زنجان موزه رختشویخانه (موزه مردم شناسی زنجان)

[ATENA_A]

در قدیم که ماشین لباسشویی وجود نداشت و بیشتر مردم برای شستن لباس‌ها یا ظرف‌هایشان به لب رودخانه می‌رفتند، زنجان محلی به‌ صورت شبانه‌روزی و رایگان برای شستشوی لباس‌ها و ظروف برای مردم بنا کرده بود، که امروزه به نام موزه رختشویخانه یا موزه مردم‌شناسی زنجان شناخته می‌شود. این موزه از حوضچه‌های زیادی با کاربردهای گوناگون از جمله حوضچه‌های لباس‌های تقریبا تمیز و آبکشی و حوضچه‌های مخصوص شستشوی ظروف تشکیل شده است.

 

[ATENA_A]

[HIDE-THANKS]
این روزها لباس شویی یا شستن ظرف به نظرمان کار ساده‌ای می‌آید چون در اغلب خانه‌ها ماشین‌هایی برای این کار در اختیارمان هست؛ اما هنوز از روزگاری که رخت و ظرف‌ها را با دست می‌شستیم آن قدر نگذشته که نتوانیم تصور کنیم چه کار دشواری بوده است. شاید بگویید این حرف‌ها چه ربطی به سفر و معرفی یک بنای تاریخی دارد. می‌خواهم شما را دعوت کنم هفتاد هشتاد سال در تاریخ به عقب برگردید تا برسید به زمانی که هنوز در خانه‌ها آب لوله‌کشی وجود نداشت. حالا دیگر تصورش هم دشوار می‌شود که شستن لباس و ظرف چه قدر زحمت داشته و اصلا چگونه انجام می‌شده است؟

سرمای زمستانی را تصور کنید که زنان ناچارند یخ برکه‌های آب را بشکنند؛ با آن رخت بشویند اما رخت‌های شسته شده پیش از خشک شدن در سرما قندیل می‌بندند. برای شهری که 3 فصل از سال سوز و سرما بر آن حاکم است چه راه حلی وجود دارد؟ بگذارید ببینیم نخستین شهردار زنجان چگونه مشکل را حل کرده است. برای یافتن پاسخ پرسش‌مان به زنجان می‌رویم و از تنها رختشویخانه ایران بازدید می‌کنیم تا کمی بیشتر درباره شیوه زندگی گذشتگان نه چندان دورمان بدانیم. آنچه درباره رختشویی خواهیم خواند آن قدر نزدیک است که برای بسیاری از مادربزرگ‌های‌مان حکم خاطرات دوران بچگی را دارد و البته از زندگی امروزی ما آن قدر فاصله دارد که شاید اصلا چیزی درباره‌اش ندانیم.

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

[/HIDE-THANKS]

 

[ATENA_A]

[HIDE-THANKS]
چرا رختشویخانه زنجان؟

• از نظر کاربری برای شستشوی لباس و ظروف در میان بناهای عمومی در ایران یگانه و در جهان کم‌نظیر است.
• با شیوه زندگی مردم زنجان بویژه زنان در گذشته آشنا می‌شویم.
• معماری زیبا و قابل توجهی دارد.
• در نزدیکی بسیاری از جاذبه‌های شهر زنجان مانند بازار بزرگ، موزه مردان نمکی، کاروانسرای سنگی و ... قرار گرفته است.

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

[/HIDE-THANKS]

 

[ATENA_A]

[HIDE-THANKS]
آشنایی با رختشویخانه زنجان | تنها رختشویخانه عمومی ایران
رختشویخانه زنجان بنایی برای رفاه حال زنان این شهر بوده است که بتوانند راحت‌تر به شستشو بپردازند. در محلی از شهر زنجان که هرزآب‌های سطحی شهر در آن جمع می‌شده و به زبان ترکی آن را "بابا جامال چوقوری" یعنی "گودال بابا جمال" می‌نامیدند سازه‌ای سرپوشیده با کاربری رختشویخانه ساخته شد تا کار برای زنان این شهر راحت‌تر شود. رختشویخانه را گازرگاه نیز می‌نامند. این محل امروز کمابیش در مرکز شهر زنجان قرار گرفته و در محله قدیمی عباسقلی‌خان نبش خیابان سعدی واقع است. رختشویخانه پس از مرمت و بازسازی با شماره 1747 به عنوان موزه مردم‌شناسی زنجان ثبت تاریخی شد. دیدار از این بنا و مجسمه‌های مومی (1) زنان در حال شستشو که به زیبایی لباس پوشیده‌اند شما را با سبک زندگی زنان در گذشته آشنا می‌کند و فرصتی برای خرید بی‌واسطه از بازارچه صنایع دستی زنجان است. در این مجموعه همچنین می‌توانید اشیای گنجینه اهدایی به موزه را ببینید و هنگام خستگی دقایقی را در شربتخانه کنار حوض باصفای این مجموعه استراحت کنید. با هم گشتی در این بنای بی‌نظیر خواهیم داشت.

پانوشت

1: نوعی مجسمه از جنس سلیکون و پلیمر که به شکلی طبیعی و بسیار شبیه واقعیت حالت و چهره افراد را نمایش می‌دهد.

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

[/HIDE-THANKS]

 

[ATENA_A]

[HIDE-THANKS]
کاربری بنای رختشویخانه
پیش از ساخت رختشویخانه عمومی زنجان، زنان این شهر در برکه‌ها و چشمه‌های اطراف به شستشو می‌پرداختند. احتمالا می‌دانید که زنجان شهری با آب و هوای سرد و خشک و زمستان‌های طولانی است. سرمای گزنده هوا و آب، خطر حمله احتمالی گرگ و حیوانات درنده، داشتن حجاب در حضور مردان و مزاحمت‌های احتمالی، کار شستشو را دشوارتر می‌کرد. رختشویخانه زنجان بنایی عام‌المنفعه است که با نگاه انسان‌دوستانه برای رفاه حال زنان ساخته شد. این بنا فضای سرپوشیده‌ای بود که زنان در آن از سرما و مخاطرات محفوظ بودند و از آنجا که مردان اجازه ورود به آن را نداشتند می‌توانستند راحت‌تر به شستشوی روزانه بپردازند. این بنا فقط برای شستشوی رخت، منسوجات، فرش، قالی و ظروف بود و کاربرد حمام و نظافت فردی نداشت.

این بنا کارکردی اجتماعی نیز داشته و زنان هنگام کار به گفتگو و معاشرت با یکدیگر می‌پرداختند. در انتهای سالن شستشو محوطه کم‌وبیش بزرگی برای بازی کودکان با یکدیگر در نظر گرفته شده بود که مادران بتوانند با خاطر آسوده به شستشو بپردازند. همچنین در این محوطه بانوان می‌توانستند به کمک حلبی‌ها آب را گرم کنند. در حال حاضر شما می‌توانید در این فضا لباس محلی زنجان را بپوشید و با مجسمه‌های مومی در محل سالن رختشویخانه عکس بگیرید.

شیوه‌ شستشو در رختشویخانه
در این مکان زنان پوشاک، فرش و ظروف خود را با صابون و چوبک (1) در حوضچه ها می‌شستند. حوضچه‌ها آگاهانه به‌شیوه‌ای طراحی شده بود که بیشترین بهداشت و کم‌ترین مصرف آب را داشته باشد. این حوضچه‌ها در گذشته به شکل پلکانی بود و آب هریک از طریق جوی‌های سفالی به حوضچه بعدی سرریز می‌شد البته در مرمت جدید بنا، حوضچه‌ها را هم‌سطح و کف آنها را کاشی کردند. از نکات مهم در طراحی این فضا و برنامه‌ریزی عملکردی آن، رعایت دقیق اصول بهداشتی پیشرو نسبت به زمان خودش است. به طور کلی طراحی مسیر، حرکت و چرخش جریان آب در این گستره‌ وسیع، امکان حداکثر استفاده از آب را بدون هدر رفتن فراهم می‌کند به این ترتیب که رخت‌ها و سایر منسوجات شستنی بر اساس میزان آلودگی آنها در موقعیت‌های مختلف در سالن قرار می گرفتند. نزدیک‌ترین حوضچه به انبار آب، محلی برای برداشتن آب تمیز و خوراکی قنات و شستشوی مواد غذایی بوده است. آب از اینجا دو قسمت می‌شد، یکی به حوضچه دوم می‌ریخت و به شستشوی ظروف اختصاص داشت که آلودگی پوشاک به آن وارد نشود. بخش دیگر آب در حوضچه سوم برای شستشوی لباس‌های نسبتا تمیز و آبکشی آنها استفاده می‌شد. سرریز آب حوضچه دوم و سوم به حوض چهارم می‌ریخت که ویژه شستن پوشاک بسیار آلوده، فرش، زیرانداز و لباس افراد مبتلا به بیماری‌های مسری بود. در نهایت آب از راه کانال فاضلابی به عرض 40 سانتی متر که در زیر پاشورها قرار داشت به فاضلاب شهری تخلیه می‌شد. با توجه به عدم استفاده از مواد شیمیایی، این آب همچنان قابل استفاده برای کشاورزی بود.

نکته جالب دیگر درباره رختشویخانه حل مساله فاضلاب است. کانال‌کشی مسیر آب به گونه‌ای انجام شده که گستردگی آن و ایجاد شعبه‌های پرشمار در مسیر حرکت آب، خود مانند چاه جاذب عمل می‌کرده و آب خروجی مجموعه تا حد زیادی بدون آلودگی بوده است.
[/HIDE-THANKS]

 

[ATENA_A]

[HIDE-THANKS]
بخش‌های مختلف رختشویخانه
مجموعه رختشویخانه امروزی را می توان به سه بخش تقسیم کرد:

1- محوطه سرایداری و محل مدیریت رختشویخانه

2- فضاهای مربوط به کار شستشو

3- بازارچه تازه‌ساز صنایع دستی

در ادامه با همه این بخش ها آشنا خواهیم شد.

1- محوطه سرایداری و محل مدیریت رختشویخانه

این قسمت پس از مرمت با اندکی تغییر به عنوان ورودی اصلی بنا در نظر گرفته شد. محوطه شامل حیاطی 400 مترمربعی است که اطراف آن تعدادی اتاق جمعا به مساحت 60 مترمربع محل سکونت سرایدار بنا بوده‌اند. اتاق‌ها با کاربری مسکونی شامل دو اتاق و یک ورودی است و به سبک معماری سنتی زنجان ساخته شده‌اند. پس از عملیات مرمت، این اتاق‌ها را به موزه‌ تاریخی و تاریخ طبیعی زنجان تبدیل کردند که گنجینه بسیار پرارزشی در آن نگهداری می‌شد. ضعف در استانداردهای ساختاری و امنیت نگهداری از اشیا موجب شد این موزه تعطیل شود و اشیای آن به انبار منتقل شوند. نگهبانی، اتاق راهنمایان، گیشه فروش بلیط و سرویس‌های بهداشتی پیرامون محوطه قرار دارند.

* اتاق اشیای اهدایی حاج رجبعلی مقدم
قسمتی از بنای سرایداری به نمایش تعدادی از آثار گنجینه‌ای اختصاص دارد. رجبعلی مقدم از استادان و تولیدکنندگان بزرگ صنایع دستیِ مس و روی بوده است. او از شناخته‌شدگان زنجان در ترویج علم، بهداشت امور خیریه و فرهنگ بود که پیش از پایان عمر خود در سال 1389، از کلکسیون شخصی‌اش 80 قلم شامل انواع طلسم‌های فلزی قدیمی، زیورها و قفل‌های فلزی، انواع چپق چوبی، ظروف مسی قلم‌زنی، تبرزین و کشکول، انواع خنجر و تپانچه، چاقوهای ساخت زنجان و تابلوهای هنری را به موزه رختشویخانه زنجان اهدا کرد. در اتاق مجاور سالن اصلی همواره تعدادی از آنها نمایش داده می‌شود.

[/HIDE-THANKS]

 

[ATENA_A]

[HIDE-THANKS]
2- فضاهای مربوط به کار شستشو

شستشو کاربری اصلی این سازه است. در این بخش شما با سالن رختشویی، خزینه و شاه نشین آشنا خواهید شد.

* سالن رختشویخانه
بخش اصلی مورد بازدید، سالن بزرگی است که در قدیم به شستشو اختصاص داشت. در این سالن مجسمه‌های مومی بسیار زیبایی، زنان از سنین و اقشار مختلف را هنگام شستشو نشان می‌دهند. ابزار کار و لباس‌های آنان برای‌تان قابل توجه خواهد بود. دامن چین‌دار، شلوار، یک پیراهن و روسری بخش‌های اصلی لباس زنان را تشکیل می‌دهد. این لباس‌ها رنگ‌هایی بسیار شاد و چشم‌نواز دارند. دامن زنان جوان بلندتر و لباس مسن‌ترها برای آسانی فعالیت و حرکت‌شان کوتاه‌تر بوده است. اطراف این مجسمه‌های مومی طشت‌ها، کوزه‌ها، پارچ‌ها، سبد، چوب و بند رخت را خواهید دید. همچنین وسیله‌ای به نام حلبی را می‌بینید که با قرار دادن زغال افروخته کف آن، آب را گرم می‌کردند. این وسیله در رختشویخانه به زنان اجاره داده می‌شد. البته آب خود قنات نیز چندان سرد نبوده و عایق‌بندی بنا به گونه‌ای انجام شده که سالن در همه‌ فصل‌ها دمایی متعادل داشته باشد.

هنگام مرمت کف این سالن، سنگفرش و کانال‌ها و حوضچه‌های آن کاشی‌کاری شدند. در وضعیت حوضچه‌ها نیز تغییراتی ایجاد و شکل پلکانی آنها هم‌سطح شد.

[/HIDE-THANKS]

 

[ATENA_A]

[HIDE-THANKS]
* مخزن آب یا خزینه
پشت سالن رختشویخانه مخزن بزرگی به حجم تقریبی 740 مترمکعب قرار دارد. دیواره‎های آن تا جایی که با آب پر می‌شده یعنی حدود 4 متر به کمک ساروج، اندود و عایق‌بندی شده است. آب قنات میربهاء‌الدین از طریق تنبوشه‌های سفالی به مخزن می‌ریخته و از منفذ اصلی وارد حوضچه‌ها می‌شده است. یک در به نام قرخ ایاق (یا 40 پله) مشرف به مخزن وجود داشت که برای برداشت آب ساکنان و ورود به مخزن و تمیزکردنش از آن استفاده می‌شد. مخزن را سالی یک بار تمیز می کرده‌اند. علاوه بر در قرخ ایاق، چند دریچه‌ بازدید مشرف به مخزن پیش‌بینی شده بود که سرایدار هر روز از طریق آنها سطح آب را کنترل و پس از پر شدن، ورود آب قنات را قطع می‌کرد. جریان یافتن هوا از طریق همین دریچه‌ها مانع از گندیدن آب مخزن می‌شد. هنگام مرمت بنا، عمق مخزن را پر کرده‌اند و برای آن کفی هم‌سطح با سالن ساخته شد. همچنین یک در از سالن به مخزن باز شد که به‌آسانی قابل بازدید باشد. امروز از این فضای خالی گاهی به عنوان مکانی برای نمایشگاه‌های مرتبط استفاده می‌شود.

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

[/HIDE-THANKS]

 

[ATENA_A]

[HIDE-THANKS]
* شاه‌نشین
شاه‌نشین در قدیم ورودی اصلی رختشویخانه بوده است. این اتاق بزرگ بر فراز آب انبار و در ارتفاع 2 متر بالاتر از کف سالن اصلی ساخته شده است. شاه‌نشین به سراسر سالن شستشو اشراف دارد. مدیریت از اینجا به کارهای استفاده‌کنندگان، از قبیل مراحل شستشو، نظافت و آبکشی انواع مختلف منسوجات و استفاده‌ بهداشتی از آب جاری در مسیرها و حوضچه ها نظارت داشت. همچنین خانم‌های طبقه‌ مرفه در سه غرفه سمت شمال تراس می‌نشستند و کارگرهای‌شان مشغول شستشو می‌شدند.

امروز در این قسمت کارگاه آموزش دوخت چاروق برپاست. چاروق یا چارق یا چارخ، کفش روفرشی چرمی است که از صنایع دستی اصیل زنجان شمرده می‌شود و به همت استادان و شاگردان، فن‌های آن نسل به نسل حفظ شده است. نمونه‌هایی از مدل‌های گوناگون این پاپوش را می‌توانید در این اتاق تماشا کنید.

[/HIDE-THANKS]

 

[ATENA_A]

[HIDE-THANKS]
معماری بنای رختشویخانه زنجان
در این قسمت کمی تخصصی‌تر درباره بخش‌های مختلف سازه رختشویخانه توضیح خواهیم داد. آگاهی از جزییات معماری یک بنا علاقه‌مندان خاص خودش را دارد که اگر از آنها هستید با ما همراه باشید و اگرنه با کلیک روی نوار اقامت به مطالعه سایر اطلاعات مربوط به رختشویخانه ادامه دهید.

در ساخت این بنا از سه نوع مصالح ساختمانی به خوبی در کنار هم استفاده شده است؛ سنگ، چوب و آجر به شیوه‌ای در کنار هم قرار گرفته‌اند که با وجود تماس دایمی با آب و رطوبت، سازه استحکام بالایی دارد و گذر زمان آسیبی به آن نرسانده است. طاق ها در دو طرف سالن به جرزهای متقارن باربَر منتهی می‌شوند که قطر آنها حدود 5 متر است. نمای داخلی دیوارها لاشه‌سنگ بندکشی شده و نمای بیرونی با اندودی از کاهگل پوشانده شده‌ است. در فضای میانی طاق ها، گنبدهای عرقچینی قرار دارند که روی هر عرقچین 5 دریچه با ابعاد 40×40 برای نورگیری، تهویه هوا و جلوگیری از تعریق در سقف تعبیه شده است. علاوه بر این، عبور نور از نورگیرهای سقفی تعیین‌ کننده اوقات شرعی بود و زمان را نشان می‌داد. همچنین برای تامین نور فضای رختشویخانه در شب نیز تمهیداتی صورت گرفته بود و از پیه‌سوزها استفاده می شد که از سقف‌ها آویزان بودند و زغال و چربی حیوانات را در آن می سوزاندند و به این ترتیب نور و روشنایی فضا تامین می‌شد.

نکته جالب دیگر این که طاق به شکل کاملا متقارن ساخته نشده و ارتفاع ستون‌ها اندکی با هم متفاوت است. سازندگان با دید روشنی که نسبت به کارکرد بنا داشته‌اند سقف را به گونه‌ای طراحی کرده‌اند که کمترین میزان انعکاس صدا را داشته باشد زیرا آشکار بوده که شمار قابل توجهی از زنان زیر سقف مشغول به کار خواهند بود و همهمه ایجاد شده می‌تواند آزاردهنده باشد.

سنگ‌های این بنا را از معدن سنگ روستای "اژدهاتو" که در 11 کیلومتری جنوب شهر زنجان قرار دارد استخراج می‌کردند و پس از حجاری با گاری‌های شهرداری به محل ساخت بنای رختشویخانه می‌آوردند. معدن سنگ این روستا هنوز هم در حال بهره‌برداری است.

رختشویخانه را شمالی جنوبی ساخته‌اند تا بیشترین بهره را از نور آفتاب ببرد. آجرهای طاق نیز نوعی عایق حرارتی و مانع از ورود سرما به محوطه درونی هستند. بنابراین سالن رختشویخانه در فصل‌های مختلف هوای ملایمی دارد. بخش‌های مختلف سازه از جمله پای ستون‌ها و تمام حوضچه‌ها و جوی‌ها و پاشورها با ملات ساروج عایق‌بندی شده است. این ترکیب هنگامی که در آب غرق می‌شود مقاومتش افزایش می‌یابد و یکی از ابداعات معماری ایرانی است که در سازه پل‌ها، آب‌انبارها و حمام‌ها به عنوان عایق رطوبت و حرارت به کار می‌رفته و همانند بتون بسیار محکم است.

Please, ورود or عضویت to view URLs content!

[/HIDE-THANKS]