متون ادبی کهن «دستورنامه»

[فاطمه صفارزاده]

سرآشفته ای مـسـ*ـتِ خود رای بود

که در کشمرش پیش از این جای بود

سحرخواره ای شب نشین روز مـسـ*ـت

می و مطربی را شده زیر دست

مُدام او ز آتش غذا ساخته

ز آب منی خود بپرداخته

نمیخورد بی چاره از هر ابا

بود کم تر از چمچمه ای شوربا

نه شربت چشیدی نه خوردی طعام

سراسیمه بودی مدام از مدام

شبی در برش آن سزای هجا

نفس منقطع شد ازو بر فجا

برآورد مطرب غریو و غرنگ

که راه نفس شد برین ترک تنگ

دویدند یاران او بر سرش

فروبسته دیدند دم در برش

رئیس ده و کدخدایان به هم

هراسان که گردند از آن متّهم

جگرگاه بی چاره بگشافتند

جگر، پوده و دل، سیه یافتند

چنین چند کس دیده ام کز نوشید*نی

فرورفت ناگه خراب و یباب

 

[فاطمه صفارزاده]

کسی را که می دم به دم می خورد

نماند ازاو هیچ تا بنگرد

گرادمان کنی باده بریک قرار

همه ساله ایمن شوی از خُمار

به شرطی که در نگذری ز اعتدال

وگرنه نیارد مزاج احتمال

مکن گرچه غالب تو باشی مری

برون شو اگر عاقلی از عِری

گرو هم نبندی که مرد خرد

نبندد گرو نیز اگر می‌برد

چو مجلس گران گردد و کلّه پُر

مقام ستیز و مری نیست مُر

چه ناچاره می‌بایدت کرد ایست

اگر بر رگی می‌زنی عیب نیست

غنیمت شمر گر چو حیلت گران

ز خود بگذرانی شرابی گران

اگر بر توان بست چالاکی است

که نا التفاتی ز ناباکی است

 

[فاطمه صفارزاده]

مکن اعتماد ای پسر بر نوشید*نی

ز سلطان بیدادگر اجتناب

می ار بشنوی این نصیحت زمن

عجب پهلوانیست لشکر شکن

نماید گـه تاختن اندکی

پراکنده از هر طرف یک یکی

تو پس گیره‌ی او کنی بی‌درنگ

برو تازی و او نه‌استد به جنگ

هزیمت کند تا تو خیره شوی

تو خود بر عقب خیره روی

کمین کرده باشد سواری هزار

همه امتحان کرده‌ی کارزار

چوپیش کمین گـه رسی ناگهان

همه راست گیرند بر تو عنان

چو نخجیرت اندر میان آورند

ازین سو کشندت وزان سو برند

بترس از کمین کردگان زینهار

حذر کردن از خصم واجب شمار

 

[فاطمه صفارزاده]

اطبّا ز نُقل اندک آورده‌اند

به مقدارِ حاجت صفت کرده‌اند

گر اندگ خوری نُقل بهتر بود

زیان کارتر میوه‌ی تر بود

می البتّه اول زبان می‌گزد

اگر بشکنی حدّتش می‌سزد

 

[فاطمه صفارزاده]

چو نقلی گرفتی به دندانِ تنگ

گراینده تسکین پذیرد به سنگ

به دندان حوالت مکن کارِ سنگ

که بازش به گوهر نیاری به چنگ

نگه دارش از استخوان زینهار

توهم این نصیحت زمن یاددار

که من از پدر کردم این پند گوش

ازین شرط تابرنگردی بکوش

توهم ای پسر از پدر یاددار

که من از پدر داشتم یادگار

سپاس از خدا کاندرین شست و پنج

ز دندان نه زحمت کشیدم نه رنج

برومند بودم ز پند پدر

تو نیز از پدر باریا بهره بر

مکن خسته دندان به بادام سخت

که از نقل محکم شود عـریـ*ـان عـریـ*ـان

سر پسته بشکن به سنگ ای پسر

در بسته نتوان شکستن به سر

چو رخنه شود در مصافی درست

شود پای استاده برجای سست

ندارد چو لشکر بجنبد ز جای

یکی در هزیمت نیفشرده پای

مه اندازشان در پی یک دگر

مجنبان بلا تا نیاید به سر

 

[فاطمه صفارزاده]

ندیدیم هرگز به عمر دراز

در بسته بر می که نگشود باز

عجب نبود از می که هنگامِ بود

گر آید ز کتمِ عدم در وجود

بجایی کند دستگیری مـسـ*ـت

که چرخش نهد بر زمین پشت دست

اگر در زمین نیز باشد دفین

چو می‌خواره سر بر زند از زمین

اگر شمّه‌ای از کرامات می

بگویم عجایب بمانی ز وی

 

[فاطمه صفارزاده]

گذر بودمان بر براکوهِ تون

زشهر آمدیم از سحرگه برون

مصاحب زهر گونه جوقی سوار

کشیدیم القصه تا نوبهار

دهی بود فی الجمله پرداخته

ز بیدادِ ظالم برانداخته

شرابی که بر کوتلان باربود

تلف شد ضرورت که ناچار بود

تُهی تنگ و خیک و رهِ فارس پیش

حریفان پریشان ز اندازه بیش

رزی بود در باز رفتم درون

چه گویم که حالم تبه بود چون

در آمد به خشتی سر پای من

خمی گشت پیدا زروی چمن

خمی و چه خم آنگهی پرشراب

شرابی و چون آنگهی چون گلاب

زدم نعره‌ای و برفتم ز هوش

فتادند یاران من در خروش

چو دیدند حیران فروماندند

دعا بر خداوندِ رز خواندند

درخت از زمین و نوشید*نی از درخت

برآید عجب نبود ای نیک بخت

کرامات محض است کز زیر خاک

برآید خمی تا به سر جانِ پاک

از اقبال می‌خواره نبود عجب

روان گشته از چشمه ماءالعنب

یکی گفت روزی می‌خواره بین

که ناگه برآمد ز زیرزمین

یکی گفت اگر صاحب بوستان

نیت خیر کردست نیکوست آن

یکی گفت بی چاره وقت گریز

نهادست خنب و برفت است تیز

به شکرانه‌ی فتح بابی چنین

نهادیم سرها همه بر زمین

چو شد خنب خالی به شکرانه‌ای

درونش نهادیم دانگانه‌ای

سر خنب کردیم در حال رُست

سر خود گرفتیم چالاک و چست

 

[فاطمه صفارزاده]

برون آمدیم از نشابور مـسـ*ـت

سراسیمه و رفته دل‌ها ز دست

مرا یار کی بود بس مهربان

خدایش به رحمت کناد این زمان

بطی داشت اندر بغـ*ـل پُر نوشید*نی

دلی پر نشاط و سری پر شتاب

فرو تاخت تا کاسه گیرد مگر

خطا کرد اسبش درآمد به سر

بیفتاد از اسب و برخاست چست

سلامت نوشید*نی آبگینه درست

یکی گفت اگر مرد رستم بدی

و گر شیشه پر آب زمزم بدی

شدی زیر این سرکش تند و تیز

هم آن خرد خرد و هم این ریزه ریز

 

[فاطمه صفارزاده]

ندانی اگر هیچ بویی بری

مقامات میخوارگان سرسری

کسانی که در بی‌خودی دم زنند

جهانی به یک جرعه برهم زنند

زمستان حق پرس اسرارِ می

که افسرده بیرون نبردست پی

چو در می تلف کردگان ذوق نیست

دل افسردگان را سر شوق نیست

حذر کن زمستان که رندی به گاه

دو عالم بسوزد به یک برق آه

ز مستان به ظاهر چه بینند باز

همه آن که زیشان کنند احتراز

ز بیرون خرابی شناسند و بس

کمالی دهد از درون هر نفس

برون گر خرابی و ویرانی است

درون سر به سر گنج پنهانی است

خرابی مردان اگر ننگری

ز هر کنج گنجی برون آوری

میازار دل‌های مستان مـسـ*ـت

که سرها ببرند بی تیغ و دست

 

[فاطمه صفارزاده]

ربا خواره‌ای بود بیدانیی

چه گویم چنانی که میدانیی

براتی به می داشتم از یکی

که این بود ازو به ترک اندکی

هم او هم پدر مهتر ده بدند

وکیلان املاک خط ده بدند

یکی از بهل جرد برتک نشست

به بیدان شد و کرد او را به دست

براتش بداد و فرا پیش کرد

در آوردش از مجلس آن ساده مرد

فرومایه سوگند بسیار خَورد

ز اقرار برگشت و انکار کرد

که از خاصه‌ی خویش وز آنِ پدر

ندارم نوشید*نی و ندارم خبر

ز صد من در آتابه یک من نوشید*نی

اگر هست درخان و مانش خراب

برو جمله دل‌های روشن گواه

که خم خانه‌ای دارد آن دل سیاه

ز جای دگر چون مهیّا نبود

بسی جهد کردیم و پوزش نمود

به زاری و زر در نیاورد سر

نظرها به حیرت در آن بی‌بصر

بدیشان پی‌آورده بودند و بس

نبردند دیگر گمانی به کس

علی الجمله می‌کرد انکار سخت

به یک من نشد معترف شور بخت

حریفان فرومانده نومید و پست

همه نیمه جان و همه نیمه مـسـ*ـت

چنین ناجوانمردی‌ای پیش کرد

ولی هم سزای سر خویش کرد

درآمد ز در قاصدی ناگهان

که هین پیشتر پای برگیر هان

که آمد محصل به بیدان چو گرد

همه خان و مانت زبر زیر کرد

به تحصیل صد من نوشید*نی آمدست

دو اسبه ز فرطِ شتاب آمدست

گرفتش محصّل چو آن جا رسید

سراپای در زخم چوبش کشید

درآویختش قاید خانه روب

زدش بر کف پای بسیار چوب

بخورد آخرالامر چوبی دویست

نفس راست می‌کرد و می‌گفت نیست

یکی آمد و شد ضمان دارِ او

خبر داشت از یک نهان زار او

کلندی بیاورد و بشکافتند

دو خم پر نوشید*نی بهین یافتند

فرستاده‌ی ما ز پس می‌دوید

قضا را سراسر بدان جا رسید

از آن جمله پنجاه من بار کرد

چو رقاص کاچول بسیار کرد

درآمد ز در همچو خر در خلاب

شده پست در زیر خیک نوشید*نی

برآمد خروشی به شادی ز جمع

برافروختند از فرح هم چو شمع

محصّل خمش برد و جانش بسوخت