☼اساطیر ایرانی☼

[Elka Shine]

هوشنگ (هئوشیَنگه)۱لقب او در اوستا پَرَداته۲، است، به معنی «نخستین کسی که (برای حکومت) تعیین شده» که در پهلوی و فارسی به‌صورت پیشداد در می‌آید و آغاز سلسلۀ پیشدادیان از اینجاست. در برخی از منتهای پهلوی هوشنگ و « وَئیکَرد » دو برادری هستند که یکی فرمانروایی را بنیان می‌نهد و دیگری کشاورز را. هوشنگ و تهمورث در برخی از روایت‌ها جزء نخستین فرمانروایان افسانه‌ای فرض شده‌اند. هوشنگ را فرمانروای هفت‌کشور دانست اندک دیوان و جادوگران از مقابل او می‌گریزند. دیو ای مَزَن(مازَن یا مازَندَر) به دست او نابود می‌شوند.

در شاهنامه، هوشنگ فرزندزادۀ گیومرث است. هوشنگ بر دیو سیاه پیروز می‌شود. کشف آتش را به او نسبت می‌دهند. بنا به روایت شاهنامه، هوشنگ روزی با تنیچند از ملازمان به‌سوی کوه می‌رود. از دور ماری تیره تن و تیزتاز را می‌بیند که دود از دهانش برمی‌خیزد. هوشنگ با نیروی تمام سنگی به‌سویش پرتاب می‌کند که به سنگی دیگر می‌خورد و به‌این‌ترتیب فروغ آتش پدیدار می‌شود و راز آتش کشف می‌گردد. جشن سده را یادبودی از این واقعه می‌دانند.

1. Haoshyanga
2. Paradata

بخشی از کتاب اوستا

 

[Elka Shine]

ایزد بانویی که مظهر وجدان است و به آدمیان نیرو می‌دهد که راه اهورایی را برگزینند. او را دختر اورمزد و سپندارمد و خواهر ایزد اشی به شمار آورده‌اند. نقش اساسی او بر پل چینود است. زمانی که روان، داوری انجامین خود را در حوض مهر و رَشن و سروش می‌گذارند و پای بر پل چینود می‌گذارد که حدفاصل گیتی و مینوست، اگر نیکوکار باشد، گذرگاه برای او پهن و گسترده می‌شود و در اولین گام که پیش می‌گذارد، بانوی زیبایی که زیباتر از او کس ندیده است همراه با نسیمی خوشبو به پیشواز او می‌آید. این بانو تجسمی از ایزد بانوی دین است که کارهای نیک و اهورایی و وجدان روانِ انسان درگذشته را با زیبایی خود تجسم می‌بخشد. این ایزد بانو همچنینی آسودگی زنان را می‌پاید.

 

[Elka Shine]

تجسمی است ازفضا و همچنین از باد، بادی که در ابر باران‌زا زندگی می‌آورد و در طوفان، مرگ. او یکی از اسرار امیز ترین خدایان هندو ایرانی است.در هند باستان او را برآمده از نَفَس غول جهانی می‌دانند که دنیا از بدن او ساخته‌شده است. در ایران، هم اورمزد و موجودات خوب و پارسا برای او قربانی می‌کنند و هم موجودات اهریمنی؛ ولی دعاهای آفریدگار و موجودات خوب مستجاب می‌شود و خواسته‌های ویرانگرانه برآورده نمی‌گردد.

ایزد وای جنگجویی سهمناک و فراخ سـ*ـینه است. درحالی‌که جامۀ نبرد بر تن دارد و مسلح به نیزه‌ای تیز و جنگ‌افزاری زرّین است در تعقیب دشمنان خود خطر می‌کند تا اهریمن را نابود سازد و از آفرینش اورمزد پاسداری کند.همان‌طور که اورمزد در بالا و در روشنی فرمانروایی می‌کند و اهریمن در پایین و در ظلمت، وای در فضای میان آن دو یعنی در خلأ حکم‌فرمایی دارد. در وای نوعی مفهوم بی‌طرفی یا دو پهلویی وجود دارد؛ زیرا هم وایِ وِه(بِه) هست که در زمرۀ ایزدان قرار می‌گیرد و هم وایِ بد که جزء موجودات اهریمنی به شمار می‌آید. بسیاری بر این عقیده‌اند که این دو شخصیت جداگانۀ وای محصول تفکری متأخر است و در دوران اولیه، ویو شخصیت واحدی بوده است با سیمایی دوگانه؛ نیکوکار و درعین‌حال شوم، با نیرویی هراس‌انگیز و باشخصیتی بی‌رحم که با مرگ پیوستگی دارد و کسی را یاری گریز از او نیست؛

ولی اگر چنانکه شایستۀ اوست خشنودش کنند در یورش‌ها به یاری آدمیان می‌شتابد. همان‌گونه که باد از میان جهان نیک و بد هردو می‌گذرد، این شخصیت نیز می‌تواند هم نیکوکار باشد و پیونددهنده و هم نابودکننده و درهم کوبنده. مشخصات او پیش‌رونده، دلیرترین، نیرومندترین و ستبرترین است. صفت عمدۀ او در پهلوی«دیرنده خدا» یا «دیرنگ خدا» است یعنی کسی که فرمانروایی درازمدت دارد.

 

[Elka Shine]

ایزدی است که او را پسر اورمزد به شمار آورده‌اند و آتش روشن نشانۀ مرئی حضور اورمزد است. تقدس و گرامی بود آتش ریشۀ کهن دارد. قرینۀ هندی خدای آتش، اَگنی است که در اسطوره‌های هندی رابط میان خدا و آدمیان است.

در آیین‌های زردشتی آتش مرکزیت دارد. به‌جز سه گروه آتش مقدس آیینی(نک مبحث بهرام) و پنج نوع آتش مینوی(نک مبحث تیشتر)، سه آتش یا آتشکدۀ بزرگ اساطیری نیز وجود داشته که عبارت بودند ازآذر فَرَنبَغ (آتش موبدان)، آذرگُشنَسب (آتش ارتشتاران) و آذر بُرزین مهر (آتش کشاورزان). این سه آتش کده به ترتیب در فارس، آذربایجان و خراسان به دست سه قهرمان زمینی یعنی جمشید، کیخسرو و کی گشتاسب تأسیس‌شده است.۱ برای شخصیت مینوی آتُر یا آتش در اوستا اسطوره‌هایی نقل‌شده است. ستیزی که میان این ایزد ضحاک (اژی دهاک) سه پوزۀ بدآیین بر سر فرّۀ ایزدی درمی‌گیرد یکی از این اسطوره‌هاست. اژی دهاک ویرانگر برای دستیابی به فرّه ایزدی می‌تازد و آتش سعی در نجات آن دارد. اژی دهاک تهدید می‌کند که هرگز نخواهد گذاشت آتش روی زمین بدرخشد و آتش تهدید می‌کند که اگر اژی دهاک بر فرّه دست یابد چنان بر پشت و دهان او آتش خواهد افروخت که تاب رفتن نداشته باشد، و اژی دهاک از بیم دست پس می‌کشد.

اسطورۀ دیگری از آتش، با آتش وازیشته، آتشی که در ابرهاست، درنبرد تیشتر با دیو خشک‌سالی شکل می‌گیرد(نک مبحث تیشتر). آتش بهرام خود شخصیتی اساطیری است (نک مبحث بهرام) که همچون شاهی بر تخت می‌نشیند و با دیوان مینوی نبرد می‌کند. برای قبولاندن دین زردشت به گشتاسب، ایزد آذر همراه با بهمن امشاسپند و اردیبهشت امشاسپند به دربار او وارد می‌شوند و حقانیت این آیین را بر او روشن می‌سازند.در سفر آسمانی اراداویراف، ایزد آذر یکی از راهنمایان اوست.

۱.در دوره ساسانی آتش کده هایی با این نام‌ها وجود داشته است که در روایت‌ها اصل آن‌ها را از این آتش‌های اساطیری دانسته‌اند.

طرحی از آذر

 

[Elka Shine]

هوم که در دنیای مینوی ایزد است و در دنیای گیتی گیاه، دشمنان را دور می‌سازد، درمان‌بخش است و سرور گیاهان به شمار می‌آید. همتای هندی آن «سومه» است که هم گیاه است و هم خدا.

هوم آسمانی را پسر اورمزد به شمار آورده‌اند و او را موبدی آسمانی دانسته‌اند که همانند موبدان به خدایان فدیه نثار می‌کند. فشردن آیینی این گیاه، با پدیده‌های آسمانی همچون تابش خورشید و بارش باران پیوستگی دارد. فشردن این گیاه نوعی قربانی غیر خونین است. قربانی شدن او موجی شکست شر است. این گیاه خودبه‌خود نیرو می‌دهد و شفا می‌بخشد و اگر آن را تقدیس کنند نیرویی معجزه‌آسا پیدا می‌کند.

هوم را که در مراسم دینی تقدیس می‌کنند نمادی می‌دانند از «هوم سپید». هوم سپید که آن را گوکَرَن نیز می‌خوانند گیاهی اساطیری است که در ته دریای فراخکرد می‌روید و بی‌مرگی می‌آورد و در بازسازی جهان یا فرشتگرد به کار خواهد آمد. اهریمن برای از میان بردن هوم سپید وزغی را در دریای فراخکرد به وجود آورده و در مقابل، اورمزد دوماهیِ مینوی را مأمور نگاهبانی آن کرده است.

به چهار مردی که جزء نخستین فشارندگان هوم هستند فرزندان شایسته‌ای عطا می‌شود: ویوَنگهان، جمشید را می‌یابد؛ آبتین۲ (اَثفیان) صاحب فریدون می‌شود؛ سریت (ثریته)گرشاسب را و پوروشَسب، زردشت را به پاداش می‌گیرند.

در هوم شخصیت جنگنده‌ای را نیز می‌توان تصوّر کرد که با شر مبارزه می‌کند. او ایزدی است که خود در مراسم قربانی می‌شود تا مردمان زندگی بیابند. حضور ایزدی او درروی زمین در گیاه تقدیس شده‌ای که به‌صورت طبیعی در کوه‌ها می‌روید آشکار است.۳ در اسطوره زندگی زردشت نیز به این گیاه اشاره خواهد شد.

هوم

1. ۱. گیاه هوم را در هاون می‌سایند و شیرۀ آن را از صافی‌ای که از موی گاو درست‌شده است می‌گذرانند و آن را با آب دعا خوانده‌شده مخلوط می‌کنند.
2. ۲. در پهلوی، آتبین.
3. ۳. این گیاه را با افدرا ((EPHEDRAیکی می‌دانند.

 

[Elka Shine]

ایزد نگاه‌دارنده و مینوی چهارپایان مفید و به روایتی روان گاو یکتا آفریده است. او وظیفه مراقبت از حیوانات مفید را درروی زمین‌بر عهده دارد. برخی او را مؤنث به شمار آورده‌اند و ارتباطی میان او و ماه فرض کرده‌اند. وقتی‌که گاو نخستین در حملۀ اهریمنی درمی‌گذرد، او به درگاه اورمزد می‌نالد و می‌گوید که به دلیل بدکاری و ستمی که در گیتی بر چهار پایان اعمال خواهد شد، او نخواهد گذاشت که آن‌ها به زمین فرستاده شوند، و اورمزد به او اطمینان می‌دهد که چنین نخواهد ماند و زردشت آیین خود را بر مردمان عرضه خواهد کرد و رفتار خوب و مناسب با چهار پایان را به ایشان خواهد آموخت.

 

[Elka Shine]

ایزد زمان است که شخصیت او را ابهامی فراگرفته است. برای پیروان کیش زروانی، خدایی است که سرشتی جاودانه و دوگانه دارد و دو برادرِ توأمانِ اورمزد و اهریمن را در بطن خود می‌پرورد.

زروان در اوستا نام خدای کم‌اهمیتی است، ولی در متن‌های پهلوی که نشان‌دهندۀ سنت دورۀ ساسانی است شخصیت برجسته‌ای می‌یابد. ازلحاظ قدمت، در برخی از متون او را همچون اورمزد و اهریمن، قدیم به شمار آورده‌اند؛ چون ایزدِ زمان آغاز ندارد و خود آغاز همه‌چیز است. گاهی نیز صراحتاً آفریدۀ اورمزد ذکرشده است.

در یورش دوم اهریمن به آفرینش، اورمزد از ایزد زمان می‌خواهد که آفرینش را به حرکت درآورد و به‌این‌ترتیب، قرار و زمان جهان از اوست. سرنوشت آدمیان به دست این ایزد تعیین می‌شود. سپهر را که همچون چرخی دانسته‌اند و گاهی آن را خدایی مستقل به شمار آورده‌اند، تن زروان فرض کرده‌اند.

کیش زروانی با خصوصیاتی که اکنون می‌شناسیم بیشتر نوعی تفکر است و در اعمال و آیین‌ها با آیین مزدیسنایی تفاوتی ندارد. به نظر برخی این کیش، اعتقادی پیش زردشتی است، ولی برخی دیگر وجود آن را ناشی از برخورد فرهنگ ایرانی و بابلی می‌دانند.

 

[Elka Shine]

اَشی یا اَرد (اَهریشوَنگ)
به معنی «اشیِ خوب»، ایزد بانویی است که نماد توانگری و بخشش است. او را دختر اورمزد و سپندارمد به شمار آورده‌اند که پیشرفت و آسایش به خانه‌ها می‌برد و خرد و خواسته می‌بخشد. در اوستا به‌صورت زنی درخشان، بسیار نیرومند، خوش‌اندام، مجلل، شکوهمند و آزاده نژاد توصیف‌شده است. برزنان نفوذ دارد وزنانی که اشی یارشان باشد سفیدبخت‌اند. او یکی از شخصیت‌های مینوی است که در موقع زاده شدن زردشت حضورداشته است. او خواهر ایزد بانوی دین (دَئِنا)۲ است و در برخی منتها سروش و رشن را از برادران او به شمار آورده‌اند. ایزد بانویی به نام به نام «آدا» که نقش او روشن نیست، در اوستا همراه «اَشی»و«چیستا» ذکر می‌شود.

۲.Daena

 

[Elka Shine]

سروش (سرَئوشه)۱

سروش

معنی این نام اطاعت و فرمان‌برداری و انضباط است. از شخصیت‌های محبوب باورهای

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

به شمار می‌آید. او در مراسم آیینی و نیایش‌ها حضور دارد و نیایش‌ها را به بهشت منتقل می‌کند و در سرودها به‌عنوان سرور آیین‌های دینی به یاری طلبیده می‌شود. سروش نخستین آفریده اورمزد است که او را می‌ستاید. گاهان را بر می‌خواند و بَرسُم

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

به دست می‌گیرد. سروش روان را پس از مرگ خوشامد می‌گوید و از آن مراقبت می‌کند. در داوری انجامین روآن‌ها با مهر و رَشن همکاری دارد. به‌عنوان همکارِ مهر مواظبت است که همه‌چیز مطابق قاعده و قانون انجام گیرد، و بر پیمان اورمزد و اهریمن نظارت دارد. سروش همچون جنگجوی مسلّحی توصیف‌شده است و بهترین نابودکنندۀ دروغ است. با سلاح آمادۀ خویش از هنگام آفرینش به نبرد با دیوان سرگرم است؛ به‌ویژه هنگام شب می‌کوشد جهان را از شر دیوان حفظ کند. او بیش از همه مخالف دیو خشم است و با گرز خویش بر سر او می‌کوبد.

سروش بر فراز البرز کاخی دارد با هزار ستون که از درون، خودبه‌خود روشن است و از بیرون از ستارگان نور می‌گیرد. گردونۀ او چهار اسب سفید تندروی زیبا با پاهای زرّین دارد. او سه بار در شبانه‌روز جهان را درمی‌نوردد تا آفریدگان را نگاهبانی کند. بهترین حامی درماندگان است و در پاداش دادن به مردمان با ایزد بانو اَشی همراه است. او نگهبان آتش نیز هست. در سفر آسمانی ارداویراف

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

به بهشت و برزخ و دوزخ، سروش همراه با ایزد آذر او را راهنمایی می‌کند.


به دلیل محبوبیت فراوانی که سروش در میان پیروان آیین

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

دارد، در متون پهلوی گاهی به‌عنوان آخرین امشاسپند به شمار آمده است.

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

. بَرسُم عبارت از شاخه‌های مقدسی است که در آیین ای دینی ب کار گرفت می‌شود. قبلاً از شا ای انار درست می‌شد و در دورهای متأخر از فلز ساخته می‌شود.

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

.ارداویراف یا ارداویراز احتمالاً شخصیتی قدیمی است که بعدها به دوران

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

منتسب شده است. بنا به روایت ها ارداویراف از دنیای مینوی دیدار می‌کند. هستۀ این داستان باید قدیمی باشد، ولی تدوین آن به‌صورت ارداویراف نامه یا ارداویرازنامه از عهد ساسانی است. در دوره‌های متأخر به آن شاخ و برگ داده‌اند یا از برخی از مطالب آن کاسته‌اند و در آن تغییراتی به وجود آورده‌اند.

 

[Elka Shine]

زشن (رَشنو)
ایزد عدالت آیین

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

است. در سر پل چینود که روان در گذشتگان به داوری کشیده می‌شود و کردارهای خوب و بد و ثواب‌ها و گناهانشان سنجیده می‌شود، هیئت داوری را سه ایزد تشکیل می‌دهند: مهر، رشن و سروش. ترازوی مینوی را رشن در دست دارد. این ترازوی مینوی هرگز خطا نمی‌کند و به‌اندازۀ سر مویی، نه برای توانگرترین و نه برای درویش‌ترین مردمان منحرف نمی‌شود. این ایزد با صفت «راست» توصیف می‌شود.