معماری شگفت ایرانی

[*بانو بهار*]

يکي از اصيل ترين هنرهايي که در نزد ايرانيان پيشينه اي دور و دراز دارد، هنر معماري است. معماران کهن که به منزله مهندسان امروز بودند، با به کارگيري ذوق هنري، دقت علمي و همچنين ظرافت هاي معنادار، توانسته اند آثار ماندگار و بعضاً شگفت انگيزي از خود به يادگار بگذارند.

در اين شماره قصد داريم تا شما را با چند اثر شگفت انگيز معماري در ايران آشنا کنيم. البته آثار زيادي در سرتاسر ايران وجود دارد که هر يک به نوعي در زمان خود جزو شاهکارهاي معماري به حساب مي آمده اند، ولي در اينجا به چند مورد از مهم ترين آنها اشاره مي کنيم.

آثارمعماري در اصفهان

يکي از شهرهايي که بيشترين آثار معماري را در خود جاي داده و همواره مرکز تجمع هنرمندان و معماران بوده است، شهر اصفهان است. اين شهر با دارا بودن بيشترين آثار تاريخي، باستاني و هنري، يکي از مهم ترين شهرهاي توريستي ايران محسوب مي شود که آثار و ابنيه تاريخي و ديدني آن تا حدودي براي مردم شناخته شده است. آنچه در اينجا قصد پرداختن بدان را داريم، زواياي ناگفته اي از ابنيه باارزش تاريخي و هنري است که کمتر مورد توجه قرار گرفته، و ممکن است بازديد کنندگان از اين مراکز با دانستن اين نکات، سياحت بهتر و دلچسب تري از آنها داشته باشند.

در ميان آثار هنري اصفهان چند عمارت و بناي تاريخي وجود دارد که دانستن رموز ساخت و اداره آنها موجب حيرت و شگفت زدگي بازديد کنندگان شده است.

 

[*بانو بهار*]

عمارت عالي قاپو

بيشتر آثار ارزشمند و تاريخي اصفهان در اطراف ميدان نقش جهان واقع شده اند. اين ميدان داراي 500 متر طول و 150 متر عرض مي باشد. عمارت عالي قاپو در غرب، مسجد شيخ لطف الله در شرق، مسجد امام در جنوب و سر در بازار قيصريه در شمال آن قرار دارد. عمارت عالي قاپو از بناهاي دوره سلاجقه و تيموريان است که در زمان شاه عباس اول تکميل شده و در ورودي آن را شاه عباس از صحن مطهر نجف اشرف آورده و دري گران قيمت در عوض آن براي صحن نجف بـرده است. وجه تسميه آن هم به همين دليل است؛ «عالي قاپو» در زبان ترکي به معناي «در حضرت علي(ع)» مي باشد که به خاطر انتساب اين در به حضرت علي (ع)، مردم احترام زيادي براي آن قائل هستند؛ خود شاه عباش نيز هنگام عزيمت به اين کاخ، از چند متر مانده به در، از اسب خود پياده شده و وارد آن مي شده است. اين در هنوز هم مورد احترام مردم اصفهان قرار دارد و در روزهاي شهادت حضرت علي(ع) در کنار آن حلواي نذري مي پزند و بين مردم توزيع مي کنند.

عمارت عالي قاپو جمعاً شش طبقه است که در طبقه سوم آن شاه نشيني وجود دارد که محل جلوس شاه عباس بوده است. در اين شاه نشين حوض آبي ديده مي شود که بدنه آن از مس و کف آن طلاکوبي شده است. در وسط اين حوض، فواره اي قرار دارد که در گذشته مرتباً آب از آن فوران ميکرده است و زيبايي و نشاط شاعرانه اي به محل مي داده است. در آن زمان که منابع ذخيره آب يا لوله کشي هاي امروزي وجود نداشته ، اين حوض براي تامين آب حوض مورد استفاده قرار مي گرفته است. آب شرب طبقات بالاي ساختمان، که تقريبا بلندترين بناي آن زمان اصفهان بوده، آب را به شيوه اي کاملا ماهرانه از کوه صفه که کيلومترها دورتر از کاخ قرار دارد، بوسيله لوله هايي سفالي به آنجا مي رساندند. اين موضوع در حفاري هاي اخير ثابت شده است و باستان شناسان لوله هاي مذکور را پيدا کرده اند. البته در جاي ديگري آمده که جريان آب از کوه صفه ابتدا بوسيله لوله هايي به اين مکان آمده و پس از جمع شدن در يک منبع يا چاه آب، بواسطه يک تلمبه که در آن زمان با دميدن کار مي کرده است، آب را بالا مي بـرده اند.

 

[*بانو بهار*]

يکي ديگر از شگفتي هاي موجود در عمارت عالي قاپو «اتاق حبس صوت» است. در اين کاخ اتاق هاي کوچک و بزرگ متعددي قرار دارد که در تمام آنها گچ بري ها و نقاشي هاي ممتازي بکار رفته است. تمام گچ بري هاي بکار بـرده شده، توخالي و به شکل جايگاه بطري، شيشه و جام است که در نهايت ظرافت و دقت هنري ساخته شده اند. مي گويند، نوازندگان در اين اتاق ها به نواختن موسيقي مي پرداختند و درها را مي بستند و پس از پايان نواختن موسيقي، وقتي درها را باز مي کردند تا مدتي صداي ساز و آواز در فضا شنيده مي شد. چون هر اتاق زواياي بسياري داشت و از نيم متري کف تا سقف اتاق، تماماً با گچ بري هاي تو خالي کار شده بود، از اين جهت انعکاس صدا در زواياي آن براي مدتي باقي مي ماند. يکي ديگر از کاربردهاي حيرت انگيز اين اتاق ها، انتقال صوت به اتاق هاي ديگر بود، بطوري که در زمان شاه عباس صفوي، نوازندگان طراز اول کشور، با آلات و ادوات موسيقي خود در اين اتاق مي نشستند و مي نواختند و از اين اتاق صداي دل انگيز و آرام بخش موسيقي و نواي روح بخش خوانندگان خوش صدا، تدريجا به ديگر اتاق هاي کاخ راه مي يافت و همه اهالي اندروني، بدون ديدن قيافه خواننده و يا نوازندگان، از شنيدن صداي ساز و آواز آنها محظوظ شده و لـ*ـذت مي بردند.

مسجد امام اصفهان

اين مسجد که در زمان شاه عباس صفوي ساخته شده، يکي از عظيم ترين و در عين حال شگفت انگيزترين مساجد ايران محسوب مي شود که اسرار زيادي را در دل خود محفوظ نگه داشته؛ نام ديگر آن، مسجد جامع عباسي است.

گنبد بسيار عظيم و زيباي اين مسجد، 52 ارتفاع دارد و طرز قرار گرفتن و محوطه زير آن موجب بوجود آمدن خاصيت انعکاس صوت در زواياي مسجد مي شود که يکي از شگفتي هاي اين بنا به شمار مي رود. طرز کار اين بنا به صورتي است که اگر کسي درست در زير گنبد و در محل مشخص شده (بوسيله مربع) بايستد و شروع به صحبت کند، صداي او در تمام گوشه و کنار و زواياي مسجد شنيده مي شود و علاوه براين، خود شخص نيز هفت مرتبه انعکاس صداي خود را مي شنود. هرچه از موازات وسط گنبد دور شويم ميزان انعکاس صدا کم شده، تا اينکه صدا به کلي محو مي شود. علت اين امر را اين گونه بيانکرده اند که چون در زمان شاه عباس اول، ميکروفون و بلندگو وجود نداشت، معمار بزرگ شهر که فرمان شاه را براي تسريع در ساخت مسجد دريافت کرده بود، براي رسانيدن صداي خود به ده ها استادکار، بنا و کارگر که در جاي جاي مسجد در حال کار بودند، در اين نقطه مي ايستاد و فرامين و دستورهاي خويش را به استادکاران و کارگران ابلاغ مي کرد. پس از پايان کار ساختمان مسجد و نصب کاشي ها و اتمام تزيينات داخلي، در مواقعي که مجلس وعظ و خطابه يا سخنراني در مسجد برگزار مي شد و صحن مسجد و شبستان هاي آن مملو از جمعيت مي شد، منبر واعظ را در اين نقطه قرار مي دادند تا همه افراد حاضر در تمامي نقاط دور و نزديک مسجد، صداي او را بشنوند. البته مانند همين معماري در ساير نقاط ايران همچون مسجد شهداي هويزه در خوزستان، برج طغرل در شهرري، و مدرسه عالي شهيد مطهري (مسجد سپهسالار سابق) در تهران نيز وجود دارد که هم اکنون بعد از گذشت چندين سال باز هم مانند روز اول عمل مي کنند و گويي نداي سازندگانشان را از اعماق تاريخ به گوش ما مي رسانند.

 

[*بانو بهار*]

يکي ديگر از يادگارهاي شگفت انگيز اين مسجد، «سنگ تعيين ظهر حقيقي» يا شاخص تعيين کننده اوقات شبانه روزاست که در مدرسه جنوب غربي مسجد قرار گرفته؛ محاسبه و ساخت آن را شيخ بهايي، دانشمند، فقيه و رياضيدان معروف عصر شاه عباس انجام داده است. سطح فوقاني اين شاخص به شکل مثلث قائم الزاويه است که وتر آن در جهت طرفي است که ظهر را تعيين مي کند، و يک ضلع مجاور زاويه قائمه به ديوار متصل است و ضلع ديگر نمايانگر قبله مسجد است. در تمام ايام سال هنگام ظهر حقيقي، اين سنگ بي سايه مي شود. مشابه اين سنگ را سيد جلال الدين حسيني تهراني به تقليد از شيخ بهايي در مقابل حوض شمالي مدرسه چهارباغ، و در طرف شرقي صفه وصل به ديوار، براي تعيين ظهر حقيقي نصب کرده است که سايه جدار غربي آن در تمام روزهاي سال معدوم مي شود.

حمام شيخ بهايي

يکي ديگر از بناهاي شگفتي که در اصفهان وجود دارد، حمام شيخ بهايي است که بين مسجد جامع و هارونيه در بازار کهنه، نزديک بقعه معروف به درب امام واقع است. مردم از ديرباز عقيده داشته اند که آب آن تنها با يک شمع گرم مي شده است. شيخ بهايي، گلخن حمام را طوري ساخته بود که تنها با يک شمع گرم مي شد. وي در زير منبع آب گرمابه، فضايي تهي تعبيه کرد و شمعي روشن در ميان آن گذاشت و فضا را بست. اين شمع تا مدت مديدي در تابستان و زمستان بطور دائمي روشن بوده و از خود حرارت توليد مي کرد وليهرگز آب و کوچک نمي شده است. شيخ در زمان حياتش راز آن را به کسي نگفت و حتي براي جلوگيري از فاش شدن راز آن اطراف گرمخانه را ديوارکشي کرده بود و وصيت کرده بود که آن را نشکافند که اگر اين کار را بکنند شمع خاموش خواهد شد و گرمابه از کار خواهد افتاد. ولي پس از وفات وي، هنگام تعمير گرمابه آنجا را شکافتند و شعله اي فروزان يافتند که چون باد به آن برخورد، خاموش شد و هرگز روشن نشد و ديگر نتوانستند آن را بسازند. چند تن از مهندسان ايراني راز اين حمام را اين گونه کشف کرده اند که، شيخ بهايي از وجود گازهاي متصاعد از دل زمين آگاه بوده و آن گازها را طوري هدايت کرده بوده که به شعله شمع برسند و توليد حرارت بکنند، بنابراين شمع همواره روشن بوده و آب گرمابه را گرم مي کرده است. مشابه اين کار در زمان زرتشتيان هم رايج بوده و آنها نيز براي روشن نگاه داشتن آتشکده هاي خود از اين فن و شيوه استفاده مي نمودند.

 

[*بانو بهار*]

منار جنبان

«منار جنبان» نام مقبره عمو عبدالله عارف است که در نصرآباد اصفهان قرار دارد. اين بنا داراي يک طاق و دو مناره کوتاه است که اگر يکي از آنها را تکان دهند، ديگري هم تکان مي خورد. براي رفتن بالاي مناره ها بايد از پله هاي پايين ساختمان و از ميان راه پله اي مارپيچ و بسيار تنگ از دل مناره ها به بالاي آن رفت و آنها را تکان داد. علت اين امر عجيب در حفاري هاي صورت گرفته مشخص نشده، ولي حدس زده مي شود که علت آن وجود کلاف هاي چوبي در پاي مناره ها باشد که آنها را از زير به هم متصل مي سازد؛ بنابراين با تکان خوردن يک ، ديگري هم در جاي خود شروع به جنبيدن مي کند. البته مشابه اين منارها در جاهاي ديگر ايران مانند اشترگان اصفهان و دامغان نيز وجود دارد که همگي نشان از نبوغ و خلاقيت معماران ايراني در ساخت و طراحي آثار ماندگار معماري است.

وجود آثار معماري شگفت انگيز، نشان از روح ظريف و انديشه رويا گونه سازندگان آنها دارد که با تکيه بر علم و دانش خويش توانسته اند روياهاي خود را به واقعيت تبديل کنند و يادگارهايي اين چنين حيرت انگيز از خود در دل تاريخ و روزگار بر جاي بگذارند. در شماره بعد به آثار معماري شگفت انگيز ساير نقاط ايران نيز خواهيم پرداخت

 

[*بانو بهار*]

برج طغرل در شهرري

در حاشيه شهر بزرگ تهران، در نزديکي منطقه ابن بابويه شهر کهن ري، سازه اي به نام برج طغرل سر به فلک کشيده و شکوه خود را پس از حدود 700 سال همچنان حفظ کرده است. اين برج يادگار سردار دلاور و بنيانگذار سلسله مقتدر سلجوقيان، يعني طغرل بيک سلجوقي است که بنا بر بعضي اقوال آرامگاه وي و مادرش است، و بنا بر قول مورخ گرانقدر، مرحوم استاد محمد محيط طباطبايي زواره اي، اين برج نه تنها آرامگاه طغرل سلجوقي و مادرش است، بلکه مرقد بسياري از فرزانگان و دانشمندان عصر سلجوقي نيز هست. اين بنا با مساحتي افزون بر 48 متر مربع و ارتفاعي حدود 30 متر با اسکلتي خشتي و آجري، به صورت استوانه اي افراشته خودنمايي مي کند. نماي بيروني اين برج از 24 کنگره با زاويه حاده تشکيل شده است. سالم ماندن اين برج در طي قرون و زلزله هاي مختلف نشان دهنده پي مستحکم و عميق آن است. سازنده اين برج در کف آن در کناره هاي ديوارها کانال هاي گذر هوا تعبيه کرده است که اين مجراها مانع از رطوبت ديوارها مي شود. ديوارهاي برج طوري طراحي شده اند که موجب طنين صدا در داخل بنا مي شوند و چنانچه واعظ يا خواننده اي در وسط برج خطبه ايراد کند يا تصنيفي بخواند صداي آن در همه زواياي برج طنين انداز شده و پژواک آن از هر طرف به گوش مي رسد. البته وجود سقف مخروطي که بر فراز ديوارها قرار داشته و هم اکنون اثري از آن بر جاي نمانده، شايد به اين امر جلوه اي خاص مي بخشيده است. از جمله کاربردهاي اين برج مي توان به روشن کردن آتش در باروي بلند آن اشاره کرد که راهنمايي براي مسافران جاده ابريشم محسوب مي شده است که از سوي خراسان به ري مي آمده اند.

 

[*بانو بهار*]

برج طغرل علاوه براين ها، ويژگي هاي ديگري در خود نهفته دارد و آن ساعت آفتابي منحصر بفردي ست که در دل کنگره هاي آن پنهان است و شايد موارد مشابه آن در تاريخ علم و معماري کمتر يافت شود. همان طور که گفته شد حول اين برج از نماي بيروني با 24 کنگره با زاويه حاده تزيين شده است که اگر رو به روي درگاه آن بايستيد، شيري را مي بينيد که گويي دهان خود را بازکرده و به شما مي نگرد. کنگره هاي دورتا دور اين برج به گونه اي طراحي شده اند که چنانچه آفتاب طلوع کند و نور آن بتابد، اولين کنگره واقع در شرق عمارت کم کم روشن مي شود و آفتاب به درون مي تابد. اگر نيم ساعت از طلوع آفتاب بگذرد، نصف کنگره روشن مي شود، اگر يک ساعت از طلوع خورشيد بگذرد يک کنگره به طور کامل روشن مي شود. اگر دو ساعت بگذرد دوکنگره و به همين ترتيب به لحظه اي مي رسيم که خورشيد روي نصف النهار منطقه قرار مي گيرد، يعني به بيشترين ارتفاع خود از افق مي رسد. در اين هنگام خورشيد درست در بالاي سر در جنوبي برج قرار مي گيرد، (چرا که درهاي برج کاملا شمالي جنوبي بوده و روي نصف النهار واقع است)؛ در اين هنگام سايه تيغه اي که بالاي سردر ورودي است، درست در بالاي تيزي ضربي گونه̾ سردر قرار مي گيرد و لحظه ظهر حقيقي و اذان ظهر را به ما نشان مي دهد. به همين ترتيب اگر نيم ساعت از زوال ظهر بگذرد، نيمي از کنگره اول از جانب غرب روشن مي شود، اگر يک ساعت بگذرد يکي از کنگره ها و اگر دو ساعت بگذرد، دو تا از کنگره ها روشن مي شود، تا اينکه خورشيد غروب کند. بنابراين بواسطه اين کنگره ها مي توان مقدار گذشت زمان را از لحظه طلوع آفتاب، لحظه ظهر و هنگام غروب آفتاب، محاسبه کرد

 

[*بانو بهار*]

آثار معماري بناب

شهر بناب از قدمتي شش هزار ساله برخوردار است و طبق کاوش هاي محلي با نشانه هاي تاريخي شهر «شيز» زادگاه زرتشت، انطباق دارد. آثار بدستآمده از حفاري هاي تپه «قره کوک» وجود 36 غار مرتبط با يکديگر را نشان مي دهد که نشانگر زندگي دسته جمعي در دوران ما قبل تاريخاست. همچنين کشف بسياري از آثار قديمي مانند ظروف سفالي و نشانه هاي تمدن شهري و شهرسازي در عمق 9 متري زمين، اين سابقه طولاني را تاييد مي کند. در زمان حمله مغول، اين شهر دست به مقاومت خستگي ناپذيري در مقابل مغولان زده است و به همين دليل هيچ اثر معماري از دوران مغول، مانند آنچه در ساير نقاط ايران (از جمله در مراغه که همسايه بناب و زماني پايتخت مغمول ها بوده)، به چشم نمي خورد. ولي در ابتداي عصر صفويه آباداني اين شهر رونق مي گيرد و آثار زيبايي چون مسجد مهرآباد، مسجد اسماعيل بيگ، مسجد زرگران، مسجد ميدان، مسجد کبود، کاروانسراي مير غفور(که داراي 150 حجره بوده)، و پل پنج چشمه از آن دوران به يادگار مانده است. نکته قابل توجه در معماري مساجد شهر بناب، نداشتن مناره و گنبد و گلدسته است. با آنکه مسجد از نظر فرم در دوره مغول به کمال چشمگيري در معماري دست يافت، ولي به دليل آشتي ناپذيري اهالي بناب با مغولان و نبودن آثار مغول در اين شهر و به دليل غنا و ريشه‌دار بودن معماري اين منطقه، مساجدي ساخته شده است که هيچ گونه تقليدي از فرم هاي رايج در آنها ديده نمي شود. از ديگر ويژگي هاي اين مساجد ستون ها و سرستون هاي چوبي آن است که در مساجد اين شهر به وفور ديده مي شود و حدود صد سال بعد در بناهاي چهل ستون و عالي قاپوي اصفهان به کمال خود رسيده است.

 

[*بانو بهار*]

قلعه رودخان

گيلان يکي از شاخص ترين حوزه هاي تمدني و تاريخي ايران است که آثار تاريخي بسياري را در دل خود حفظ کرده است، ولي متاسفانه هنوز به طور دقيق و گسترده در زمينه شناسايي و معرفي آنها اقدام شايسته اي صورت نگرفته است.

منطقه "شفت" در استان گيلان با وسعت 635 کيلومتر مربع يکي از اين مناطق است که در 22 کيلومتري جنوب غربي رشت قرار دارد. يکي از مناطق تاريخي شفت، قلعه رودخان است که مدتها تختگاه و مرکز حکمراني حکام گيلان بوده است. اين قلعه در ستيغ کوه مرتفعي به همين نام بنا شده است و در 16 کيلومتري جنوب شرقي شهرستان فومن قرار دارد. قلعه رودخان دژي بس مستحکم و بزرگ است که مساحت آن بالغ بر پنج هکتار است. ديدن اين قلعه هر بيننده اي را به حيرت وامي دارد. بناي آن از سنگ و آجر بوده و ارتفاع ديوارهاي آن از 3 تا 10 متر است. تنها ورودي قلعه در بخش شمال شرقي است که دو برج دفاعي مستحکم دارد. اين قلعه گنجايش چند هزار نفر را داشته است و در مواقع اضطراري مي توانسته ملجأيي امن براي مردم منطقه محسوب شود.

آثار بدست آمده از اين قلعه نشان دهنده اين است که احتمالاً اين قلعه از مراکز اسماعيليان بوده است. نام ديگر اين بنا «قلعه حسامي» است، زيرا در سال 918 هـ. ق به دستور سلطان حسام الدين تجديد بنا شده است. درپايان يادآور مي شويم که اين قلعه سومين بنا از عجايب هفتگانه خطه گيلان محسوب مي شود.( عجايب هفتگانه خطه گيلان در منطقه اشکورات در جنوبي ترين نقطه شهرستان رودسر قرار دارند و عبارتند از: مسجد ناصرالحق يا ناصر الکبير معروف به آستانه هفت امام- کوه عروس و داماد- درياچه صمدآباد- غار وادار- چشمه آسمانرود- تونل طولاني يازن و قلعه رودخان)

 

[*بانو بهار*]

کاروانسراي قصر بهرام در شهرستان ورامين استان تهران واقع شده است. نماي اين بنا با سنگ هاي سفيد مايل به کرم رنگ پوشيده شده است و برج هاي چند وجهي تعبيه شده در گوشه هاي کاروانسرا و همچنين سردرورودي آن به سمت شمال به شکلي استادانه با سنگ هاي تراش خورده نماسازي شده است. اين کاروانسرا چهار ايوان دارد که ايوان غربي آن جايگاهي شاهانه دارد و جوي آبي تراشيده شده از سنگ، آب را از چشمه اي در دل کوه به حوض وسط حياط مي رسانيده است. اين جوي حدود پنج کيلومتر تا سرچشمه امتداد يافته است. دليل نامگذاري اين بنا به قصر اين است که اين بنا تنها مورد باقيمانده از عصر صفوي است که سطوح داخلي و خارجي آن بوسيله سنگ نماسازي شده است و از اين حيث منحصر بفرد است. يکي ديگر از ويژگي هاي منحصر بفرد اين کاروانسرا، ساخت نخستين کولر آبي ايران در آن است. معماران و طراحان اين بنا آب را از نقاط دوردست به درون کاروانسرا رسانده و آن را در مجرايي که به زير زمين راه داشته هدايت مي کرده اند، بدنه هاي مجراي آب تا ارتفاع حدوداً 50 سانتيمتر با ساروج اندود شده بود. وقتي در روزهاي گرم تابستان، هوا از اين مجرا عبور مي کرده، هنگام برخورد با آب، خنک شده و مانند کولر عمل مي کرده است. البته مانند اين شيوه را مي توان در تعبيه حوضچه هاي آب در زير بادگيرها در شهرهايي مثل يزد نيز مشاهده کرد، ولي استفاده از آب با حجم زياد و به صورت روان و يا چند کاريزي براي خنک کردن هوا، از ويژگي هاي منحصر بفرد کاروانسراي قصر بهرام است.

البته اين گوشه اي بود از آثار معماري شگفت ايران؛ در صورتي که اگر نيک بنگريم، کمتر اثري در ايران مي توان يافت که هنرمندان و معماران در طراحي و ساخت آن ذوق و سليقه اي يكتا بکار نبردهباشند و به دور از هر گونه شگفتي باشد.