حقوق بين الملل عمومي

[KIMIA_A]

نویسنده : امير جهانبازي
حقوق بین الملل مجموعه قواعد و مقررات لازم الاجرایی است كه ناشی از روابط بین الملل و تنظیم كنندۀ مناسبات میان اعضای جامعۀ بین‌المللی است. این رشته حقوقی بر حقوق ملی كشورها تقدم داشته و كشورها و سازمان‌های بین المللی ملزم به رعایت این قواعد در روابط خود هستند. یكی از وظایف عمدۀ نظام معاصر بین المللی ایجاد و تنظیم قواعدی حقوقی بوده است كه جامعه جهانی بتواند آن را بپذیرد و همین امر علت و فلسفۀ كنفرانس‌های بین المللی همچون كنفرانس‌های مربوط به حقوق دیپلماتیك و حقوق دریاها و...بوده است. هر چند این فعالیت‌ها غالباً به معیارهای موجود اعتبار بخشیده ولی معیارهای جدید و تغییراتی در رویه‌های عرفی گذشته هم كم نبوده است
اگر بخواهیم مفاهیم حقوق بین الملل را به ترتیب اهمیت ذكر نمائیم به شرح زیر می‌باشد:

1- حقوق بشر human rights
اولین سند معتبری كه در این زمینه تنظیم و منتشر شد اعلامیه حقوق بشر (1789) بود كه در آن اعلام شده بود كه افراد بشر آزاد متولد شده‌اند، آزاد می‌مانند و از لحاظ برخورداری از حقوق اجتماعی یكسان می‌باشند. بعد از آن در سال 1948 اعلامیه جهانی حقوق بشر توسط كمیسیون حقوق بشر ملل متحد به تصویب رسید كه در ماده دوم آن متذكر می‌شد همۀ انسان حق دارند از حقوق و آزادی خود بدون تبعیض نژادی، رنگ، جنسیت،‌ زبان، مذهب، عقاید سیـاس*ـی بهره‌مند گردند.[1] ماده 55 منشور سازمان ملل احترام جهانی و رعایت حقوق بشر را متذكر می‌گردد.[2]

2- حقوق دریاها Law of the sea
عبارت است از مجموعه اصول و قواعد حقوقی عرفی و عهدنامه‌ای است كه رفتار متقابل دولت‌ها را در دریاها و آبراه‌های جهان تنظیم می‌كند حقوق دریاها به عنوان جزیی از حقوق ملل از اولین قرن‌های نظام نوین دولت سرزمین پدید آمد در مورد این حقوق 2 كنوانسیون ژنو 1958 و مونتگوبی 1982 وجود دارد.[3]
مناطق دریائی در حقوق دریاها به این شرح هستند:
1- آبهای داخلی
2- دریای سرزمینی.[4]
3- منطقه نظارت
4- منطقه انحصاری اقتصادی [5]
5- فلات قاره[6]
6- دریای آزاد[7]
7- اعماق دریاها[8]
كنوانسیون 1982 با كمك به هماهنگ و همسو شدن رویۀ دولت‌ها در زمینه‌های گوناگون اثری ثبات‌آفرین در حقوق دریاها داشته است.

3- حقوق بشر دوستانه (حقوق جنگ) law of the war
در طول تاریخ، حقوق بین الملل نه تنها سعی كرده است با ارائه راه‌حل‌های صلح آمیز از بروز هر نوع جنگ جلوگیری كند بلكه با وضع قوانین و مقررات سعی كرده است از شدت و توسعه جنگ‌ها كاسته و طرفین متخاصم را وادار به برخورد انسانی با ملت‌های درگیر در جنگ بنماید. مقدمه منشور سازمان ملل متحد اهداف موسسین این سازمان را نجات شكل‌های آتی از آفت جنگ، احترام به حقوق اساسی بشر و برابری انسان‌ها ذكر می‌كند. دو كنفرانس لاهه (1899-1907) و كنوانسیون‌های 1949 ژنو نشان دهندۀ ایجاد محدودیت‌های حقوقی برای جنگ بود. پیمان بریان – كلوگ اوج تلاش در جهت غیرقانونی سازی جنگ تجـ*ـاوز كارانه است.[9] حقوق بشر دوستانه هدفش حمایت از افرادی است كه در زمان جنگ در مخاصمه شركت نكرده‌اند می‌باشد و نیز محدود كردن روش‌ها و وسایل مورد استفاده در جنگ می‌باشد.[10]

4- حقوق معاهدات بین الملل The law of treaties
طبق ماده 2 معاهدۀ وین 1969 عهدنامه عبارت است از یك توافق بین المللی كه بین كشورها به صورت كتبی منعقد شده و تابع حقوق بین الملل باشد خواه در یك سند یا در چند سند مربوط به هم تنظیم شده باشد
مراحل انعقاد معاهده به این ترتیب است:

1. صدور اختیار نامه،
2. انجام مذاكره،
3. امضا،
4. تصویب،
5. مبادله اسناد.
در مقاوله نامه وین 6 سبب برای بی اعتباری معاهده ذكر گردیده است:
1. عدم اهلیت،
2. اشتباه،
3. تدلیس،
4. فساد،
5. اجبار،
6. تعارض با یك قاعده امری.[11]

5- حقوق بین الملل هوایی air law
قلمرو یك كشور نه تنها شامل سرزمین آن، بلكه شامل لایه‌ای از هوا كه بر فراز قلمرو زمینی و آبی آن قرار دارد، می‌گردد.[12] به منظور قانونمند ساختن استفاده از قلمرو هوایی كنوانسیون‌های متعددی از قبیل پاریس (1919) ایبرو امریكن (1926) به تصویب رسیدند. كنوانسیون شیكاگو در سال 1944 در مورد هواپیمایی بین الملل كشوری به تصویب رسید كه دو موافقتنامه در مورد حمل و نقل هوایی بین الملل و ترانزیت سرویس‌های هوایی بین الملل منضم به آن است. ماده نخست این كنوانسیون، حاكمیت مطلق و انحصاری دولت‌ها را بر فراز قلمروی خود به رسمیت می‌شناسد ولی به موجب ماده 6 این اجازه را به دولت‌ها می‌دهد تا با موافقت یكدیگر پروازهای داخلی انجام دهند.[13]
سازمان هواپیمایی بین الملل كشوری «ایكائو» در سال 1947 تأسیس گردید كه دارای اهدافی چون تضمین ایمنی پرواز، تشویق به توسعه راه‌های هوایی و بالا بردن درجه ایمنی پرواز می‌باشد.[14]
در مورد مخاطرات هوایی و هواپیما ربایی سه كنوانسیون توكیو (1963)، لاهه (1970) و مونترال (1971) به تصویب رسیده است.[15]

6- حقوق بین الملل فضایی space law
اصل حاكم به قلمرو فضایی اصل آزادی فضا است. آزادی فضا نیز به نوبه خود متضمن سه آزادی می‌باشد آزادی كاوش و بهره‌برداری، آزادی ارتباط از راه دور و آزادی نظارت بخش از راه دور.
حقوق حاكم بر فضای ماورای جو و كرات آسمانی با پرتاب نخستین قمر مصنوعی شوروی (اسپوتینك) در اكتبر 1957 موضوع تدوین قرار گرفت از جمله كنوانسیون راجع به اصول حاكم به فعالیت دولت‌ها در امر كاوش و استفاده از فضای ماورای جو (1967).[16]

7- حقوق دیپلماتیك diplomatic law
پس از برقراری روابط دیپلماتیك، حقوق دیپلماتیك تدوین گردید. در 14 آوریل 1961 كنوانسیون روابط دیپلماتیك در وین به تصویب رسید
مسئولیت سفیر با تحویل و پذیرش استوارنامه وی در دولت پذیرنده رسماً آغاز می‌شود. از جمله وظایف این مأموران مذاكره، نمایندگی، كسب اطلاعات، حفظ منافع، روابط عمومی و كمك به توسعه و بسط روابط دوستانه می‌باشد.
این مأموران از مصونیت‌های دیپلماتیك بهره‌مند می‌گردند از جمله مصونیت از تعـ*رض و مصونیت قضائی .[17]

8- حقوق كنسولی consular law
با كوشش‌های سازمان‌ ملل متحد، عهدنامه وین مورخ 24 آوریل 1963 در مورد حقوق كنسولی تهیه و به تصویب كشورها رسید با این عهدنامه، مقررات دو جانبه كنسولی تكمیل گردید.
از وظایف مأموران كنسولی می‌توان به حفاظت از منافع دولت فرستنده، پیشبرد بازرگانی، صدور گذرنامه و عمل به صورت سردفتر اسناد رسمی اشاره نمود.[18]

9- حقوق بین المللی اقتصادی Economics International law
این حقوق به آن دسته از قواعد حقوق بین الملل عمومی اطلاق می‌شود كه مستقیماً به مبادلات اقتصادی میان تابعان حقوق بین الملل مربوط می گردد.[19] تمام منابع حقوق بین الملل می‌توانند منابع حقوق بین الملل اقتصادی باشند.[20]

10- حل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی pacific settlement of dispute
دیوان دایمی بین الملل دادگستری، اختلاف بین المللی را عبارت از عدم توافق در مورد موضوع حقی و یا یك واقعیتی و یا تضاد در دیدگاه‌های حقوقی یا منافع بین دو شخص می‌داند. به موجب ماده 2 منشور ملل متحد، دولت‌ها مكلفند دعاوی خود را از طریق مسالت آمیز حل كنند و از توسل به زور برای حل و فصل اختلافات خودداری كنند. طرق حل و فصل مسالمت آمیز دو نوع است:

الف) روش‌های سیـاس*ـی
1- مذاكره
2- مساعی جمیله
3- میانجیگری
4- تحقیق
5- سازش

ب) روش‌های حقوقی
1- دادگاه دادگستری بین المللی
2- داوری بین المللی[21]

11- مسئولیت بین المللی state responsibility
عبارت از یك نهاد حقوقی است كه به موجب آن كشوری كه به ارتكاب یك عمل نامشروع از نظر حقوق بین الملل دست می‌زند باید خسارت وارده به كشور زیان دیده را جبران نماید. [22] مسئولیت دولت تنها زمانی مطرح می‌شود كه فعل یا ترك فعلی مورد شكایت قرار گرفته است «قابل انتساب» به دولت باشد. این مسئولیت فاقد خصوصیت جزائی است زیرا خصوصیت جبران خسارت، تعدیل و ترمیم است نه مجازات. [23]

12- حقوق بین الملل محیط زیست International environmental law
در اصل سوم اعلامیه ریودوژانیرو (1992) آمده است حق توسعه باید مشروط بر این باشد كه نیاز نسل كنونی و آینده با توجه به توسعه و محیط زیست، به طور عادلانه مراعات شود. از جمله كنوانسیون‌ها در این زمینه می‌توان به كنوانسیون مارپول اشاره نمود.[24]


[1] . ثريائي، حسين؛ حقوق، بين الملل عمومي، تهران، نشر قومس،1382،‌چاپ اول، ص 159.

[2] . برانلي، ايان؛ حقوق بين الملل در واپسين سالهاي قرن بيستم، ترجمه صالح رضايي، تهران، وزارت امور خارجه، 1383، چاپ اول، ص 83.

[3] . عاليخاني، محمد؛ حقوق بين الملل، تهران، خط سوم، 1378، چاپ اول، ص 836

[4] . طلايي، فرهاد؛ حقوق بين الملل كاربردي، تهران، انتشارات مجد، 1381، چاپ اول، ص 21.

[5] . احمديان، فاطمه، حقوق بين الملل عمومي و سازمان‌هاي بين المللي، تهران، ناشر پوران پژوهش، 1386، چاپ اول، ص 133.

[6] . آكهرست، مايكل؛ كليات نوين حقوق بين الملل، ترجمه مهراب داراب پور، تهران، انتشارات جهان معاصر، 1372، چاپ اول، ص 252.

[7] . عاليخاني، محمد؛ پيشين، ص 837.

[8] . احمديان، فاطمه؛ پيشين، ص 145.

[9] . ثريائي، حسين؛ پیشین، ص 190.

[10] . سياه رستمي، هاجر؛ حقوق بين الملل بشر دوستانه، تهران، امير كبير، 1381، چاپ اول، ص 8.

[11] . آقايي سيد داود، مقصود لو؛ منوچهر، حقوق بين الملل عمومي، تهران، انتشارات سنجش، 1381، چاپ اول، ص 80.

[12] . آقايي، سيد داود،‌مقصودلو؛ منوچهر، پيشين، ص 184.

[13] . خليلي، محمدحسين؛ حقوق بين الملل، تهران، انتشارات پاژنگ، 1377، چاپ اول، ص 180.

[14] . احمديان، فاطمه؛ پيشين، ص 160.

[15] . آقايي، سيد داود؛ مقصود لو، منوچهر؛ پيشين، ص 186.

[16] . احمديان، فاطمه؛ پيشين، ص 165.

[17] . صفدري، محمد؛حقوق بين الملل عمومي، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1340، چاپ اول، ص 107 و 110.

[18] . ضيائي بيگدلي؛ محمدرضا، پيشين، ص 396.

[19] . زايدل، آيگناتس؛ فلدرن، هوهن؛ حقوق بين الملل اقتصادي، ترجمه سيد قاسم زماني، تهران، شهر دانش، 1379، چاپ اول، ص 1.

[20] . لوبرانژه،‌ فيليپ؛ قراردادهاي دولت‌ها با شركت‌هاي خارجي، مترجم مصطفي تقي زاده، انصاري، تهران، ناشر شركت مهندسي و توسعه‌ نفت، 1387، چاپ اول، ص 31.

[21] . احمديان، فاطمه، پيشين، ص 81 الي 79.

[22] . رسو، شارل؛ حقوق بين المللي عمومي، ترجمه محمد علي حكمت، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1347، چاپ اول، جلد اول، ص 223.

[23] . آقايي، سيد داود؛ مقصودلو، منوچهر؛ پيشين، ص 73.

[24] . ثريائي، حسين؛ پيشين، ص 171.