حیوانات وحشی *یوزپلنگ آسیایی یا یوزپلنگ ایرانی*

[Ana.A]

یوزپلنگ آسیایی یا یوزپلنگ ایرانی

یک زیرگونهٔ به‌شدّت در معرض خطر انقراض از یوزپلنگ است و اکنون تنها چند ده قلاده از آن در ایران یافت می‌شود. در حال حاضر این یوز به عنوان نمادی در لباس تیم ملی فوتبال ایران است.


از سال ۱۳۹۰ که پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی شروع شد تعداد این‌گونه از ۳۳ قلاده به ۷۵ قلاده رسیده و این نشان دهنده تأثیر این پروژه بوده‌است.


این جانور در مناطق بیابانی در سطح منطقه زندگی می‌کرد و سال‌هاست که نسل آن در معرض نابودی کلی قرار دارد. نتایج جدیدترین تحقیقات نشان می‌دهد که بین ۷۰ تا ۱۰۰ یوزپلنگ در مناطق حاشیه کویر مرکزی از جمله خارتوران،نایبندان، دره‌انجیر و میاندشت وجود داشته باشد. این تخمین نتیجه نقشه‌برداری زمینی است که توسط بیش از ۱۲۰۰۰ دوربین دید در شب که در مکانهای مختلف کار گذاشته شده بود.

 

[Ana.A]

ایران از دهه ۱۹۷۰ به عنوان تنها زیستگاه یوزپلنگ‌های آسیایی (ایرانی) شناخته شده‌است. یوزپلنگ ایرانی تنها نژاد این جانور است که یال دارد.
زیستگاه

یوزپلنگ آسیایی زمانی در اکثر نقاط آسیا از شبه‌قاره هندتا افغانستان، ترکمنستان و ایران تا شبه‌جزیره عربستان وسوریه پراکنده بود، اما در حال حاضر در فهرست جانوران در آستانه انقراض اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت قرار دارد و منحصر به نواحی دور افتاده‌ای در بیابان‌های ایران شده‌است. آخرین گزارش مستند از یوزپلنگ در هندوستان به سال ۱۹۴۷ بر می‌گردد از آن زمان به بعد یوزپلنگ به سرعت از سرتاسر قلمرو خود ناپدید گردید. امروزه ایران آخرین پناهگاه یوزپلنگ آسیایی در دنیا به‌شمار می‌رود. تا ابتدای دهه ۲۰ شمسی، جمعیت یوزپلنگ در حدود ۴۰۰ قلاده بود که تقریباً در تمام مناطق استپی و بیابانی نیمه شرقی ایران و بخش‌هایی از نواحی غربی کشور نزدیک مرز عراقدیده می‌شد. پس از جنگ جهانی دوم به علت ورود خودروهای جیپ به ایران و سهولت دسترسی شکارچیان به زیست‌گاه‌های یوز و شکار طعمه‌های یوز، جمعیت آن‌ها کاهش یافت. در اواسط دهه ۱۳۵۰، جمعیت یوزپلنگ در ایران ۳۰۰–۲۰۰ قلاده تخمین زده می‌شد.


یوزها در سرزمین‌های باز و علفزارها، دشتهای کوچک، مناطق نیمه بیابانی و سایر مناطقی که می‌توان در آن شکار یافت زندگی می‌کنند. یوزپلنگ‌ها را در ایران می‌توان در مناطق کویری پیدا کرد که شامل قسمتهایی از استان‌هایسمنان، یزد، خراسان شمالی، رضوی و جنوبی، کرمان وتهران می‌شود. همچنین در خرداد ماه سال ۱۳۹۱ در منطقه حفاظت شده درونه شهرستان بردسکن یک قلاده یوزپلنگ آسیایی مشاهده و تصویربرداری شد.
زیستگاه‌های یوز در ایران به علت پیشروی بیابان‌ها و تبدیل شدن بخشی از زمین‌های زیستگاه به زمین‌های کشاورزی و مسکونی شدن بخشی دیگر و همچنین از بین رفتن مراتع توسط دامهای اهلی و در نتیجه کاهش تعداد آهو و گوزن که از منابع غذایی یوزها هستند کاهش یافته‌است.

یوز ماده مانند یوز نر محدوده خاصی را تصرف نمی‌کند و این به آن علت است که ماده‌ها در میان زیستگاه‌های مختلف در حرکت می‌باشند و این اهمیت حفظ زیستگاه‌ها را گوشزد می‌کند. در ایران یوزها پیشتر در کویرها بودند اما به خاطر اینکه در بیابان توسط شکارچیان بسیار راحت شکار می‌شدند به مناطق مرتفع تر و نیمه کوهستانی پناه بردند و اکنون بیشتر در این نواحی و دره‌های خشک میان کوه‌ها دیده می‌شوند.

 

[Ana.A]

نام

یوز واژه‌ای‌ست فارسی که از دیرباز در اشاره به این حیوان به‌کار می‌رفته‌است. یوز از بن مضارع یوزیدن به معنایجستن آمده‌است و به جهت شباهت ظاهری این حیوان باپلنگ امروزه بیشتر با نام یوزپلنگ شناخته می‌شود.

چیتا واژه‌ای‌ست هندی که از واژه سانسکریت چیتراکا به معنی «خال‌خالی» وارد انگلیسی شده و گاهی در فارسی نیز به‌کار می‌رود.

در زبانهای دیگر نام‌های گوناگونی برای این حیوان به‌کار رفته‌است. در زبان عربی یوز را «فهد» می‌نامند درحالیکه در افغانستان به آن «تازی پرنگ» (فارسی دری) و «تازی پلنگ» (پشتو) گفته می‌شود. در پاکستان نیز در زبان براهوئی به آن «یوز» گفته می‌شود. در زبان سواحیلی نیز که در شرق آفریقا رایج است نام «دوما» را برای این جانور بکار می‌برند

 

[Ana.A]

شکل ظاهری

یوزپلنگ سریعترین حیوان روی خشکی است و سرعتش می‌تواند به ۱۰۰ کیلومتر در ساعت برسد اما تا چند صد متری بیشتر نمی‌تواند با این سرعت بدود. پوستی نخودی رنگ و با خالهای سیاه و گرد و کوچک دارد، و موهایش زبر و کوتاه‌است. این حیوان اندامی کشیده دارد و اندازه بدن یک یوز بالغ ۱۱۲ تا ۱۳۵ سانتیمتر با دمی به اندازه ۶۶ تا ۸۴ سانتیمتر است و وزنش می‌تواند از ۳۵ تا ۵۵ کیلوگرم باشد. کلاً نرها بزرگتر از ماده‌ها هستند. خطی به نام خط اشک از گوشه چشم این حیوان تا گوشه لبش امتداد یافته‌است که این خط در نوع ایرانی ضخیم‌تر از نوع آفریقایی است. همچنین جمجمه‌ای کشیده داشته که در شکارهایش کمکش می‌کند.

تغذیه

یوزها شکارچی تخصصی غزالها هستند. در ایران بیشترین شکارشان آهو و جبیر و قوچ و میش، بز و کل و حتی خیلی وقتها خرگوش و دیگران حیوانات حتی از قبیلروباه و شغال را شکار می‌کنند کلاً هر حیوانی را در بیابان بیابند می‌توانند شکار کنند. دیده شده که یوز پلنگ بز و گوسفند را نیز شکار کرده‌است اما به ندرت پیش می‌آید که به حیوانات اهلی حمله کند و معروف نیست که به انسان‌ها نیز حمله کرده باشد. یوز پلنگها در ایران به فلات مرکزی محدود شده‌اند. مهم‌ترین علتی که باعث کاهش شکارهای اصلی این حیوان از قبیل قوچ و میش شده از بین رفتن چراگاه‌ها به علت چرا بیش از اندازه حیوانات اهلی می‌باشد. همچنین از دیگر علل تهدیدکننده جمعیت این حیوان در ایران استخراج معادن در زیستگاه‌های این جانور است.

روش شکار کردن یوزها به این صورت است که ابتدا با احتیاط به طعمه نزدیک می‌شوند و یک فاصله ۱۰۰ تا ۲۰۰ متری را با آن حفظ می‌کنند٬و پشت ناهمواری‌های زمین ٬بوته‌ها یا دیگر پوششها خود را پنهان می‌کنند و ناگهان حمله می‌کنند. سرعت یوز در مسافت کوتاه بسیار قابل توجه‌است و از هر شکار یا حتی حیوان شکارچی سریعتر است. حتی یوز از یک سگ شکاری و یک کانگورو بسیار سریعتر است. اما این سرعت را نمی‌تواند در مسافت طولانی حفظ کند. یک سگ شکاری نمی‌تواند از یک گوزن هندی سبقت بگیرد اما ژنرال مک آلیستر دیده‌است که یک یوز یک گوزن نر سیاه را در حالی که از فاصله ۳۶۰ متری به سمتش دویده شکار کرده‌است.

اما در ایران چون یوزها طعمه‌هایشان بیشتر در مناطق نیمه کوهستانی زندگی می‌کنند دیگر به این صورت شکار نمی‌کنند بلکه در آبشخورها کمین کرده تا از غفلت طعمه استفاده کنند. در ایران به علاوه حیوانات بومی که شکار یوز می‌شوند دیده شده در شمال کشور حتی از گیاهان مانند انجیر وحشی نیز تغذیه کرده‌اند.

 

[Ana.A]

سیرتکامل

یوزپلنگ زمانی در عربستان و هند و تمام ایران و مرکز آسیا و افغانستان و پاکستان محدود بود ولی در ایران و شبه قاره هند بسیار زیاد بود. یوزپلنگها تنها گربه سانانی هستند که می‌توانند اهلی شوند و برای شکار آموزش بینند. گفته شده امپراتور مغول هندوستان ٬اکبر شاه، حدود ۱۰۰۰ قلاده یوزپلنگ در یک زمان داشته‌است. چیزی که در بسیاری از نقاشی‌ها و مینیاتورهای ایرانی و هندی نشان داده شده‌است، محدوده‌هایی برای نگهداری یوز پلنگ در تعداد زیاد است. نگهداری این حیوان بسیار پیچیده‌است: به‌طور مثال میزان باروری این حیوان در اسارت بسیار پایین است و نرخ مرگ و میر در میان توله‌های این حیوان به علل ژنتیکی بسیار زیاد است و همچنین این حقیقت که ماده در این حیوان انتخاب‌کننده جفت است و نمی‌توان دو یوز نر و ماده را در کنار هم گذاشت تا خودشان جفت شوند چون ممکن است با هم جفت‌گیری نکنند و ماده، نر را نپسندد؛ و این عوامل باعث شده میزان تولید مثل این حیوان در اسارت بسیار پایین باشد. دانشمندان به یک حقیقتی دربارهٔ یوزها پی بـرده‌اند و آن این است که بدن تمام یوزها از یک سیستم ایمنی کاملاً مشابه بهره می‌برد و در واقع یک بیماری کشنده می‌تواند همه یوزها را به‌طور مشابه از پای درآورد و هیچ یوزی از آن جان سالم به در نبرد؛ و این مشابهت در ژنهای ایمنی بدن به خاطر پیوند خوردن یوزها در ۱۲۰۰۰ سال پیش است که باعث شباهت ژنی آن‌ها به همدیگر گردیده‌است. در واقع به‌وجود آمدن یک نمونه قوی در آینده غیرقابل پیش‌بینی است.

در گذشته، زیستگاه یوز پراکندگی وسیعی از شبه جزیره عربستان تا هندوستان و ترکمنستان داشته‌است. اما در قرن اخیر بر اساس اطلاعات موجود نسل یوز آسیایی جز در ایران در سایر کشورها منقرض شده‌است: عراق ۱۹۲۹،کویت ۱۹۴۲، هند ۱۹۴۷، قزاقستان ۱۹۷۰، پاکستان ۱۹۷۲،ترکمنستان ۱۹۷۳، عربستان ۱۹۷۳، عمان۱۹۷۷.

در ابتدای قرن ۲۰ یوز در بسیاری از نواحی در آستانه انقراض قرار داشت و آخرین ادله عینی از یوز در هندوستان مربوط به سه عکس است که در سال ۱۹۴۷ گرفته شده‌است. در سال ۱۹۹۰ به نظر می‌رسد که یوز تنها در ایران باقی‌مانده باشد. در سال ۱۹۷۰ برآورد شده بود که ۲۰۰ یوزپلنگ در ایران وجود دارند. اما اخیراً زیست‌شناس ایرانی هرمز اسدی تخمین زده‌است که تعداد یوزها در ایران بین ۵۰ تا ۶۰ قلاده باشد و از این تعداد نیز بیشترشان در بیابانهای مرکزی ایران و بقیه در نواحی خشک بین مرز ایران و پاکستان هستند. در مناطقی که یوزها زندگی می‌کنند محلی‌ها گفته‌اند که بیش از ۱۵ سال است که آن‌ها را ندیده‌اند.

 

[Ana.A]

نگهداری

حیات وحش در ایران اهمیت خود را از دست داد و یوزپلنگ‌ها همراه غزالها شکار می‌شدند و در نتیجه تعدادشان به سرعت رو به افول نهاد؛ و در ایران اکنون این جانور در لیست جانوران در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌است. بعضی بررسی‌های آقای اسدی در سال ۱۹۹۷ نشان داده‌است اگر می‌خواهیم نسل یوز در ایران هم منقرض نشود باید یک اقدام عاجل در مورد افزایش جمعیت غزالها و حفظ زیستگاه آن‌ها انجام دهیم.

دشمن طبیعی یوز، سگ گله و پلنگ است. برخلاف تصور اکثر مردم، یوزها حیوانات آرامی هستند و هرگز به دام‌های اهلی حمله نمی‌کنند. ورود دام به زیستگاه یوز از تهدیدات اصلی زندگی یوزپلنگ است، علاوه بر این‌که سگ گله ممکن است به یوز حمله کند، چوپانان هم به محض رویارویی با این حیوان با تصویر احتمال حمله یوز به دام‌ها، حیوان را با تیر یا سنگ می‌زنند.

از سوی دیگر، با توجه به اینکه وجود آب در زیستگاه اصلی یوز که دشت‌های باز و تپه ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی است، یک موهبت محسوب می‌شود، دام و به‌خصوص شتر وقتی سر آبشخور یا چشمه می‌آیند، آن را اشغال می‌کنند و دیگر نه یوز و نه طعمه‌هایش به آنجا نمی‌روند. در نتیجه طعمه‌های یوز مهاجرت می‌کنند یا می‌میرند و به دنبال آن زندگی یوز هم تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

گفتنی است که غذای اصلی این حیوان را آهو، جبیر، قوچ و میش، کل و بز و خرگوش تشکیل می‌دهد که امروزه به دلیل شکار بی‌رویه شکارچیان غیرمجاز مجهز به خودروها و موتورسیکلت‌های قدرتمند صحرایی، جمعیت آن‌ها نیز به شدت در حال کاهش است.

 

[Ana.A]

تهدیدات

تغییرات زمینی تأثیرگذارترین عامل در زیستگاه یوزپلنگ می‌باشد. آزار اذیت از طرف انسان، کاهش زیستگاه‌ها، تکه‌تکه شدن زیستگاه‌ها، گسترش بیابان‌ها و شکار منابع غذایی یوزپلنگها همچون آهوها و مخصوصاً شکار غیرمجاز حیوانات برای سرگرمی یا برای تجارت از علل کاهش نسل این حیوان بوده‌است. بر طبق گزارش سازمان حفاظت محیط زیست ایران این کاهش عمدتاً در بین سال‌های ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۱ بوده‌است.

از جمله دیگر عوامل تهدیدکننده زیستگاه یوزپلنگ‌ها در ایران، احداث جاده در میان مناطق حفاظت شده همچون منطقه حفاظت شده کوه بافق است که به رغم تلاش‌ها هنوز این پروژه متوقف نشده‌است.


زغال سنگ،مواد مخـ ـدر و یوزپلنگ

زغال‌سنگ، آهن و مس سه مادهٔ معدنی هستند که در سه استان در ایران و میان زیستگاه‌های یوزپلنگ یافت می‌شوند. تخمین زده می‌شود در دو منطقه آهن و زغال‌سنگ بافق و آهن نایبند بیشتر جمعیت یوزپلنگ‌ها بیرون از منطقه حفاظت شده رانده باشند. استخراج معدن به خودی خود تهدیدی برای یوزها نیست. بلکه خطر اصلی احداث جاده برای این معادن و رفت‌وآمد انسان در این جاده باعث نزدیکی بین انسان و یوز و همچنین انسان و طعمه‌های یوز می‌شود.
در مرز ایران، افغانستان و پاکستان هنوز گذرگاه‌هایی وجود دارد که تبهکاران مسلح و قاچاقچیان مواد مخـ ـدر از آن طریق مواد مخـ ـدر را در مرکز و غرب ایران پخش می‌کنند٬آنها باید برای این کار از میان زیستگاه‌های یوز گذر کنند و این موضوع حفاظت یوز و طعمه‌هایش را سخت می‌کند.

 

[Ana.A]

تلاش برای حفظ یوزپلنگ آسیایی

پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، با همکاری برنامه توسعه سازمان ملل و سازمان حفاظت از محیط زیست در سال ۲۰۰۱ شروع به کار کرد. برای کار مطالعاتی و حفاظتی، ۵ منطقه انتخاب شد که گمان می‌رفت ۸۰ درصد یوزهای ایران در آن مناطق پراکنده‌اند. پارک ملی توران، پارک ملی کویر در استان سمنان، منطقه حفاظت شده بافق وپناهگاه‌های حیات‌وحش دره انجیر و نایبندان در استان یزد.

به مردم محلی آموزش داده شده‌است با توجه به کمبود شکار برای یوزپلنگ اگر احیاناً یوزی به آغل گوسفندان آن‌ها حمله کرد، آن‌ها اجازه بدهند یوز شکارش را انجام دهد و هیچ مقاومتی نکنند، یوزپلنگ مثل گرگ نیست که همه گوسفندان آن‌ها را خفه کند و از بین ببرد؛ یوز تنها یک بره یا گوسفند را شکار می‌کند.
ژانویه سال ۲۰۰۷، پروژه رادیو تله متری و نصب گردنبندهای ردیاب روی یوز آسیایی برای نخستین بار به صورت عملی آغاز شد. طرف ایرانی این پروژه سازمان حفاظت محیط زیست، دفتر برنامه توسعه سازمان ملل (یو ان دی پی) در ایران و پروژه حفاظت از یوز آسیایی و طرف خارجی آن هم انجمن حفاظت از حیات وحش آمریکا (دبلیو سی اس) است. گردنبند ردیاب (جی.پی. اس کولار) شامل یک فرستنده و گیرنده رادیویی و قطعه‌ای برای تنظیم زمان بازشدن قلاده است. هدف از نصب این ردیاب بدست آوردن اطلاعاتی در مورد زیستگاه، توقف گاه، مسیرهای رفت‌وآمد و مهاجرت یوز است. این گردنبندها، آنتن زمینی دیگری دارد که اگر از یک فاصله‌ای به گونه نزدیک تر شویم، بدون دسترسی مستقیم به گردنبند، اطلاعات توسط امواج (یو.اچ. اف) به دستگاهی زمینی منتقل می‌شود و از کل این اطلاعات، می‌توان به رفتارشناسی این حیوان پی برد. وزن این گردنبندها ۲۸۰ گرم است. محدودیت زمانی این گردنبند باتری آن است که جی پی اس آن تا دو سال می‌تواند فعال بماند. گردنبندها طوری تنظیم می‌شوند که بعد از گذشت ۱۸ ماه، خودبه‌خود باز می‌شوند و از روی سیگنال‌هایی که می‌فرستد، جای آن‌ها شناسایی می‌شود. برای گرفتن یوز در محل گذر آنها، تله‌هایی گذشته می‌شود که مجهز به فرستنده سیگنال هستند. به محض این‌که حیوان در این تله‌ها می‌افتد، تیم به محل مورد نظر رفته و دامپزشک تیم اقدام به بیهوش کردن یوز می‌کند. نمونه برداری از خون و بافت حیوان، نصب گردنبند و جاگذاری میکروچیپ در پشت گردن یوز از اقدامات بعدی است. بعد از آن از دارویی برای به هوش آوردن حیوان استفاده می‌شود تا حیوان، بیهوش در طبیعت نماند و خطراتی تهدیدش نکند.

 

[Ana.A]

در تاریخ



یوزپلنگ آسیایی از دیرباز مورد توجه انسان‌ها بوده‌است و از آنجا که به سادگی اهلی می‌شود، در شکار طعمه‌هایی چون غزال به انسان‌ها کمک می‌کرده‌است. در میان آثار باستانی، مهری مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد در میان‌رودان این جانور را در حالی که قلاده‌ای بر گردن دارد در کنار مربیش به تصویر می‌کشد. شاهان آشوری از یوزها برای شکار بهره می‌گرفتند. در سوریه و فلسطین، جنگجویان صلیبی از شکار آهو توسط یوز سخن به میان آورده‌اند. گزارش شده‌است که یکی از شاهان سده پانزدهم میلادی در ارمنستان گله‌ای از یوزها به‌شمار صد عدد از این جانوران داشت.

ویکی پدیا ،دانشنامه آزاد