صنایع دستی هنر فلزکاری در دوره باستانی

[@nicedavil]

آن گونه که اشاره شد هنر و صنعت فلزکاری در ایران پیشینه‌ای طولانی دارد و آثار برجای مانده از پایگاه‌های تمدنی چون سیلک و گنجینه‌های لرستان، پیشرفت تکاملی فلزکاری را در هزاره‌های کهن نشان می‌دهد. هنر فلزکاری ایران در دوره باستان پیشرفت قابل ملاحظه‌ای نمود. اگرچه از فلزکاری اصفهان این دوره آثار چندانی در دست نیست، اما می‌توان بر اساس پیشینه این صنعت در اصفهان پیش از تاریخ و وجود کانی‌های غنی فلزی در اصفهان، تداوم و تکامل این صنعت در اصفهان دوره باستانی را با وجود افول پایگاه‌های مدنی چون سیلک، همگام با کانون‌های دیگر ایران انتظار داشت.

گنجینه زیویه، یکی از گنجینه‌های بی‌نظیر هنر مادی است که سرآمد هنرمندان و صنعت‌گران مادی را در فلزکاری نشان می‌دهد. از مهمترین نمونه‌های هنر مادی، آلات و ابزار مربوط به اسبان بود که با فلزات گوناگون ساخته می‌شد و به انواع نقش گیاهان و جانوران و سایر نقوش تزیین می‌شد. مادها در ساخت اشیای فلزی از کوره استفاده می‌کردند. نباید از نظر دور داشت که اصفهان در این دوره از پایگاه‌های پرورش اسب ایران بود. در این دوره برنزکاری در ساخت مصنوعات مختلف چون ابزار و اثاث منزل، تندیس‌های مقدس و اشیای زینتی کاربرد گسترده پیدا کرد.

صنعت فلزکاری در دوره هخامنشی نیز پیشرفت شگفتی نمود. دسترسی به مواد اولیه و تلفیق هنر و مهارت صنعتگران و هنرمندان تمدن‌های مختلف در قلمرو شاهنشاهی هخامنشی رونق این صنعت و خلق آثار ارزشمند و گنجینه‌های گرانبهایی را در پی داشت. گنجینه آمودریا (جیحون) نمونه‌ای از هنر تلفیقی هخامنشی را نشان می‌دهد. ساخت ریتون‌های زیبا از فلزات گران‌بها نیز از دیگر ویژگی‌های هنر فلزکاری هخامنشی است.

ضرب سکه در دوره داریوش اول به عنوان ابزاری مهم در رونق و تسهیل مناسبات تجاری، افزون بر اهمیت مالی و اقتصادی، در رونق و فعالیت صنعت فلزکاری نیز قابل تأمل است. بر پایه آنچه گفته شد، دوره هخامنشی دوران اوج هنر فلزکاری در عرصه‌های مختلف بود. بیشتر آثار این دوره از طلا، نقره، مفرغ و برنز است. در این دوران از قلمزنی به دو روش ریخته‌گری و قالب‌ریزی و روش چکش‌کاری استفاده می‌شد.

هنر سوار کردن یک فلز بر روی فلز دیگر یا کارگذاری سنگ‌های قیمتی روی فلز (گوهرنشانی) و آب طلا دادن به فلزات متداول شد. با وجود این که در دوره اسکندر و جانشینان سلوکی او هنر هلنی یونان آشکارا در ایران نفوذ کرد، اما بررسی آثار فلزی باقی مانده از دوره اشکانی نشان می‌دهد که هنر فلزکاری این دوره بیش از هنر یونانی به هنر دوره هخامنشی نزدیک است، اگرچه هنر هخامنشی در ظرافت، ابتکار، پختگی و طرح‌های استادانه و انتقال معنا بر هنر اشکانی برتری دارد.

فلزکاران دوره پارتی در تولید و ساخت مصنوعات فلزی به ویژه زیورآلات زرین و سیمین شهرت داشتند. فلزکاران اشکانی در ساخت ابزارآلات جنگی به ویژه پیکان مهارت ویژه‌ای داشتند.

 

[@nicedavil]

پیکان شهر از توابع بخش گرکویه سفلی (جرقویه) در ۷۵ کیلومتری جنوب شرقی اصفهان، یکی از مناطق بسیار مهم ساخت جنگ افزار دوره اشکانی بود. وجه تسمیه این شهر را به رونق صنایع فلزی و جنگ افزارسازی و وجود کارگاه‌های پیکان سازی در آنجا نسبت می‌دهند. در غارهای جنوب پیکان شهر به ویژه غار فریدون و دژ میرحیدر پیکان‌هایی از جنس مفرغ یافت شده است که شاهدی بر وجود کارگاه‌های پیکان و تیرسازی است.

دوره ساسانی، دوران شکوفایی هنر و صنعت فلزکاری ایرانی به شمار می‌آید. ظروف گوناگون (بشقاب‌های طلایی و نقره‌ای) جام‌های مرصع، ابزارآلات زینتی با طرح‌های بدیع و سکه‌ها و پوشاک جنگی جلوه‌هایی از صنعت فلزکاری دوره ساسانی است. شیوه‌های زراندود کردن ظروف، مرصع‌کاری و قلمزنی در این دوران از رونق زیادی برخوردار بود.

سکه‌های ساسانی نمود دیگری از هنر فلزکاری این دوره است. سکه‌های نخست ساسانی به روش صنعتی ساخته می‌شد، اما در پی افزایش نیاز به پول و انبوهی تولید، از کیفیت هنری و صنعتی سکه‌های ساسانی کاسته شد. ضرابخانه‌های ساسانی در شهرهای ایالات مختلف فعال بود. در ایالت ماد مرکزی شهرهای ری، گی (جی) - سپاهان (اصفهان) - تیمره، ایران نوکرت و کوات دارای ضرابخانه بودند.

تاج‌های شاهان ساسانی و ابزارآلات و پوشش آهنین سپاهیان ساسانی نمودی از صنعت و هنر فلزکاری این دوره است. آمین مارسلینوس توصیف زیبایی از ابزارآلات جنگی و پوشش زره‌ای سپاهیان ساسانی ارائه می‌دهد به هر روی، صنعت فلز کاری در ایران دوره ساسانی پیشرفت شگفتی نمود. شهرت محلاتی از شهر به نام محله زرگران یا آهنگران جایگاه فلزکاری و هویت اجتماعی صاحبان حرفه در این شاخه از صنعت را نشان می‌دهد.