت کرده‌اند و نسل نوین روشنفکران انقلابی نیز باید این دوچهرگی را بیاموزند. ما باید نسلی سخت کوش و بسیار اندیش و پرخوان باشیم و به تنوع طبیعی بسنده نکنیم و بنا به اصطلاح شادروان دهخدا “شدت عمل ایرانی” را بار دیگر در تاریخ بارز سازیم.

 

[Forgettable]

در دوران رژیم گذشته، بحث‌های داغ مربوط به شعر امروز در مطبوعات ادواری آن ایام می‌شده که در پس بعضی از آن ها سیمای کریه ساواک مشهود بود. اینجانب این بحث‌ها را نیز تا آن جا که دستم می‌رسیده دنبال می‌کرده ام. برخی از آن ها به علت لحن گزنده‌اش مرا ناخرسند می‌ساخت و در نوشته‌های خود این ناخرسندی از شیوه ویرانگر انتقاد را بارها یاد کرده ام. می‌گویند زبان نیز از تپانچه قتال‌تر است. در قرون وسطی این نوع زبان تیزی را “فصاحت کلبی” می‌نامیدند و می‌گفتند اگر چه ممکن است کسی در این فن شخص بزرگی باشد ولی خود این فن فن کوچکی است.

 

[Forgettable]

روشن است که من در این جا وقت دوستان را برای اظهار نظر درباره ی شاعران جداگانه نمی‌گیرم. هم به این دلیل که در این زمینه نوشته‌ها کم نیست. هم به این دلیل که به آثار هر شاعری و به هر شعر جداگانه ی وی باید مستقل برخورد کرد. به ویژه آن که برخی شاعران ما آثار متعدد دارند و سبک هنری محتوای فکری آن ها در عمر شاعری شان تحولاتی را از سر گذرانده است. درباره ی برخی از شاعران معاصر این سعادت را یافته ام که به طور پراکنده‌ای اظهار نظرهایی کرده ام. هر شعر خوب یک کتاب کوچک است که به شکل فشرده، اندیشه و احساس شاعر را درباره ی واقعیت معین منعکس می‌کند و گشودن این کلاف کار ساده‌ای نیست.

لذا خود را در این گفتار مقصور می‌کنیم به بیان برخی اندیشه‌ها درباره ی نقد و تفسیر شعر به عنوان شاخه‌هایی از ادب و شناخت هنری و نیز اشاراتی به ملاک‌های عینی یک نقد با محتوا و مستدل، و این که نقد نباید سمت ذهنی ستایشی یا نکوهشی عبث پیدا کند و ضرور است که برای خوانندگان و خود شاعر سخن او مقنع و عینی و ملموس باشد، زیرا نقد اگر تا حد طرح مسایل نو و آموزنده و تفکر وادارنده بالا نیافرازد و فرانیازد، یک رشته ی معرفتی و یک نقد آفریننده نیست.

جریان نوآوری پنجاه سال اخیر در شعر فارسی، در تاریخ کهن کشور ما در دوران‌های مختلفی، نظایری داشته است.