مجسمه سازی روش تهیۀ سفال با دست‌ یا چرخ سفالگری

[@nicedavil]

مواد اصلی تشکیل دهنده سفال، گل، ماسه و مواد سوختنی است. گل رس به خاطر داشتن اکسید آهن و آهک دارای خاصیت شکل‌گیری و چسبندگی است و می‌توان با آن ظرف‌هایی غیرقابل نفوذ ساخت. برای تهیه سفال ابتدا گل را به محل کارگاه حمل نموده و سپس مقداری معین آب و ماسه به آن می‌افزایند. پس از اینکه گل و ماسه و آب کاملاً با هم مخلوط شد و آماده گردید، گل به قطعاتی با اندازه‌های مورد نیاز تقسیم شده و کاملاً ورز داده می‌شود. ظروف سفالین به دو شیوه ساخته می‌شوند که در هر دو شیوه باید از گل ورز داده شده استفاده شود.

۱. شیوه دست‌ساز

۲. با استفاده از چرخ سفالگری.

روش‌های تولید سفال به شیوه‌های دست‌ساز
روش‌های دست‌ساخت که به گونه‌های فشاری، مارپیچ یا فتیله‌ای و مسطح یا لوحه‌ای تقسیم می‌شود. در روش فشاری، ابتدا مقداری گل آماده را به صورت گلوله‌ای درآورده، سپس با انگشت شست، سوراخی در وسط آن ایجاد می‌کنند. با گردش انگشت شست در سوراخ، دهانه ظرف را باز نموده، سپس با کمک سایر انگشتان، شکل دلخواه را به وجود می‌آورند.

در روش مارپیچ یا فتیله‌ای پس از ورز دادن گل و پهن کردن آن به وسیله وردنه یا دست، آن را گلوله نموده، به صورت فتیله درمی‌آورند. سپس نوارهای گل را به شکل دلخواه روی هم قرار داده، با ليسه صاف می‌کنند تا شکل مورد نظر به دست آید.

در روش ورقه‌ای یا مسطح گل را کاملاً ورز داده آن را با ضربه دست تخت می‌کنیم. سپس گل را روی یک تکه گونی قرار می‌دهیم تا به میز کار نچسبد. عمل تخت کردن می‌تواند به وسیله وردنه انجام شود. در این قسمت گل آماده برش است. آن را به شکل چهارگوش با ابعاد مختلف بریده و می‌توان آنها را به یکدیگر چسباند. برای چسباندن می‌توان از مقداری سرکه استفاده کرد زیرا سرکه به جهت داشتن مقداری اسید خاصیت خورندگی داشته و می‌تواند گل را در خود حل کند.

مراحل تهیه و ساخت سفال با چرخ سفالگری
روش ساخت ظروف با چرخ سفالگری به روش‌های چرخ سفالگری تند، چرخ سفالگری کند و روش دوغابی می‌باشد. در روش چرخ سفالگری کند ساده‌ترین شکل آن دو صفحه‌ی چوبی است که صفحه بالایی حالت مقعر دارد. صفحه زیرین، ثابت است و صفحه رویی می‌چرخد و گل را شکل می‌دهد. در روش چرخ سفالگری تند با استفاده از این چرخ، سفالگر به کمک پا، صفحه زیرین یا طبق چرخ را به گردش درآورده، با دو دست گل را در صفحه رویی شکل می‌دهد. این روش در سفالگری بیشترین تولید را به خود اختصاص داده است. روش دوغابی نیز دارای گونه‌های پرس خمیر در قالب و روش ریخته‌گری دوغابی می‌باشد.

مراحل تهیه و ساخت سفال با چرخ سفالگری
در شیوه‌ی کار با چرخ سفالگری ابتدا قسمتی از گل ورز داده را روی چرخ سفالگری گذاشته و شروع به چرخ‌کاری می‌نمایند. چرخ سفالگری عبارت از یک صفحه گرد فلزی در بالای دستگاه و یک دایره‌ی چوبی بزرگ در پایین است که به وسیله میله‌ای به یکدیگر متصل است. استاد کار با خیس کردن دو دست خود گل آماده شده را روی صفحه بالایی می‌گذارد و با پاهایش صفحه‌ی زیرین را به حرکت درمی‌آورد و همراه با چرخش صفحه فلزی، با دستهایش به گل شکل می‌دهد. با هر حرکت دست و لغزش انگشت، شکلی جدید پدید می‌آید.

ظرف‌های ساخته شده را معمولاً روی بام کارگاه‌ها یا فضای بازی در اطراف کارگاه می‌چینند تا در آفتاب خشک شود. مدت زمان لازم برای خشک شدن این اشياء حدود بیست و چهار ساعت است. سپس مصنوعات خشک شده‌ی خام را درون کوره قرار داده و حدود ۶ تا ۷ ساعت حرارات می‌دهند. حرارت کوره در این مدت بین ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ درجه‌ی سانتیگراد می‌باشد. محصولات پس از پخته شدن مدتی در کوره باقی می‌مانند تا به تدریج سرد شوند. در این مرحله آن دسته از فرآورده‌هایی که ساده بوده و احتیاج به لعاب‌کاری ندارند آماده عرضه و فروش هستند ولی کالاهای مصرفی شهری و مصنوعات تزئینی بعد از یکبار پختن، لعاب‌کاری شده و مجدداً درون کوره قرار می‌گیرند و با همان درجه حرارت و مدت زمان فوق‌الذکر برای دومین بار پخته می‌شوند. معمولاً فرآورده‌ها تا ده ساعت پس از خاموش شدن کوره در جای خود باقی می‌مانند تا به تدریج سرد شده و قابل عرضه و فروش شوند.

 

[@nicedavil]

هم‌اینک در اکثر نقاط ایران از جمله گناباد، لالجین همدان، میبد یزد، شهرضا در اصفهان، زنور آذربایجان، گلپورگان سیستان و بلوچستان، جویبار مازندران و سیاهکل گیلان و... تولید وسایل و مصنوعات سفال رایج است. محصولات سفال و سرامیک در هر یک از نقاط فوق‌الذکر با اختلاف کمی در نوع مواد اولیه رنگ و طرح تهیه می‌شود و به همین دلیل محصولات هر ناحیه به خوبی قابل تشخیص از فرآورده‌های سایر نقاط است.

محصولات سرامیکی که در قم تولید می‌گردد تماماً ساخت دست بوده و دارای خصوصیات صنایع‌دستی می‌باشد و شامل خرمهره و انواع مصنوعات سرامیک نظیر کاسه، بشقاب، گلدان، شمعدان، زیر سیگاری و غیره است.

مواد اولیه مورد مصرف خرمهره شامل سنگ کوارتز، سیلیس، کتیرا، و اشنو است (اشنو نام گیاهی است که از سوزاندن آن جهت ته لعاب خرمهره استفاده می‌شود).

ابزار و وسایلی که در تولید سفال مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از سنگ خردکن، آسیاب، الک، مخلوط‌کن، خشک‌کن، کوره، چرخ سفالگری، قطعات کمک پخت، ابزار کوچک چرخ‌کاری.

تزئین بدنه

امروزه ساخت و تزئینات سفال به گستردگی گذشته نیست و تنها می‌توان شیوه‌های زیر را در سفال‌سازی و تزئین آن مشاهده کرد.

۱. تزئین روی بدنه خام به روش‌های نقش بریده یا مشبک (به وسیله سوراخ کردن یا گود کردن)، نقش کنده یا حکاکی، نقش افزوده یا برجسته‌کاری صورت می‌گیرد.

۲. تزئینات با رنگ و لعاب به روش‌های سفالینه‌های یک رنگ، تزئین زیر لعاب، نقاشی هفت‌رنگ، و کاشی لعاب پران صورت می‌گیرد.