•°•~♰قرون وسطی♰~•°•

[^Fatemeh.R80]

قرون وسطی•°•


دوره‌ای از تاریخ اروپا


قرون وسطی، سده‌های میانی یا قرون میانی به دوره‌ای از تاریخ اروپا از قرن پنجم تا قرن پانزدهم میلادی گفته می شود.
معمولا آغاز این دوران سقوط امپراتوری روم غربی در سال ۴۷۶ میلادی در نظر گرفته می شود و فرجام آن دوران رنسانس و عصر کاوش‌ها می باشد. تقسیم‌بندی فرهنگی تاریخ اروپا به ترتیب شامل عصر باستان، قرون وسطی و دوران مدرن است.
خود دوران قرون وسطی نیز به سه عصر قرون وسطای آغازین، قرون وسطای میانی و قرون وسطای متأخر بخش بندی می‌شود.

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

صلیب ماتیلدا، این صلیب برای ماتیلدا، رئیس صومعهٔ اسن (۹۷۳–۱۰۱۱) ساخته شد.
این شمایل مسیح احتمالاً در کلن یا اسن ساخته شده‌است.

 

[^Fatemeh.R80]

در دوران باستان متأخر طی سده های سوم تا پنجم میلادی بتدریج امپراتوری روم غربی دچار جنگ‌های داخلی، اختلال در نظام تجاری و اداری، کاهش جمعیت، پراکندگی جمعیت شهرها، تهاجمات گسترده اقوام بیابانگرد و سکونت جمعیت گسترده ای از آنها شد.
این رخدادها نهایتا به سقوط امپراتوری روم غربی انجامید.
سپس قرون وسطی آغازین (سده پنجم تا دهم) فرارسید.
در ابتدای قرون وسطی آغازین (سده های پنج تا هفت) در اثر خلأ نظام سیـاس*ـی-اداری روم غربی و گسست شبکه تجاری، روندهای یادشده تشدید گردید. حرکت جمعیت های مهاجر در دورهٔ مهاجرت‌ها، از جمله تیره‌های مختلف ژرمن‌ها‌ منجر به تأسیس پادشاهی‌های تازه‌ای بر روی باقی‌مانده‌های امپراتوری روم غربی گردید.
از سوی دیگر، امپراتوری بیزانس که ادامه دهندهٔ راه امپراتوری روم بود، توانست در شرق مدیترانه به حیاتش ادامه دهد و یک قدرت بزرگ باقی بماند و دوره ای از شکوه اقتصادی و سیـاس*ـی را در سده ششم به‌خصوص تحت حاکمیت ژوستینین یکم تجربه کند. اما جنگ طولانی مدت با ساسانیان و سپس فتوحات مسلمانان در آسیا و شمال آفریقا، این امپراتوری را به شدت تضعیف کرد.
طی این دوره حیات اقتصادی اجتماعی پررونقی در بیزانس استمرار داشت و مجددا در پایان این دوره در زمانباسیل دوم به اوج رسید.
غرب اروپا، گرچه دستخوش تغییرات اساسی در ساختارهای سیـاس*ـی و اجتماعی گردید، اما میراث دوران باستان متاخر به‌طور کلی نابود نشد.
بیشتر پادشاهی‌ها نهادهای باقی‌مانده از دوران امپراتوری روم را با یکدیگر ترکیب و حفظ نمودند. صومعه‌ها و راهب‌ها به مسیحی‌سازی کافران اروپایی بدون توقف ادامه دادند.
فرانک‌ها توانستند تحت حکومت دودمان کارولنژی‌ها امپراتوری کوتاه مدت کارولنژی را در قرن هشتم و اوایل قرن نهم میلادی برپا کنند.
غرب اروپا بتدریج توان اقتصادی و اجتماعی خود را بازیافت و رنسانس کارولنژی منجر به رونق دوباره علوم و هنرها گشت.
این امپراتوری بیشتر مساحت اروپای غربی را به زیر سلطه خود درآورد، ولی کمی بعدتر بخاطر فشار جنگ‌های داخلی و یورش‌های مهاجمان خارجی همانند: وایکینگ‌ها از شمال،مجارها از شرق، و سارازن‌ها از جنوب، از پای درآمد و نابود شد.
در خاتمه این دوره غرب اروپا میان مجموعه ای از دوک‌نشین‌ها و دولت‌شهرها تقسیم شده بوده و قدرت اصلی معنوی و سیـاس*ـی در اختیار پاپ قرار داشت.

 

[^Fatemeh.R80]

در طول قرون وسطی میانی (سده یازدهم تا سیزدهم) جمعیت اروپا به سرعت رو به افزایش نهاد. در غرب اروپا توسعهٔ اختراعات در زمینه‌های فناوری و کشاورزی اجازهٔ رشد تجارت را داد.
دوران گرمایشی قرون وسطی که باعث تغییرات آب‌وهوایی گردیده بود، باعث افزایش میزان بازده محصولات شده بود.
اربـاب‌منشی، روستائیان را در روستاها سازماندهی می‌نمود تا دارایی‌ها و خدمات کارشان را به اشراف ارائه دهند و فئودالیسم، ساختاری سیـاس*ـی بود که بوسیلهٔ آن شوالیه‌ها و اشراف دون‌پایه، خدمات نظامی‌شان را در مقابل حقی از زمین‌ها به سروران‌شان ارائه می‌دادند؛ این دو روشی بود که جامعهٔ دوران قرون وسطای متأخر را سازماندهی می‌کرد.
نظام‌نامهٔ قانونی امپراتوری، به نام بدنه قانون مدنی یا «نظام‌نامهٔ ژوستینین» در ایتالیای شمالی و در سال ۱۰۷۰ دوباره کشف شد.
کلیسا در اوج قدرت قرار داشت اما کلیسای واتیکان و کلیسای ارتدوکس از هم جدا شدند.
فرارسیدن سلجوقیان از آسیای میانه بهآناتولی و شام باعث تضعیف امپراتوری بیزانس گردید.
در مقابل، واتیکان جنگ‌های صلیبی را به راه انداخت و در پی آن اروپایی‌های مسیحی غربی برای بازپس‌گیری سرزمین مقدس از مسلمانان از سال ۱۰۹۵ به مدت دو سده به شام و شمال آفریقا لشکر کشیدند و همچنین در شبه جزیره ایبری برای بازپس‌گیری اندلس کوشیدند.
جنگ های صلیبی در برابر مسلمانان در بلندمدت دستاوردی برای کلیسا و شاهان اروپا نداشت اما بر رونق تجارت دولت‌شهرهای ایتالیایی افزود.
جنگ صلیبی چهارم با غارت قسطنطنیه امپراتوری بیزانس را بشدت تضعیف کرد و قدرت و ثروت سرشاری را نصیب جمهوری ونیز نمود و باعث انتقال میراث کلاسیک به اروپای لاتینشد.
در شمال اروپا، اقوام بت پرست وایکینگ و لیتوانیایی مسیحی شدند.
تأسیس و گسترش پادشاهی فرانسه، پادشاهی انگلستان وامپراتوری مقدس روم باعث تجمیع قدرت سیـاس*ـی و کاهش آمار جرم و جنایت و خشونت گردیدند، اما از سوی دیگر نیز ایدهٔ متحد ساختن تمام جهان مسیحیت را با چالش جدی مواجه ساختند. حملات امپراتوری مغول دولت های اسلاو حاکم بر دشت های روسیه و پادشاهی مجارستان را درهم کوبید.
انتقال دانش و فناوری مسلمانان به نوزایی سده دوازدهم کمک کرد و مروج تأسیس دانشگاه‌ها و توسعه فلسفه مدرسی جهت پیوند دادن دین و عقل گردید.
خداشناسی توماس آکویناس، نقاشی‌های جوتو دی بوندونه، شعرهای دانته آلیگیری و جفری چاسر، سفرهای مارکو پلو، و معماری گوتیک کلیساهای جامع همانند کلیسای جامع شارتر در میان دستاوردهای برجستهٔ اواخر این دوره و نیز دوره قرون وسطای متأخر بوده‌اند.
در این دوره طریقت های مسیحی متعددی نظیرفرقه فرانسیسکن و شوالیه‌های مهمان‌نواز پدیدار شد.

 

[^Fatemeh.R80]

دوران قرون وسطای متأخر (سده های چهاردهم و پانزدهم) همراه با فجایع بزرگ و بحران شدید برای اروپا بود به طوری که قحطی،طاعون و جنگ که باعث کاهش جمعیت قارهٔ اروپا گردید و میان سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۵۰، مرگ سیاه باعث کشته شدن یک سوم کل جمعیت قارهٔ اروپا در آن زمان شد. ستیزها، بدعت‌کاری‌ها و جدایش غرب در کلیسای کاتولیک همزمان با مناقشات میان ایالتی، نزاع‌های مدنی و شورش دهقانان سراسر پادشاهی‌های گوناگون را درنوردیدند.
جنگ صدساله خسارات فراوان برای فرانسه و انگلستان به بار آورد اما همزمان باعث رشد ملی گرایی شد.
امپراتوری عثمانیبیزانس و فتح کرد و مسلمانان بر اروپای شرقی چیره شدند، اما همزمان اندلس را از دست دادند.
با تضعیف کشاورزی، نظام فئودالیسم بشدت افول کرد و شوالیه ها قدرت خود را در برابر دولت مرکزی از دست دادند.
طبقه جدیدی از شهرنشینان به‌خصوص در ایتالیا و فلاندر برآمدند که به صنعت و تجارت اشتغال داشتند و پایه گذار رنسانس شدند.
دولت‌شهرهای ایتالیایی یک شبکه تجاری وسیع در مدیترانه ایجاد کردند و بانکداری رونق یافت. صنایع ریخته گری و ساعت سازی به‌خصوص در اروپای مرکزی رشد کرد و منجر به توسعه کاربرد سلاح گرم و ادوات نظامی شد.
با توسعه دریانوردی، پایه های عصر کاوش‌ در شبه جزیره ایبری و ایتالیا گذاشته شد.
از اواخر این دوره با توسعه فناوری های جدید از جمله ماشین چاپ، نهادها، اصناف و فرهنگ شهرنشینی، مکتب انسانگرایی، گسترش دانشگاه ها و هنرها، نهادهای پولی و انباشت ثروت، ایجاد شبکه تجاری درون و بیرون قاره که عمدتا به نام رنسانس خوانده می شود، سبب شد اروپا آماده ورود به دوران مدرن نخستین شود.

 

[^Fatemeh.R80]

واژه شناسی و دوران شناسی•°•



قرون وسطی یکی از سه دورهٔ اصلی در تقسیم‌بندی تاریخ اروپامحسوب می‌گردد.
این سه دوره شامل دوران‌های تمدن‌های باستانییا اروپای عصر باستان؛ قرون وسطی و دوران مدرن می‌باشد.

(سده های پنجم تا هفتم)

نویسندگان قرون وسطایی تاریخ را به دوران‌هایی همانند «شش دوران» یا «چهار امپراتوری» تقسیم می‌نمودند و در این تقسیم‌بندی، دوران خود را آخرین دوره پیش از پایان جهان در نظر می‌گرفتند.
آن‌ها هنگام اشاره به دوران خود از واژه «مدرن» استفاده می‌نمودند.
در دهه ۱۳۳۰ م، انسان‌شناس و شاعری به نامفرانچسکو پترارک، زمان‌های پیش از ظهور مسیح را به عنوان،آنتیکوآ (و یا باستان) و دوران مسیحی را به عنوان دوران نُووآ (و یا نو) تقسیم نمود.
لئوناردو برونی نخستین تاریخ‌نگاری بود که از دوره‌های سه‌گانه در کتابش به نام تاریخ مردم فلورانسی (۱۴۴۲ م) استفاده نمود.
برونی و تاریخ‌نگاران بعدی با این استدلال که ایتالیا از هنگام پترارک تغییر نموده و بهبود یافته، دورهٔ سومی به دو دوره‌ای که پترارک نام بـرده بود، افزودند. واژه «قرون وسطی» برای نخستین بار در اسناد لاتینی سال ۱۴۶۹ م و به عنوان media tempestas یا «فصول میانی» ظاهر گردید.
در نخستین بارهایی که این واژه بکار رفته‌است، تفاوت‌های زیادی موجود است همانندmedium aevum یا «قرن میانی» که نخستین بار در ۱۶۰۴ م ثبت شده[۷] و media saecula یا «قرون وسطی» که نخستین بار در ۱۶۲۵ م ثبت گردیده‌است.
لفظ جایگزین "medieval" (و یا گاهی اوقات "mediaeval"[۹] یا "mediæval") از واژهٔ medium aevum مشتق گردیده‌است.
دوره‌بندی سه‌گانه پس از تاریخ‌نگاری آلمانی در قرن هفدهم به نام کریستوف کلاریوس، به مرسوم گردید و رواج یافت و برطبق آن تاریخ به سه دورهٔ باستان، میانی و مدرن تقسیم گردید.

 

[^Fatemeh.R80]

نقطه آغاز قرون وسطی به‌طور عام در حدود سال ۵۰۰ میلادی پذیرفته شده‌است، با تاریخ دقیق سال ۴۷۶ م که نخستین بار بوسیلهٔ برونی تعیین گردید.
تاریخ‌های دیگری که برای سرآغاز این دوران، اغلب در مناطق پیرامونی اروپا تعیین شده‌اند.
در کل تاریخ پایان قرون وسطی برای اروپا سال ۱۵۰۰ م در نظر گرفته می‌شود، اگرچه هیچ توافق جهانی برای تعیین این تاریخ وجود ندارد.
گاهی اوقات بسته به نوع اتفاقات، زمان وقوع رویدادهایی همانند سقوط قسطنطنیه بوسیلهٔ ترکان عثمانی در ۱۴۵۳ م، نخستین سفر دریایی کریستف کلمب به قاره آمریکا در ۱۴۹۲ م، یا آغاز فراینداصلاحات پروتستانی در ۱۵۱۷ م به عنوان تاریخ پایان قرون وسطی در نظر گرفته شده‌است. تاریخ‌نگاران انگلیسی اغلب رویداد نبرد بازورث فیلد، در ۱۴۸۵ را برای پایان این دوره در نظر می‌گیرند.[۱۵]برای اسپانیا، تاریخ‌هایی که معمولاً استفاده می‌شوند شامل: مرگ پادشاه فردیناند دوم در ۱۵۱۶ م، مرگ ملکه ایزابلای یکم در ۱۵۰۴ یاتسخیر گرانادا در ۱۴۹۲ هستند.
تاریخ نگاران کشورهایی که در آن‌ها گویش‌وران رومی زندگی می‌کنند تمایل دارند تا دوران قرون وسطی را به دو قسمت تقسیم نمایند؛ آنان قسمت‌نزدیکتر را «پسین» و دیگری را «اولیه» نام‌گذاری کردند.
تاریخ‌نگاران انگلیسی زبان، همانند همتایان آلمانی‌شان، عموما قرون وسطی را به سه بخش تقسیم می‌کنند: «آغازین»، «میانه» و «متأخر».
در سده نوزدهم، سراسر قرون وسطی را اغلب با نام «دوران تاریکی»مورد اشاره قرار می‌دادند، اما با رواج تقسیم‌بندی سه‌گانه، استفاده از این واژه در میان تاریخ‌نگاران، منحصر به قرون وسطی آغازین گشت.

 

[^Fatemeh.R80]

زوال و سقوط امپراتوری روم•°•


دوران باستان متأخر، امپراتوری روم، سقوط امپراتوری روم غربی و امپراتوری بیزانس تحت خاندان کنستانتین و والنتینیان

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

یک مجسمه از اوخر دوران روم که در آن حکومت چهار فرمانروایی به نمایش درآمده‌است.
اکنون در ونیز

در طول سده دوم میلادی، امپراتوری روم توانست به اوج گستردگی سرزمینی خود دست‌یابد؛ روم در دو سدهٔ پسین، کاهش قدرت و توانایی ادارهٔ مناطق دورافتاده‌ترش را تجربه نمود.
جنگ داخلی، مشکلات اقتصادی همانند تورم و فشارهای خارجی بر مرزهای امپراتوری باعث بروز بحران قرن سوم در امپراتوری گردید، در این بحران امپراتورهایی که بر تخت می‌نشستند پس از اندک زمانی بوسیلهٔ غاصبی از قدرت برکنار می‌گردیدند.
در طول سده سوم میلادی مخارج نظامی پیوسته افزایش می‌یافت، که یکی از دلایل اساسی آن جنگ با شاهنشاهی ساسانی بود که در میانهٔ سده سوم تجدید نیرو نموده‌بود.
شمار سپاهیان دو برابر گشت و واحدهای کوچک نظامی و سواره نظام‌ها جای لژیونرهای رومی را به عنوان واحدهای تاکتیکی سپاه امپراتوری، گرفتند.
نیاز به درآمد بیشتر منجر به برقراری مالیات‌های سنگین‌تری گردید و باعث تباهی شمار و طبقهٔ خانواده‌های سرمایه‌دار یا ملک‌داران گردید و شمار افرادی از آنان را حاضر به قبول مسئولیتی حکومتی و اداری در شهرهای خودشان بودند را، به شدت کاهش داد.
کارمندان بیشتری برای برآورده کردن احتیاجات سپاه در ادارات مرکزی مورد نیاز بود که موجب دادخواهی شهروندان گردید مبنی بر اینکه شمار جمع‌آوری کنندگان مالیات در امپراتوری از شمار مالیات‌دهندگان بیشتر است.

 

[^Fatemeh.R80]

برای حل بحران سده سوم، امپراتور دیوکلسین (۲۸۴–۳۰۵ در قدرت)، امپراتوری را در سال ۲۸۶ به دو بخش اداری و اجرایی نیمه شرقی ونیمه غربی تقسیم کرد؛ اما این تقسیم‌بندی به وسیلهٔ ساکنان و فرمانروایان این بخش ها به در نظر گرفته نمی‌شد از آنجایی که تمامی فرمان‌های قانونی و اجرایی یک بخش در بخش دیگر نیز معتبر شناخته می‌شد. اصلاحات دیوکلیسین بدون اینکه منجر به جنگ داخلی گردد، دیوان‌سالاری حکومتی را تقویت کرد، سیستم مالیاتی را اصلاح کرد و سپاه امپراتوری را قدرتمندتر کرد، این اصلاحات برای دوام امپراتوری زمان بیشتری فراهم کرد اما نتوانست مشکلاتی که پیش روی امپراتوری قرار می‌گرفت را حل نماید؛ از این مشکلات می‌توان به این موارد اشاره کرد: مالیات‌های سنگین، کاهش میزان زادوولد، و فشار بر روی مرزهای امپراتوری و...
در سال ۳۳۰ م و پس از دورهٔ جنگ‌های داخلی[کدام؟]، کنستانتین بزرگ (۳۰۶–۳۳۷ در قدرت) شهر بیزانتیوم را به عنوان پایتخت قسمت شرقی و نام تازهٔ کُنستانتینوپول بنیان نهاد.
جنگ و درگیری داخلی میان امپراتورهای رقیب به کاری رایج در میان سده چهارم میلادی بدل شده بود و باعث گشت تا سربازان و نیروهایی که باید در مرزهای امپراتوری به‌سر می‌بردند، سرگرم این کار گردنند و دست متجاوزان و صحرانشینان افزایش مهاجم برای حملاتشان باز شود.
در بیشتر سده چهارم میلادی جامعه رومی، بر گونهٔ تازه‌ای که با مدل دوران باستان متفاوت بود، استوار گردید و باعث افزایش شکاف طبقاتی میان ثروتمند و فقیر و همچنین کاهش و زوال قدرت و سرزندگی در میان شهرهای کوچک گردید.
تغییر دیگری که به وقوع پیوست مسیحی‌سازی و تغییر دین رسمی امپراتوری بهمسیحیت در روندی تدریجی بود که از سده دوم تا سده پنجم میلادی به درازا انجامید.

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

نقشهٔ تقریبی مرزهای اروپا در حدود سال ۴۵۰ میلادی

 

[^Fatemeh.R80]

در سال ۳۷۶ م گوت‌ها، که از هون‌ها فرار می‌کردند، اجازه‌نامه‌ای از امپراتور والنس دریافت نمودند (۳۶۴–۳۷۸ م در قدرت) تا در ایالت رومی تراکیه واقع در شبه‌جزیره بالکان ساکن گردند.
این اسکان یافتن به راحتی صورت نپذیرفت و هنگامی که افسران رومی نتوانستند مشکلات به وجود آمده را برطرف نمایند، گوت‌ها به تاخت و تاز و غارت در مناطق امپراتوری مبادرت ورزیدند.
والنس که در تلاش برای از بین بردن این وضعیت وخیم بود در نبرد آدریانوپل در ۹ اوت ۳۷۸ م بدست گوت‌ها کشته‌شد.
در کنار تهدیدهای کنفدراسیون‌های قبایل از شمال، در میان خود امپراتوری نیز مرزبندی‌هایی میان امپراتوری به وجود آمد، مخصوصاً کلیسای مسیحی که مشکلاتی را به وجود آورد.
در سال ۴۰۰ م ویزیگوت‌هابه امپراتوری روم غربی هجوم بردند و اگرچه مدتی عقب رانده شدند اما سرانجام در ۴۱۰ م شهر رم را غارت کردند.
در سال ۴۰۶ م آلان‌ها، وندال‌ها و سوئبی‌ها به سرزمین گل رسیدند؛ و پس از سه سال در تمام گل پخش شده و در ۴۰۹ م از کوهستان پیرنه گذشتند و بجایی که امروزه اسپانیا نامیده می‌شود، قدم گذاشتند.
دوره مهاجرت‌ها با حرکت دسته‌های گوناگون مردم مختلف آغاز گشت و از نخستین گروه‌ها تعداد بسیار زیادی از مردم ژرمن بودند که از میان اروپا گذشتند. فرانک‌ها، آلامان‌ها و بورگوندی‌ها در شمال سرزمین گل متوقف شدند و در همان هنگام آنگل‌ها، ساکسون‌ها و جوت‌ها در بریتانیا ساکن شده، و وندال‌ها از تنگهٔ جبل الطارق گذشته و ایالت رومی آفریکا را تسخیر نمودند.
در دهه ۴۳۰ م هون‌ها هجوم به امپراتوری را آغاز کردند؛ فرمانروایشان آتیلا (۴۳۴–۴۵۳ در قدرت) تهاجم‌ها به بالکان در سال ۴۴۲ م و ۴۴۷ م، به سرزمین گل در ۴۵۱ م و به ایتالیا در ۴۵۲ م را رهبری می‌کرد.[۳۸] تهدیدات هون‌ها تا هنگام مرگ آتیلا در ۴۵۳ م پابرجای بود؛ تنها پس از مرگ او بود که کنفدراسیون هونی که او بینان نهاده و رهبری می‌کرد از هم پاشید. این یورش‌های بزرگ قبایل مختلف، طبیعت سیـاس*ـی و بافت فرهنگی و مردمی، آنچه را که پیش از آن، امپراتوری روم غربی نامیده می‌شد را یکسره دگرگون ساخت.

 

[^Fatemeh.R80]

با پایان سده پنجم میلادی قسمت غربی امپراتوری به واحدهای کوچکتری تجزیه شده بودند و که بوسیلهٔ قبایل مهاجمی در ابتدای همین سده به آنان یورش بـرده‌بودند، اداره می‌شدند.
عزل آخرین امپراتور غرب، رومولوس آگوستولوس، در ۴۷۶ م به عنوان تاریخ پایان امپراتوری روم غربی رایج گشته‌است.
در سال ۴۹۳ م شبه جزیره ایتالیا بوسیلهٔ اوستروگوت‌ها تسخیر شد.
امپراتوری روم شرقی که بیشتر امپراتوری بیزانس نامیده می‌شود پس از فروپاشی همتای غربی‌اش، توانایی و نیروی کمی در اختیار داشت تا بتواند ادعاهایش بر مناطق غربی را برآورده ساخته و آنان را زیر کنترل خود دربیاورد.
درحالی که هیچ‌یک از پادشاهان جدید در غرب جرئت ادعا و احیای مقام پیشین امپراتوری غربی را به خود راه نمی‌دادند،امپراتوران بیزانس همچنان ادعایشان را بر روی سرزمین‌های غربی حفظ کرده و بر آن تأکید می‌نمودند ولی کنترل بیزانس بر مناطق غربی نمی‌توانست به چیزی فراتر از کنترلی موقتی بدل گردد.
بازپس‌گیری نواحی ساحلی دریای مدیترانه و شبه‌جزیره ایتالیا(جنگ گوتی) در هنگام امپراتوری ژوستینین یکم (۵۲۷–۵۶۵ در قدرت) تنها تلاش بیزانس و اقدامی موقتی بود و می‌توان آن را یک استثنا نامید.