ایلام قلعه والی (موزه مردم شناسی )

[Zhinous_Sh]

قلعه والی (موزه مردم شناسی )
قلعه والی یکی از بناهای تاریخی شهر ایلام است که در بخش شمالی خیابان پاسداران این شهر بنا شده است. این بنا در سال 1325 هجری قمری به دستور غلامرضا خان؛ والی فیلی در منطقه‌ای به نام حسین‌آباد فیلی که به ده بالا مشهور بوده، احداث گردید. در واقع این بنا محل اسکان والی در فصل تابستان بوده است که بر روی تپه‌ای بنا شده و ارتفاع آن از اطراف 3/5 تا 4 متر است. در سنگ‌ نوشته‌ای که در تخت خان در 15 کیلومتری شمال شرقی صالح‌آباد ایلام وجود دارد در مورد تاریخچه این قلعه نیز ذکری به میان آمده است. بر اساس این سنگ نوشته، معمار قلعه والی حاج درویش علی کرمانشاهی بوده و امور حجاری را نیز رضاقلی انجام داده است. در قسمت شمالی قلعه یک تالار (شاه‌نشین) زیبایی وجود دارد که ابعاد آن بزرگ‌تر از سایر اتاق‌های قلعه می‌باشد و در وسط آن حوض کوچکی وجود دارد که اطراف و داخل آن با سنگ مرمر تزئین شده بود ولی در زمان بازسازی با کاشی‌های رنگی تزئین گردید.

این بنا در زمان جنگ هشت ساله ایران و عراق تا حدود 50 درصد تخریب شد و در سال 1367 خورشیدی با همکاری سازمان میراث فرهنگی بعد از دو سال بازسازی آن به اتمام رسید و در اختیار مدیریت میراث فرهنگی استان ایلام قرار گرفت. در سال 1385 این مکان به موزه مردم‌شناسی ایلام تغییر کاربری داد که از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است و در آن آداب و سنن، فرهنگ و ایلات مختلف استان و شخصیت‌های سیـاس*ـی و فرهنگی به کمک مجسمه‌هایی نمایش داده شده‌اند. در حال حاضر موزه مردم‌شناسی شهر ایلام از غنی‌ترین موزه‌های تخصصی مردم‌شناسی محسوب می‌شود که در نوبت‌های صبح و عصر همه روزه به جز روزهای دوشنبه پذیرای علاقمندان است. در ضمن هر ساله در ایام نوروز در این مکان موسیقی سنتی کردی اجرا و نمایشگاه صنایع دستی و سوغات استان برگزار می‌شود.

قلعه والی ایلام عهد قاجار در دشت میان کوهی ایلام و در بالای تپه چگا میرک (خیابان پاسداران کنونی شهر ایلام) در سال ۱۳۲۶ هجری قمری ساخته شده‌است. چشمه بی بی آب این قلعه را تأمین می‌کرده‌است که به سبک گذشته با استفاده از تنبوشه آب چشمه به محوطه حیاط مرکزی قلعه هدایت می‌شده‌است. در حال حاضر قلعه در ضلع شمالی خیابان پاسداران ایلام قرار دارد و مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته‌است.

 

[*PArlA]

تاریخچه و موقعیت
قلعه والی یکی از بناهای فرهنگی-تاریخی عظیمی است که در ضلع شمالی خیابان پاسداران ایلام قرار دارد. این بنای تاریخی که یادگاری از ادوله و زمان‌های پیشین و در نوع خود بی نظیر است. در سال ۱۳۲۶ قمری به دستور غلامرضا خان فیلی در محله‌ای بنام حسین‌آباد فیلی که به ده بالا مشهور بوده، احداث گردید. غلامرضاخان والی فیلی این محل و بنا را برای اسکان خود در فصل تابستان انتخاب کرده و آن را بر روی تپه‌ای نه چندان بلند احداث کرد و با توجه به آن، ارتفاع فعلی کف حیاط از اطراف آن محدوده ۵/۳ تا ۴ متر است.

در مورد تاریخچه قلعه والی چنانچه از سنگ نوشته‌ای که در تخت خان (محله‌ای در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی صالح آباد-ایلام) پیداست چنین آمده که غلام رضاخان بعد از ذکر چندین سطر از کارهای انجام شده خود می‌نویسد: امر به ساختن قلعه حسین‌آباد فیلی که مشهور به ده بالا است نمودم. قلعه حمام و باغ به معماریت حاج درویش علی کرمانشاهی و حجاری رضاقلی بود مورد توجه غلام رضا خان قرار گرفته و خان ایلام مسئولیت حفاظت از زنانش را در تمامی جنگ‌هایی که غلامرضا ابوقداره انجام می‌داد به رضا قلی سپرد، از این پس رضا قلی در طول جنگ‌های غلامرضاخان زنانش را با لباس مبدل به ایلات و عشایر ایلام می‌برد. در آن زمان رضا قلی با دختر باقر یکی از بزرگان خاندان غیاثی ازدواج نمود و در ایلام ماندگار شد پس از فرار غلامرضا خان از ایلام و اقامت در بغداد در سال ۱۳۰۶ شمسی، رضا قلی چند وقتی را در یکی از شهرهای مرزی عراق به سر بـرده و پس از اعلام امان نامه حکومت وقت، به ایلام برگشته و اواخر عمر خود را در شهر ایلام سپری نمود. رضا قلی فرزند حیدر کرمانشاهی است. . فرزندان بجا مانده از رضا قلی دو دختر به نامهای فردوس و ربابه محجوبی که در ایلام سکونت دارند.

رضا قلی در سن ۸۰ سالگی در سال ۱۳۳۰ شمسی در اثر بیماری درگذشت و پیکرش در شهر کرمانشاه بخاک سپرده شد.

 

[*PArlA]

معرفی قلعه

قلعه والی در زمینی به مساحت ۱۷/۴۶۸۷ متر مربع احداث گردیده‌است که از این مقدار زمین، فضای سبزی به مساحت ۴/۱۷۹۲ متر مربع در ضلع جنوبی باقی مانده‌است. قلعه نمای جنوبی و شکلی تقریباً ذوزنقه‌ای دارد این قلعه زیر بنایی برابر ۰۱/۱۴۶۶ متر مربع دارد و مساحت حیاط درونی آن برابر ۴/۱۳۶۳ متر مربع است. قلعه والی در زمان ساخت در فضایی کاملاً باز ساخته شده ولی با پیش رفت شهرنشینی اطراف آن با ساختمانهای مسکونی و اداری محصور گردید. موقعیت قلعه به نحوی است که از سمت شمال با کوچه‌ای شش متری و از سمت غرب با خیابانی هشت متری از ساختمانهای مسکونی اطراف خود جدا شده‌است. از شرق نیز با ساختمان اداری اداره کل امور اقتصاد و دارائی ایلام محصور شده شده‌است و از جنوب به خیابان پاسداران منتهی می‌شود. در ضلع شمالی قلعه تالار (شاه‌نشین) زیبایی وجود دارد که ابعاد و اندازه داخلی آن بزرگتر از سایر اتاقها می‌باشد. در وسط تالار حوض کوچکی قرار دارد که اطراف و داخل آن با سنگ مرمر مزین شده بود و در زمان بازسازی با کاشی‌های رنگی تزئین گردید. این حوض در اطراف چشمه‌ای که در آن زمان پرآب بوده ساخته شده ولی به مرور زمان این چشمه خشک و کم‌آب شده بود و برای اینکه حالت نمادین چشمه حفظ شود در باسازی قلعه با اجرای لوله کشی این قسمت نیز مرمت گردید تا به دست فراموشی سپرده نشود. وجود نرده‌های مشبک آجری به رنگ فیروزه‌ای، تراس‌های سرپوشیده ضلع جنوبی همراه با پنجره‌های مشبک با شیشه‌های الوان، اورسی‌های قلعه، ستونهای دایره‌ای، سرستونهای منقوش در ایوان، قوسهای کمانی و تزئینی و کاربندی بالای آن با کاشی‌های رنگی، درختان بلند و کهنسال کاج و حوض مستطیل شکل در صحن جلوی قلعه چشم‌انداز کاملاً زیبایی به قلعه و معماری آن داده‌است.

 

[*PArlA]

باز سازی قلعه

قلعه والی در زمان جنگ تحمیلی تا حدود ۵۰٪ تخریب شد که در سال ۱۳۶۷ با همکاری سازمان میراث فرهنگی بعد از دو سال تلاش بی وقفه در سال ۱۳۶۹ بازسازی آن به اتمام رسید و در اختیار مدیریت میراث فرهنگی استان ایلام قرار گرفت و در جریان بازسازی سعی بر آن شد که معماری و سبک دیرینه آن حفظ و تغییراتی در آن داده نشود ولی با توجه به این مسئله، تغییراتی جزئی از قبیل کارگزاری تیرآهن در سقف ایوانهای قلعه، سقف خرپشته‌ها و در اجرای طاق ضربی آنها، حذف یا اضافه کردن دیوار در اتاقها و غیره داده شد.

در اجرای سقف کلیه اتاقه، از ملات گچ و آجر استفاده شده و در آنها از انواع و اقسام قوسهای بار بر و غیر بار بر (تزئینی) استفاده شده‌است. اسامی این قوسها عبارتند از: قوس جناقی، قوس نیم دایره (حلالی) و قوس سه قسمتی. قوس سه قسمتی فقط جهت نما سازی استفاده شده و بار بر نیست و برای بار بری قسمت‌هایی که در آن از این نوع قوس استفاده قوسی پنهان که در دل دیوار جاسازی شده‌است استفاده گردید. کلیه این قوسها از نظر اجرایی به سبک قوس رومی اجرا شده‌اند و اطراف آنها با شکستگی در آجر ه، برجسته نشان داده شده و همراه با کاشی‌های ریز رنگی تزئین شده‌اند. قوسهایی که به این سبک (سبک رومی) اجرا شده‌اند از مقاومت بالایی در مقابل فشارهای وارده بر خوردار هستند.

در اجرای پوشش سقف اتاقه، هدف بوجود آوردن سقفی تقریباً گنبدی شکل و پشت بامی تخت و یکنواخت بوده‌است برای این امر ابتدا قوس‌های جناقی بر روی پایه‌های ۷۵ سانتیمتری اجرا شد سپس برای اینکه سقف از داخل به شکل گنبدی مانند دیده شود، با استفاده از سه کنج سازی یا طاق چشمه در اطراف قوسهای جناغی، نمای داخلی سقف به صورت گنبدی شکل اجرا شد. در قسمت بالای دیوار فاصله بین قوسها را با خورده‌های آجر و مواد سبک پر کرده و بدین ترتیب سقفی گنبدی شکل و پشت بامی تخت بوجود آمد. کلیه دیوارهای قلعه بار بر بوده که با طاق نماهایی با ابعاد یکسان و قوسی نیم دایره تزیین شده‌اند. پوشش کلیه کف اتاقها، داخل حیاط و پشت بام قلعه آجر فرش و ملات گل و آهک بوده که در بازسازی با ملات ماسه و سیمان جایگزین گردید. برای جلو گیری از نفوذ رطوبت به داخل قلعه در هنگام بازسازی بدین ترتیب اقدام شد که ابتدا لایه‌های قبلی که شامل آجر فرش و ملات کاه و گل بود برداشته شد، سپس روی بام قیر اندود شد و بر روی لایه قیر آسفالت به ضخامت سه سانتیمتر و یک لایه ایزوگام و آسفالت اجرا گردید و برای حفظ شکل پیشین قلعه بر روی آنها یک لایه آجر فرش کشیده شد.

 

[*PArlA]

ویژگی‌های معماری قلعه والی

اکثر اتاق‌های قلعه تبادل داخلی داشته و تودرتو بنا شده‌اند، قلعه دارای ۲۰ اتاق بزرگ، پنج اتاق کوچک، چهار ایوان و دو تراس کوچک در ضلع جنوبی است. ضلع شرقی و غربی قلعه کاملاً با هم قرینه بوده و با کف حیاط اختلاف ارتفاعی حدود ۸۰ سانتیمتر دارند و با چهار پله سنگی با کف اتاقها و ایوان‌ها ارتباط دارند. قلعه با سه راه پله با چرخشی ۹۰درجه به پشت بام متصل می‌شود. قلعه دو برج نگهبانی به صورت نیم دایره در راس ضلع شمال شرقی و شمال غربی دارد و اطراف آن کنگره‌هایی جهت قرار گرفتن نگهبان‌ها برای دیده بانی وجود دارد. در داخل راهروها محلهایی به صورت طاق نما در دیوار احداث گردیده که محل استقرار نگهبانان بوده‌است. در راهرو مدخل ورودی ضلع شرقی، همچنین داخل اتاق شاه‌نشین و قسمت ورودی نگهبانی، سقف‌ها با کاشی‌های رنگی کار بندی و به وسیله گچبری‌های زیبایی تزیین شده‌اند در این قلعه شش زیر زمین در سه ضلع شمال، غرب و شرق وجود داردکه ارتفاع آنها تا زیر سقف دو متر است و روشنایی آنها به وسیله پنجره‌های مشبک آجری و رنگی از داخل حیاط تأمین می‌گردد. عمده مصالح به کار رفته شده در ساختمان قلعه آجر و در مواردی از سنگ بوده‌است همانند کرسی چینی قلعه، دیوارهای حائل در ضلع جنوبی و استفاده از سنگ نما در ازاره داخل حیاط. در بازسازی قلعه در سقف‌ها و قوس ه، از ملات گچ، و در دیواره‌ها و زیر آجر فرشها از گل و آهک و در مواردی از ملات ماسه و سیمان استفاده شده‌است.

قلعه مذکور سه در ورودی در سه ضلع جنوب شرق و غرب دارد. ورودی اصلی قلعه در ضلع جنوبی قرار گرفته که با ۱۱ پله۲۰ سانتیمتری به داخل اتاق نگهبانی و سپس با هشت پله دیگر به کف حیاط مرتبط می‌شود. ورودی قلعه به سبک یونانی بنا شده بود. دیگر درهای قلعه به صورت خصوصی بوده یا برای تردد مهمانها احداث شده‌اند که با راهروهایی سرپوشیده به داخل حیاط قلعه مرتبط می‌شوند، در منتهی‌الیه دربها دو هشتی وجود دارد که نور تعدادی از اتاقها از آنجا تأمین می‌شود این هشتی‌ها که در داخل یکی از آنها حوض کوچکی وجود دارد به هشت ضلع تقسیم می‌شوند. شکستگی در آجرها و اجرای طاق نماهایی در دیوار، اجرای انواع قوس بر سرنعل درگاه‌ها و تزئینات آجری بالای آنها زیبایی خاصی به هشتی‌ها داده‌است.

آینه کاری در سقف اتاقها معمول بوده که بقایایی از آن در یکی از اتاقهای ضلع غربی که به نحو بسیار زیبای اجرا گردیده بر جای مانده‌است. گچبری بر روی دیوارها و سقف اتاق شاه‌نشین به صورت نقوشی از گل و گیاه اجرا گردیده‌است. سنگ ازاره نمای بیرونی دیوار از سنگهای تراشیده شده مستطیلی شکل است که حالت برجسته نقشهای اسلیمی مختلف آن، در نمای دیوار بکار رفته شده‌است. (برگرفته از نگاهی به ایلام- ایرج افشار سیستانی)

 

[ATENA_A]

[HIDE-THANKS]
مقاله‌های مرتبط:

• در سفر به ایلام، از کجا دیدن کنیم؟
• قلعه بیرجند؛ نگهبان قدرتمند شهر
• راهنمای سفر به ایلام (قسمت اول)

ایلام، شهری زیبا است که در غرب ایران و در میان گروهی از کوه‌های استوار قرار گرفته است. این شهر که در ارتفاعات بالا جای گرفته و از آب و هوای معتدل بهاری و کوهستانی برخوردار است، در دوره قاجار مورد توجه والی وقت بود. ایلام در دوران قاجار به «پشتکوه» معروف بوده و یک قرارگاه تابستانی خوب برای والی وقت به حساب می‌آمد. قلعه والی یکی از شاخص‌ترین آثارتاریخی این شهر است که از زمان حکومت قاجار بر جای مانده است. در این مقاله می‌خواهیم با این قلعه تاریخی بیشتر آشنا شویم.

تاریخچه قلعه
قلعه والی در سال ۱۳۲۶ هجری قمری و به دستور «غلام رضا خان والی» در محله‌ای به نام «حسین‌آباد فیلی» که به‌عنوان «ده بالا» مشهور بوده، احداث شد. این قلعه در زمینی به بزرگی ۲۵۰۰ مترمربع ساخته شده است. اینگونه به نظر می‌رسد که هدف غلام رضا خان والی از احداث این قلعه، ساخت مکانی برای اقامت خود در فصل تابستان بوده است.

[/HIDE-THANKS]

 

[ATENA_A]

[HIDE-THANKS]
بعد از این که ساخت قلعه والی به پایان رسید، غلام رضا خان دستور داد تا کتیبه‌ای به طول ۱۸۰ سانتی‌متر به خط نستعلیق حکاکی و سپس بر بالای ورودی شرقی بنا نصب شود، ولی در جریان جنگ تحمیلی این کتیبه سقوط کرد و هم‌اکنون نیز در بخش دیگری از قلعه نگهداری می شود.

معرفی قلعه
زیربنای قلعه والی چیزی در حدود ۱۵۰۰ مترمربع است. این قلعه دارای یک حیاط مرکزی به مساحت ۷۰۰ مترمربع است. این حیاط از سه سمت به‌وسیله عمارت احاطه شده است. آب این قلعه توسط چشمه «بی بی» تامین می‌شده که آب این چشمه با استفاده از تنبوشه، به محدوده حیاط مرکزی قلعه منتقل می‌شده است. عمده مصالح به کار رفته در ساخت قلعه والی، شامل آجر و در مواردی سنگ است.

نمای جنوبی قلعه شکلی شبیه به ذوزنقه دارد. قلعه ابتدا در فضایی کاملا باز ساخته شده بود، ولی با توسعه شهرنشینی و گسترش شهر ایلام، هم‌اکنون اطراف آن با ساختمان‌های مختلف احاطه شده است. سمت شمال قلعه با یک کوچه شش متری و سمت غربی آن با یک خیابان هشت متری همسایگی دارد. همچنین در قسمت شرقی آن نیز اداره کل امور دارایی ایلام به چشم می‌خورد و جنوب آن به خیابان پاسداران منتهی شده است.

در ضلع شمالی قلعه والی، قسمت شاه‌نشین آن به چشم می‌خورد که بسیار بزرگ‌تر از بقیه اتاق‌های قلعه است. در وسط شاه‌نشین نیز یک حوض کوچک قرار دارد که ابتدا با سنگ مرمر تزیین شده بود و سپس بعد از بازسازی با کاشی‌های رنگی زیبا آراسته شده است. بیشتر اتاق‌های قلعه والی به‌صورت تودرتو بنا شده‌اند و این بدان معنا است که با هم ارتباط داخلی دارند.

[/HIDE-THANKS]

 

[ATENA_A]

[HIDE-THANKS]
در مجموع باید گفت که قلعه والی دارای ۵ اتاق کوچک، ۲۰ اتاق بزرگ، ۴ ایوان و ۲ تراس کوچک در ضلع جنوبی است. ضلع‌های شرقی و غربی قلعه والی به‌صورت متقارن با هم ساخته شده‌اند و حدود ۸۰ سانتی‌متر نیز با کف حیاط اختلاف ارتفاع دارند. سه راه‌پله که زاویه چرخشی ۹۰ درجه نیز دارند، وسیله ارتباطی محیط قلعه با پشت بام آن هستند.

همچون سایر قلعه‌ها، قلعه والی نیز برج نگهبانی دارد. این قلعه دارای دو عدد برج نگهبانی است که به‌صورت نیم دایره ساخته شده‌اند و در آن‌ها کنگره‌هایی برای استقرار نگهبان‌ها وجود دارد. در داخل راهروهای قلعه نیز طاق‌نماهایی وجود دارد که محل قرارگیری نگهبانان قلعه بوده است.

قلعه والی دارای سه در ورودی است که در بخش‌های غرب، شرق و جنوب قلعه ساخته شده‌اند. ورودی اصلی این قلعه در ضلع جنوبی واقع شده است و به‌وسیله ۱۱ عدد پله ۲۰ سانتی‌متری به داخل اتاق نگهبانی و پس از آن با ۸ پله دیگر به کف حیاط قلعه منتهی می‌شود. ورودی اصلی قلعه والی به سبک و سیاق یونانی ساخته شده بود و دو ورودی دیگر که با راهروهایی سرپوشیده به حیاط متصل می‌شدند، کاربرد خصوصی داشتند یعنی برای عبور مهمانان قلعه استفاده می‌شدند.

حال به برخی از زیبایی‌های این قلعه می‌پردازیم. به محض ورود به حیاط قلعه قطعا درختان کهنسال کاج و حوض مستطیل شکل موجود در آنجا توجه شما را جلب خواهند کرد. این درختان زیبایی خاصی به قلعه داده‌اند.

در معماری و ساخت بنا نیز از عواملی استفاده شده است که باعث جذابیت هرچه بیشتر قلعه والی شده‌اند. از جمله زیبایی‌های معماری و ساخت بنا می‌توان به تراس‌های سرپوشیده واقع در ضلع جنوبی قلعه که همراه با پنجره‌های مشبک با شیشه‌های الوان هستند، نرده‌های مشبک آجری به رنگ زیبای فیروزه‌ای، اورسی‌ها، ستون‌های دایره‌ای قلعه، سرستون‌های نقش‌دار و قوس‌های کمانی و تزیینی قلعه اشاره کرد.

[/HIDE-THANKS]

 

[ATENA_A]

[HIDE-THANKS]
در سقف اتاق‌های قلعه نیز آیینه کاری‌هایی به‌صورت معمول انجام گرفته است که بخشی از این آیینه‌کاری ها در اتاق‌های ضلع غربی برجای مانده‌اند که در نوع خود بسیار زیبا و جذاب نیز هستند. همچنین در مورد گچ‌بری‌های انجام شده روی دیوارها و سقف اتاق شاه‌نشین باید گفت که این گچ‌بری‌ها دارای نقوش جالبی از گل‌ها و گیاهان هستند.

بازسازی و مرمت قلعه
در زمان وقوع جنگ تحمیلی، بخش کوچکی از قلعه والی تخریب شد که در حدود ۵ درصد ارزیابی شد. این مسئله باعث شد تا در سال ۱۳۶۷،سازمان میراث فرهنگی تصمیم به آغاز عملیات مرمت این اثر تاریخی ارزشمند کند. عملیات بازسازی قلعه در سال ۱۳۶۹ پایان پذیرفت. در این بازسازی‌ سعی بر آن بود تا سبک معماری آن حفظ شود، ولی تغییرات کوچکی نیز در بنا همچون تعبیه تیرآهن در سقف ایوان‌های قلعه و سقف خرپشته‌ها داده شد.

ذکر این نکته لازم است که هم‌اکنون موزه مردم‌شناسی ایلام نیز در محل قلعه والی برپا شده و آماده به تصویر کشیدن تاریخ مردم این خطه از کشورمان برای بازدید کنندگان گرامی است.

ثبت در آثار ملی
قلعه والی به عنوان یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی استان ایلام که یادگاری برجای مانده از دوران قاجاریه در ایران است، در تاریخ ۱۹ خرداد سال ۱۳۷۶ هجری شمسی و با شماره ثبت ۱۷۹۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

دسترسی
موقعیت دقیق قلعه والی در شهر ایلام را می‌توانید در نقشه زیر مشاهده کنید:



برای بازدید از قلعه والی، باید به سمت شرق شهر ایلام و خیابان پاسداران بروید.

[/HIDE-THANKS]